Πριν από τρεις εβδομάδες ανέβηκε ένα άρθρο στον Economist (Alex Selby-Boothroyd, «Is the decline of reading making politics dumber?», 4/9/25) που υποστήριζε —με έρευνα και αδιάσειστα επιχειρήματα, όχι όπως εμείς εδώ— ότι ο λιγότερος χρόνος που αφιερώνουμε («που αφιερώνεται» συνολικά δηλαδή) στην ανάγνωση βιβλίων συμβάλλει στην απλούστευση της πολιτικής σκέψης και του πολιτικού λόγου, στην έκπτωσή του, στην απίσχνασή του, ήτοι μάς κάνει συνολικά πιο ηλίθιους από όσο θα μπορούσαμε να γίνουμε για άλλους λόγους.
Το άρθρο ξεκινούσε με μια αναφορά σε μια πρόσφατη έρευνα, που εντυπωσιάζει αφενός, και μας ρίχνει ανετότατα στα μαύρα πανιά αφετέρου: φοιτητές λογοτεχνίας σε δύο αμερικανικά πανεπιστήμια (να τονιστούν οι όροι «φοιτητές», «φοιτητές λογοτεχνίας» και «πανεπιστήμια») δυσκολεύτηκαν σημαντικά να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τις πρώτες παραγράφους του «Ζοφερού Οίκου» του Ντίκενς. Οι φοιτητές μπερδεύτηκαν τρομερά από τη νομική γλώσσα και τις μεταφορές, ενώ είχαν και μεγάλα προβλήματα κατανόησης βασικού λεξιλογίου (π.χ., ένας φοιτητής νόμιζε ότι η λέξη «whiskers» αναφερόταν στα μουστάκια μιας γάτας, επί αρκετές σελίδες πίστευε ότι έπαιζε μια γάτα στο βιβλίο — και ίσως ακόμα να το πιστεύει).
Οι φοιτητές μπερδεύτηκαν τρομερά από τη νομική γλώσσα και τις μεταφορές, ενώ είχαν και μεγάλα προβλήματα κατανόησης βασικού λεξιλογίου (π.χ., ένας φοιτητής νόμιζε ότι η λέξη «whiskers» αναφερόταν στα μουστάκια μιας γάτας, επί αρκετές σελίδες πίστευε ότι έπαιζε μια γάτα στο βιβλίο — και ίσως ακόμα να το πιστεύει)
Αλλά, μας λέει ο Economist, υπάρχουν και χειρότερα. Αίφνης, οι ομιλίες των βουλευτών στο βρετανικό κοινοβούλιο έχουν μειωθεί κατά εν τρίτον σε διάρκεια μέσα σε μόλις μία δεκαετία. Τώρα, αυτό το 1/3 δεν είναι παίξε-γέλασε· είναι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό. Αν συνεχίσει αυτή η πτώση —και κάτι μάς λέει πως θα συνεχίσει—, πριν τα μέσα του αιώνα δεν θα μιλάει κανείς νομοθέτης στη Βουλή, θα πετάνε τσαλακωμένα χαρτιά ο ένας στον άλλον. Άγραφτα χαρτιά. Ή με λόγους γραμμένους από βαριεστημένες τεχνητές νοημοσύνες.
Στη συνέχεια, ο καλός ερευνητής-αρθρογράφος κάνει χρήση τού Flesch-Kincaid Readability Test, ενός εργαλείου που μετρά, λέει, τον βαθμό εγγραμματισμού. Το φόρτωσε με ομιλίες Αμερικανών Προέδρων της ημέρα της ορκωμοσίας τους. Σύμφωνα με το τεστ, λοιπόν, ο Τζορτζ Ουάσιγκτον έπιασε ένα 28,7 (επίπεδο μεταπτυχιακών σπουδών), ενώ ο Τραμπ ένα 9,4 (επίπεδο λυκείου). Και να σημειωθεί ότι τον λόγο του ο Τραμπ δεν τον έγραψε ο ίδιος, ο ίδιος δεν ξέρει να γράφει τίποτε, είναι χαοτικός, αμόρφωτος σε βαθμό που να σε πονάει το δωδεκαδάκτυλο, και θα έπαιρνε κάτω από το μηδέν: όχι, ο ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΣ του πήρε τόσο χαμηλή βαθμολογία. (Και όχι επειδή απευθυνόταν σε ρέντνεκς και χιλμπίληδες: οι λόγοι της ορκωμοσίας δεν απευθύνονται στον λαό αλλά σε επιχειρηματίες και λόμπι).
