Τίλντα Σουίντον: «Ο Παζολίνι είναι ένα πρότυπο αντίστασης»

Σ’ έναν χώρο λιτό, φορώντας ένα λευκό φόρεμα, σαν ρόμπα, και γάντια ανασύρει τελετουργικά, μες στη σιωπή, από κούκλες βιτρίνας, κουτιά και χαρτιά συσκευασίας μια σειρά από κοστούμια –πολύτιμα τεκμήρια μιας θρυλικής καλλιτεχνικής διαδρομής, αυτής του αντισυμβατικού κινηματογραφιστή, ποιητή και ακτιβιστή Πιερ Πάολο Παζολίνι που δολοφονήθηκε βάναυσα στα 53 του χρόνια, το 1975. Τα τοποθετεί στον χώρο και περιεργάζεται τη γλυπτική, σωματική τους υπόσταση. Ντύνεται πέπλα, μανδύες και ιδιαίτερα καπέλα, εκτελώντας μια χορογραφία χαμηλότονων χειρονομιών και κινήσεων κι ενσαρκώνει μια παλέτα συναισθημάτων, από τη χαρά στην κούραση και τη θλίψη. Συχνά τα κρατά, με τρυφερότητα και φροντίδα, ψιθυρίζοντάς τους.

«Δεν ξέρουμε καν πώς να περιγράψουμε αυτή τη δουλειά. Δεν είναι θέατρο. Είναι ένα μικρό χορευτικό κομμάτι, είναι ποίηση, συναυλία; Νιώθω ευτυχής που δεν μπορώ να το προσδιορίσω. Είναι χαριτωμένο να κινείσαι στη ζώνη της άγνοιας και του ανεξήγητου» λέει η Τίλντα Σουίντον για το «Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι». Γιατί είναι αυτή η sold out περφόρμανς που φέρνει την οσκαρική ηθοποιό για πρώτη φορά στα μέρη μας, για έξι βράδια, από τις 11 έως τις 16 Δεκεμβρίου. Και κάπως έτσι, με το καλημέρα της εβδομάδας την έχουμε απέναντί μας, άυπνη αλλά κεφάτη, ετοιμόλογη και με χιούμορ, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, μαζί με τον Ολιβιέ Σαγιάρ να ξετυλίγουν διαδρομές και σκέψεις γι’ αυτό το πέμπτο επεισόδιο της δημιουργικής τους συμπόρευση.

«Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι»: η Τίλντα Σουίντον και ο Ολιβιέ Σαγιάρ για την περφόρμανς στη Στέγη

«Μια ζωντανή έκθεση πάνω στα χέρια της Τίλντα Σουίντον» χαρακτηρίζει ο διευθυντής του Ιδρύματος Azzedine Alaïa και μέχρι πρότινος και του Μουσείου Μόδας στο Παρίσι το συγκεκριμένο εγχείρημα. Ο ίδιος άλλωστε βούτηξε στον κόσμο των εκθέσεων και της περφόρμανς επιδιώκοντας να δώσει ήχο, με άλλα λόγια «ζωή στο τοπίο της μόδας», να παρουσιάσει κάτι πιο ποιητικό και εσωτερικό παίζοντας με τα ρούχα. Διόλου τυχαία και οι δύο τους χαρακτηρίζουν ως «χρονοκάψουλα για παιχνίδι» αυτές τις συνεργασίες που καλά κρατούν από το 2012 και το «The Impossible Wardrobe», με την Σουίντον να «ενεργοποιεί» τότε ενδύματα από τη συλλογή του Palais Galliera –βικτωριανές τουαλέτες, ναπολεόντειες στρατιωτικές στολές, κομμάτια από τους οίκους Chanel, Schiaparelli και Balenciaga.

«Υλικό» τους αυτή τη φορά, όμως, είναι τα κινηματογραφικά κοστούμια από ταινίες του Πιερ Πάολο Παζολίνι. Συνθέσεις μοναδικές του ευρηματικού ενδυματολόγου Ντανίλο Ντονάτι –διακεκριμένου με δύο Όσκαρ για τη δουλειά του στο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» του Φράνκο Τζεφιρέλι και στο «Καζανόβα» του Φεντερίκο Φελίνι. Δεκάδες φορέματα και πανωφόρια, επεξεργασμένα με πειραματικές τεχνικές της Arte Povera, που φορέθηκαν για τις ανάγκες μιας ταινίας, στις περιπτώσεις των κομπάρσων για ένα απειροελάχιστο πέρασμα μπροστά από την κάμερα, κι έπειτα παραδόθηκαν στη λήθη. Συνεπαρμένοι από την ιδέα ότι επί δεκαετίες δεν είχαν χρησιμοποιηθεί ξανά, το 2018 οι δυο συνεργάτες τα αναζήτησαν, σαν να έψαχναν για χρυσό, στην ιταλική πρωτεύουσα. Όχι για να δημιουργήσουν μια βιογραφία για τον αξέχαστο Ιταλό καλλιτέχνη αλλά για να δουν αν μπορούν να τους προσφέρουν μια νέα ζωή.

