Α. Το «Ποίημα για την Καταστροφή της Λισαβόνας», του Βολτέρου
Ο καλός εκδοτικός οίκος «Πόλις» κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες σε δίγλωσση έκδοση (γαλλικά - ελληνικά) το «Ποίημα για την Καταστροφή της Λισαβόνας» ή «Εξέταση του αξιώματος "Όλα είναι καλά"» του μεγάλου Γάλλου (ντεϊστή - μισοάθεου) Βολτέρου (η έκδοση ακολουθεί τον τύπο «Βολταίρος».
Το έργο αυτό είχε βγει ήδη σε πρόχειρες εκτυπώσεις στο (καθολικό) Παρίσι το Γενάρη της ερχόμενη χρονιάς, μέχρι να τυπωθεί σε κανονικό βιβλίο στην (καλβινιστική) Γενεύη λίγους μήνες αργότερα. Το μακρό βολτερικό πόνημα θρηνεί για την τεράστια τριπλή καταστροφή της πορτογαλικής πρωτεύουσας την 1η Νοεμβρίου το 1755 από το μεγαλύτερο σεισμό όλων των εποχών για το συγκεκριμένο σημείο, καθώς και από τ’ άμεσα επακόλουθά του (πυρκαγιές και τσουνάμι). Ταυτόχρονα, αποτελεί έργο πολιτικής και φιλοσοφικής πολεμικής μέσα στους κύκλους του Διαφωτισμού, γιατί βάζει στο στόχαστρό του την επικρατούσα σε μια μεγάλη μερίδα των διαφωτιστών αντίληψη που υποστήριζε ό,τι ο εναλλακτικός τίτλος, ότι δηλαδή «Όλα είναι καλά» ή «Ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός»− φυσικά σχεδιασμένος έτσι από το Θεό.
Το «κυρίως πιάτο» του βιβλίου αποτελείται από 234 ζευγαρωτούς ομοιοκατάληκτους στίχους, ή αλλιώς 167 δίστιχα. Την επιλογή αυτή του Βολτέρου, ο ακάματος μεταφραστής κ. Μίλτος Φραγκόπουλος τη διατήρησε στο ελληνικό κείμενο, υιοθετώντας μια δύσκολη λύση, : δηλαδή, πρώτο, κράτησε ένα βασικό ίαμβο, αλλά χωρίς να διστάζει να τον «μπασταρδέψει» πολλές φορές με άλλα μέτρα, και, δεύτερο, χρησιμοποιεί άνισο αριθμό συλλαβών ανά στίχο. Έτσι πετυχαίνει το ομοιοκατάληκτο του πρωτότυπου, που είναι εκ των ων ουκ άνευ. Επειδή δεν ξέρω γαλλικά, δεν είμαι σε θέση να κρίνω την ουσία της μετάφρασης, όμως το ελληνικό αποτέλεσμα το ζήλεψα.
Το βιβλίο περιέχει, ακόμα, πολυσέλιδο Πρόλογο με εξαντλητικές υποσημειώσεις του ποιητή, 11 Επισημειώσεις πάλι του ποιητή (όλα αυτά δίγλωσσα), δυο Επισημειώσεις του Έλληνα μεταφραστή, ένα Σημείωμα του καθηγητή κ. Μισέλ Ντελόν για τα ποίημα, Σημείωμα του μεταφραστή για τις δυσκολίες και τις επιλογές του, μεταφραστικές και ορθογραφικές (ένα υπέροχο κείμενο), Ευχαριστίες σε τρεις γαλλομαθείς φίλες που τον βοήθησαν και Χρονολόγιο Εργοβιογραφίας του Βολτέρου (1694 - 1778, καθώς και επέκτασή του μέχρι τη μεταφορά των λειψάνων στο Πάνθεον, το 1791). Με λίγα λόγια, πρόκειται για μια πληρέστατη έκδοση, αντάξια και του κ. Φραγκόπουλου και της παράδοσης του εκδότη.