Αφού μάς θυμίσει —ανάμεσα σε άλλα τραγικά πράγματα— ότι, στις ΗΠΑ, το ποσοστό των ανθρώπων που διαβάζουν για ευχαρίστηση μειώθηκε κατά 40% μέσα σε διάστημα 20 ετών, και ότι, στη Βρετανία, οι 4 στους 10 δεν διάβασαν ούτε ένα βιβλίο μέσα σε όλο το 2024 (μη χαιρόμαστε: ίδια και χειρότερα ποσοστά έχουμε κι εμείς στην Ελλάδα), το άρθρο υποστηρίζει ότι, όσο πιο μεγάλη επαφή έχει κανείς με τη λογοτεχνία, με το διάβασμα γενικώς, τόσο οξύτερο πολιτικό κριτήριο έχει· και, αντιστρόφως, ότι, όσο μικρότερη επαφή έχει κανείς με τη λογοτεχνία, τόσο πιο αδαής πολιτικά καταντά.
Με δυο λόγια: η πτώση της ανάγνωσης επηρεάζει —όχι απροσδόκητα, ναι;…— την ικανότητά μας για κριτική σκέψη, αμβλύνει την όποια δεξιότητα έχουμε για να αναλύουμε σχετικώς πολύπλοκες ιδέες, και μας δυσκολεύει να κατανοούμε αποχρώσεις και αντιφάσεις στον λόγο κάποιου. Ή, για να το πούμε αλλιώς, μας κάνει κάπως ηλίθιους: τροφή για τους λαϊκιστές.
Ο αρθρογράφος καταλήγει προειδοποιώντας μας ότι, παρατώντας το διάβασμα, δεν χάνουμε μόνο μια σπουδαία, ανεξάντλητη και πάμφθηνη πηγή προσωπικής χαράς και διασκέδασης, αλλά και έναν από τους σημαντικότερους μηχανισμούς αυτού που λέμε «κοινωνική κινητικότητα». Κι εδώ είναι το ζουμί. Κοινωνική κινητικότητα, όπως όλοι ξέρουμε, είναι η δυνατότητα που έχει ένα άτομο να αλλάζει κοινωνική τάξη, είτε σε σχέση με τους γονείς του είτε κατά τη διάρκεια της δικής του ζωής. Και η αλλαγή κοινωνικής τάξης νοείται μόνο προς τα πάνω. Και δεν είναι «απλώς» κοινωνική, είναι πάντα κοινωνικοοικονομική. Έχει να κάνει με λεφτά, ήτοι με αυτό που λέμε Ποιότητα Ζωής.
Κοινωνική κινητικότητα, όπως όλοι ξέρουμε, είναι η δυνατότητα που έχει ένα άτομο να αλλάζει κοινωνική τάξη, είτε σε σχέση με τους γονείς του είτε κατά τη διάρκεια της δικής του ζωής. Και η αλλαγή κοινωνικής τάξης νοείται μόνο προς τα πάνω
Η κοινωνική κινητικότητα συνδέεται άμεσα, όπως επίσης είναι γνωστό, με την ισότητα των ευκαιριών και την κοινωνική δικαιοσύνη. Μεγάλη κοινωνική κινητικότητα σημαίνει ότι η κοινωνική ανέλιξη δεν εξαρτάται τόσο από το οικογενειακό σου ιστορικό και από τα χρήματα, την περιουσία που έχεις ή δεν έχεις, αλλά με τις ευκαιρίες που είναι διαθέσιμες για τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού. Οι ανοικτές κοινωνίες επιτρέπουν μεγάλη κινητικότητα, ενώ οι κλειστές κοινωνίες (όπως το τρελό αρχαίο σύστημα με τις κάστες στην Ινδία) την περιορίζουν σημαντικά. Η ανάγνωση και η μόρφωση, λοιπόν, συνιστούν βασικά, βασικότατα εργαλεία για την κοινωνική ανέλιξη ενός ατόμου: είναι ένας σημαντικός, ένας βασικός μηχανισμός κοινωνικής κινητικότητας — μα που, αλίμονο, κινδυνεύει να χαθεί με την απομάκρυνσή μας από το διάβασμα.