«Κοστούμια από ταινίες εμβληματικές, κλασικές, όπως αυτές που γνωρίζουμε τόσο καλά κάθε καρέ τους, ζουν ακόμα σε μια κρεμάστρα κάπου στη Ρώμη. Θα ακουστεί ίσως φαντασιόπληκτο, αλλά ήταν σαν να μας έλεγαν “θέλω να παίξω, να σταθώ αλλιώς, με ένα άλλο σχήμα ή να δεις το πίσω μου μέρος”, υπήρχε αυτός ο “διάλογος” κατά κάποιον τρόπο. Ο Ντονάτι είναι πραγματικά ευφυής. Τα κοστούμια του είναι γλυπτά και μπορεί να έζησαν στην οθόνη παρά μόνο για ελάχιστο χρόνο, αλλά στην ολότητά τους είναι ακόμα εκεί, κρυμμένα σ’ ένα μεγάλο βεστιάριο, έτοιμα να χορέψουν και θέλαμε να τους δώσουμε μια δεύτερη ευκαιρία» αποκαλύπτει η Σουίντον.

Σε αυτή την πορεία αποφάσισαν να ξαναδούν αργότερα τις ταινίες για τις οποίες δημιουργήθηκαν ώστε να μην επηρεαστούν. «Ανατρέξαμε στην αφετηρία έμπνευσης του Παζολίνι και του Ντονάτι, είδαμε, δηλαδή, την επιρροή του Τζιότο, του Μαντένια και του Μπρούγκελ στη δουλειά τους. Πιθανώς οι χειρονομίες της Τίλντα να είναι περισσότερο εμπνευσμένες από την εικονογραφία του Τζιότο, ο οποίος ενέπνευσε τον Παζολίνι» παραδέχεται ο Σαγιάρ –που εμφανίζεται επίσης κατά διαστήματα στη σκηνή-πασαρέλα για να συνδράμει τη διάσημη ηθοποιό.

Στόχος τους αυτές οι χειρονομίες να γίνονται «κατανοητές ως ειλικρινείς και ακαθόριστες, χωρίς τέλος» συμπληρώνει η Σουίντον επισημαίνοντας τη σημασία που δίνουν στην «ευαισθησία του ημιτελούς», στο να παραμένει το αποτέλεσμα ανοιχτό. Η περφόρμανς εξελίσσεται μέσα από μια βασική χορογραφία, μια δεξαμενή κινήσεων και ιδεών ως προς τη διάδραση της ερμηνεύτριας με τα κοστούμια. Διευκρινίζουν, όμως, πως δεν είναι παγιωμένη, αλλά παραμένει ανοιχτή στον αυτοσχεδιασμό. «Έχουμε παράσταση απόψε και ακόμα ερευνούμε. Δεν κάνω ακριβώς το ίδιο πράγμα κάθε βράδυ. Το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού υπάρχει σε όλα μας τα έργα. Θυμάμαι στο “The Impossible Wardrobe” υπήρχε, μεταξύ άλλων, ένα παλτό του Ναπολέοντα που στο κολάρο του είχαν παραμείνει ψήγματα από την πιτυρίδα του τα οποία δεν είχαν καθαριστεί και ήμουν ευγνώμων γιατί υπήρχε ποίηση εκεί. Κρατώντας το παλτό ένιωσα το πραγματικό του ύψος, κάτι που ενεργειακά ήταν τόσο έντονο. Αυτού του είδος τον σπόρο αναζητούμε. Είναι σαν τα κλαδιά ενός δέντρου αλλά είναι και η πύλη σε μια τέτοιου είδους εμπειρία. Δεν μπορείς να κρατηθείς από αυτό αλλά μπορείς να το ακολουθήσεις».

Ο χώρος όπου φιλοξενείται κάθε φορά η περφόρμανς έχει επίσης τη δική του συμβολή, υποστηρίζουν, όπως και η σχέση με το κοινό. Γιατί διαφορετική ατμόσφαιρα ενεργοποιεί το περιβάλλον στο Ματατόιο, που κάποτε στέγαζε την κρεαταγορά στο Τεστάτσιο, όπου παρουσίασαν το «Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι» μπροστά σε όρθιους θεατές, σαν σε ροκ συναυλία, κι άλλη π.χ. ένα μικρό θέατρο στην Ιταλία ή ο «κλινικός» χώρος του Ιδρύματος Σοτσάνι στο Παρίσι. Κι όσο για την Αθήνα; Τους συναρπάζει η αίσθηση οικειότητας και ο απαλός ήχος που αναδύει η αίθουσα στο -1 της Στέγης.