Η ουσία του ποιήματος βρίσκεται στα λόγια της Ιζαμπέλ ντε Κουρ, στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: Ο Βολτέρος «καταθέτει τις σκέψεις του για τη μοίρα και την ύπαρξη του κακού. Πράγματι, αν το κακό υπάρχει, η Θεία Πρόνοια δεν μπορεί να υπάρχει και τότε, ποιος ο λόγος να πιστεύουμε στο Θεό;». (Μια προβληματική που, όπως ξέρουμε, επανεμφανίστηκε στις μέρες μας, μετά το Άουσβιτρς, την Κολιμά, τις γενοκτονίες κλπ). Οι Πόουπ, Λάιμπνιτς, Πλάτωνας, Μπελ, Λουκρήτιος, Κικέρων, Κλαρκ, Ρουσό, Ντιντρό, Μίλτον, Λοκ, Μοντεσκιέ, Ντ΄Αλαμπέρ, Φροστ είναι μερικά μόνο από τα πρόσωπα που παρελαύνουν στα κείμενα του βιβλίου εμπλουτίζοντάς το.
Β. Το μυθιστόρημα «Καντίντ» του Βολτέρου
Όμως ο Βολτέρος επανήλθε στο θέμα του σεισμού τη Λισαβόνας, αλλά και στην πολεμική του κατά της απλοϊκής αισιοδοξίας. Στο πολυδιαβασμένο σατιρικό - αλληγορικό - περιπετειώδες - ταξιδιωτικό μυθιστόρημα «Καντίντ» ή «Η αισιοδοξία» (1759, αναθεωρημένο 1761, μετάφραση Παντελής Κοντογιάννης, πρόλογος Αλέξης Πολίτης, Επίμετρο Μίλτος Πεχλιβάνος, Χρονολόγιο, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2005, ανατύπωση 2016), ο Καντίντ και ο σύντροφός του Πανγκλός καταδικάζονται από την Ιερά Εξέταση, βασανίζονται και κρεμιούνται από τις πορτογαλικές αρχές, ως απο(διο)πομπαίοι τράγοι για να πάψουν οι μετασεισμοί. Αν και κρεμασμένοι, τελικά τη γλιτώνουν και το θέμα τού αν ο κόσμος είναι καλός ή όχι επανέρχεται και σε επόμενες σελίδες (π.χ. στην σελίδα 138 ο Πανγκλός υποστηρίζει το Λάιμπνιτς, ενώ ο Καντίτ μιλάει από λοκιανές θέσεις). Και μόνο για το χαρακτήρα της Κυνεγόνδης και το Επίμετρο, θ άξιζε να διαβάσετε το πόνημα.
Γ. Το ιστορικό βιβλίο «Ο μεγάλος σεισμός» του Νίκλας Σρέιντι
Τώρα, σε ό,τι αφορά το ιστορικό πλαίσιο του σεισμού, κυκλοφορεί από χρόνια στα ελληνικά ένα υπέροχο βιβλίο εκλαϊκευμένης ιστορίας: «Ο μεγάλος σεισμός. Καταστροφή, δέος και ορθολογισμός στη Λισαβόνα το 1755». Το έχει γράψει ο Αμερικανός κ. Νίκλας Σρέιντι το 2008 και κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις «Κριτική», σε μετάφραση του κ. Ξενοφώντα Γιαταγάνα. Το βιβλίο συμπληρώνεται με εκτεταμένη Βιβλιογραφία και αξιόλογο Φωτογραφικό Επίμετρο.
Η καταστροφή ήρθε ξαφνικά στη Λισαβόνα, όπως ήδη έγραψα, την 1η του Νοέμβρη 1755. Πολύ μεγάλο μέρος των κτισμάτων έπεσαν ή κάηκαν, ενώ το τσουνάμι από τον ποταμό Τάγο, λίγο μετά, συμπλήρωσε το κακό. Ενώ οι παπάδες μιλούσαν για τιμωρία από το Θεό και συνιστούσαν προσευχές κι εξομολογήσεις, ενώ άρχιζε κύμα προσφύγων να εγκαταλείπει ό,τι είχε απομείνει από την πόλη, ενώ ξεσπούσαν ήδη σφαγές και λεηλασίας , ο άβουλος βασιλιάς Ζοζέ Ι (που την είχε γλιτώσει, όχι όμως και τ' ανάκτορά του) είχε τη φαεινή ιδέα να ρωτήσει τους υπουργούς του τι έπρεπε να γίνει. Ο ταπεινής καταγωγής υπουργός Εξωτερικών και οπαδός του Διαφωτισμού Σεμπαστιάο Χοσέ ντε Καρβάλιο ε Μέλο, απάντησε: «Να θάψουμε τους νεκρούς και να ταΐσουμε τους ζωντανούς».
Στη συνέχεια, με τις πλάτες του βασιλιά, ο Καρβάλιο αποκατέστησε την τάξη και κυβέρνησε τη Λισαβόνα (και την Πορτογαλία, βέβαια) με σιδερένιο χέρι, για 27 ολόκληρα χρόνια. Σα λαϊκός, σκληρός δικτάτορας:
• Οργάνωσε στρατό και αστυνομία στην πόλη
• Κρέμασε επιδεικτικά πρωταίτους λεηλασιών και άλλων βιαιοτήτων
• Σταμάτησε το κύμα των προσφύγων
• Συνέτριψε συντηρητικές συνωμοσίες
• Συγκρούστηκε με την εκκλησία
• Κατάργησε την Ιερά Εξέταση
• Αντιστεκόμενος σε ποικίλα μικροσυμφέροντα, ξανάφτιαξε τη Λισαβόνα με νέο σχέδιο, που είχε (και έχει επίκεντρο ) την πλατεία Εμπορίου στη Μπάισα, ανοιχτή προς τον Τάγο (το σχέδιο αυτό στάθηκε πρότυπο, μεταξύ άλλων, για το Παρίσι και τις Βριξέλες)
• Εγκαινίασε δημόσια εκπαίδευση για όλους
• Καθιέρωσε ισότητα απέναντι στο νόμο για όλους του Πορτογάλους,ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη και θρησκευτική προέλευση («παλιοί» – «νέοι» χριστιανοί)
• Ευνόησε τη βιομηχανία
• Κατάργησε τη δουλεία στην Πορτογαλία (αν και όχι στις αποικίες)
• Προσπάθησε ν΄ απεξαρτήσει τη χώρα από τις «μονόπαντες» συμφωνίες με την παραδοσιακή σύμμαχο, τη Βρετανία.
Με το θάνατο του βασιλιά, ο Καρβάλιο έπεσε σε δυσμένεια, φυλακίστηκε και πέθανε, αργότερα όμως αποκαταστάθηκε, έτσι ώστε σήμερα, πιο γνωστός με τον μετέπειτα τίτλο του «μαρκήσιος του Πομπάλ» να θεωρείται εθνικός ήρωας της Πορτογαλίας και εφαρμοστής των αρχών του Διαφωτισμού.
Πέρα από την ιστορία του σεισμού (για οποίο καταγράφονται πλήθος μαρτυριών από επιζήσαντες, η αντιμετώπισή του κλπ) και τη βιογραφία του Καρβάλιο), το βιβλίο λειτουργεί επίσης σαν εγχειρίδιο:
• Πορτογάλικης Ιστορίας απ΄ τ΄ αρχαία χρόνια μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, με έμφαση στη κατάκτησή της από τους Μαυριτανούς
• Ανακαλύψεων
• Διαμαχών ανάμεσα στις θρησκευτικές τάσεις του Χριστιανισμού
• Διαμαχών ανάμεσα στην εκκλησία και το Διαφωτισμό (κορυφαία αντίθεση που το διαπερνά ολόκληρο).
Κλείνω με την υπενθύμιση ότι η Λισαβόνα δεν ξεχνάει: κάθε 1η του Νοέμβρη, η θλιβερή επέτειος υπενθυμίζεται με κωδονοκρουσίες. Και το άγαλμα του Μαρκές ντε Πομπάλ δεσπόζει στο ψηλότερο βάθρο ενός πανύψηλου λόφου της πόλης, κοιτάζοντας προς το σημαντικότερο έργο της ζωή του: την μεγάλη πλατεία Εμπορίου και την υπέροχη ρυμοτομία στη Μπάισα, μπροστά στην απεραντοσύνη του Τάγου.
Υ.Γ. Φωτογραφίες μου από την πορτογαλική πρωτεύουσα, συμπεριλαμβανομένου του αγάλματος του μαρκήσιου, μπορείτε να δείτε εδώ
18°
Β. Το μυθιστόρημα «Καντίντ» του Βολτέρου