Το βιβλικό, εμπνευσμένο από τα καφτάνια των Βεδουίνων και βαμμένο σμαραγδί –σαν από πίνακα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου– κοστούμι του Ηρώδη στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (1964)· το ραμμένο στο χέρι από ταπεινά υλικά, διακοσμημένο με κοχύλια και φτερά κοστούμι που φορούσε η Συλβάνα Μανγκάνο ως Ιοκάστη στον Οιδίποδα (1967)· μια αστική νυφική φορεσιά φτιαγμένη για τη Renata Moar στο σκανδαλώδες Σαλό, 120 μέρες τα Σόδομα· o βελούδινος χιτώνας που ο ίδιος ο σκηνοθέτης φορούσε ως Τσέφρι Τσώσερ στις Ιστορίες του Καντέρμπουρι (1972) αλλά και ρούχα και αντικείμενα από το εξωτικό Χίλιες και μία νύχτες (1974) παρελαύνουν από αυτό το ιδιότυπο, αργόσυρτο ντεφιλέ.

Ο Παζολίνι και ο Ντονάτο συνεργάστηκαν στενά για τα κοστούμια μάς πληροφορεί ο Γάλλος επιμελητής μόδας. «Ο σκηνοθέτης έδινε κάποιες ιδέες και ο ενδυματολόγος κάποιες φορές προσποιούταν ότι τον άκουγε αλλά ποτέ δεν κράτησε την έμπνευση μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο. Προσπαθούσε τα κοστούμια να έχουν μια οικουμενικότητα στις αναφορές τους. Επίσης, δεν είναι αψεγάδιαστα και αυτό μας αρέσει. Τους ενδιέφερε περισσότερο το χρώμα, κάτι που είναι μάλλον παράξενο αν σκεφθείς ότι το πρώτο φιλμ που έκανε ήταν ασπρόμαυρο».

Ιχνηλατώντας πάντως τη σχέση τους με τον Ιταλό σκηνοθέτη και οι δυο δηλώνουν πως τον ανακάλυψαν στα νεανικά τους χρόνια αρχικά μέσα από την ποίησή του. Μάλιστα, στο πλαίσιο της έρευνάς τους στράφηκαν ξανά σ’ αυτά τα γραπτά του. «Το πρώτο του φιλμ που είδα ήταν το καθηλωτικό ντοκιμαντέρ κατά το οποίο τριγυρνούσε στους δρόμους της Ρώμης ρωτώντας τους ανθρώπους για το σεξ. Ανακάλυψα σταδιακά το έργο του και όταν συνάντησα τον Ντέρεκ Τζάρμαν συνειδητοποίησα ότι δεν ήμουν η μόνη που τον εκτιμούσα», αναφέρει η Σκωτσέζα ηθοποιός. «Ως καλλιτέχνη τον αντιλαμβάνομαι σαν έναν ατελείωτα ζωντανό, μοντέρνο πνεύμα. Είναι ένα πρότυπο αντίστασης για μένα. Η ποίηση πάνω από όλα. Και, επίσης, ο τρόπος που διεκδίκησε το δικαίωμά του να ασχοληθεί με κλασικές αφηγήσεις (με το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, τις Ιστορίες του Καντέρμπουρι, το Δεκαήμερο, τις Χίλιες και μία νύχτες κ.λπ.) ως queer καλλιτέχνης είναι πολύ σημαντικός ακόμα. Είχε να κάνει με το να διεκδικήσεις το αρχέτυπο και μετά να το ανυψώσεις. Για παράδειγμα, το Σαλό ήταν σαν μια κίνηση αυτοκτονίας. Τον ενδιέφερε να αψηφά τον κίνδυνο και ξέρουμε πόσο αυτό μπορεί να συνέβαλε στο να τον δολοφονήσουν». 

INFO:
Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
11-16 Δεκεμβρίου 2023, Δευτέρα & Παρασκευή στις 20:00, Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο στις 18:00 & 21:00
Διάρκεια: 100 λεπτά
Την Παρασκευή 15 Δεκεμβρίου, μετά το τέλος της παράστασης θα ακολουθήσει συζήτηση με τον Ολιβιέ Σαγιάρ και την Τίλντα Σουίντον. Η συζήτηση θα πραγματοποιηθεί με ταυτόχρονη διερμηνεία στα ελληνικά.