Τώρα, αυτό είναι κάτι που το λέμε πάντα κι εμείς: δεν μπορείς, δεν γίνεται, είναι α-δύ-να-τον να ανέλθεις «κοινωνικοοικονομικά» αν έχεις αποκλείσει τον εαυτό σου από το διάβασμα. Και δεν θα σε σώσει αύριο καμία Α.Ι., αν τυχόν στηρίζεσαι σε μια τέτοια απατηλή σκέψη. Γιατί; Γιατί την ίδια Α.Ι. θα την έχουν όλοι, δεν θα την έχεις μόνο εσύ. Αυτός που θα ξεχωρίσει —και δεν μιλάμε εδώ για ηγέτες, που είτε θα είναι πραγματικοί διανοούμενοι είτε κάτι ανάμεσα σε Χίτλερ, Πούτιν και Τραμπ, και ΤΙΠΟΤΕ απ’ ανάμεσα: μιλάμε για απλούς ανθρώπους, ανθρώπους σαν κι εμάς—, αυτός που θα ξεχωρίσει και που θα ξεχωρίζει καθημερινά θα είναι αυτός που θα έχει περισσότερα βέλη στη φαρέτρα του — a.k.a. βιβλία.
Και δεν θα σε σώσει αύριο καμία Α.Ι., αν τυχόν στηρίζεσαι σε μια τέτοια απατηλή σκέψη. Γιατί; Γιατί την ίδια Α.Ι. θα την έχουν όλοι, δεν θα την έχεις μόνο εσύ
Η ανάγνωση βιβλίων είναι για το μυαλό (βλ.: για τις γνωστικές λειτουργίες) ό,τι η σωματική άσκηση για το σώμα. Δεν λέμε καμιά σοφία —ποτέ δεν λέμε καμία σοφία, οι δυστυχείς—, αλλά τα πράγματα είναι έτσι, και ΜΟΝΟ έτσι. Οποιαδήποτε σχετική αντίρρηση θα ήταν επιπέδου κούφιας γης και άλλων τέτοιων γελοιοτήτων.
Από την άλλη, σου έρχεται να τραβάς τα μαλλιά σου όταν σκέφτεσαι πως, εκατό μόλις χρόνια πίσω, τα ποσοστά αναλφαβητισμού ήταν τέτοια που ουσιαστικά διάβαζαν ελάχιστοι άνθρωποι μόνο, και βασικά μόνο κάποιοι από τους πολύ πλούσιους που είχαν μεράκι με τις σπουδές. Σήμερα μπορούν όλοι να διαβάσουν, υπάρχουν εκατομμύρια βιβλία διαθέσιμα ανά πάσα ώρα και στιγμή, είναι αδιανόητα φτηνά —και πολλές χιλιάδες από τα καλύτερα είναι και τζάμπα—, αλλά το fuckin’ σύστημα βολεύεται από την αύξουσα απέχθεια του Σοφού Λαού (not) για το διάβασμα. Και φυσικά κάνει ό,τι μπορεί για να τον έχει εκεί που θέλει: να τον έχει χαζό, εύκολα διαχειρίσιμο σαν σκυλάκι που του δίνεις μπισκότο από λίπος και στάχτη.
Σήμερα μπορούν όλοι να διαβάσουν, υπάρχουν εκατομμύρια βιβλία διαθέσιμα ανά πάσα ώρα και στιγμή, είναι αδιανόητα φτηνά —και πολλές χιλιάδες από τα καλύτερα είναι και τζάμπα—, αλλά το fuckin’ σύστημα βολεύεται από την αύξουσα απέχθεια του Σοφού Λαού (not) για το διάβασμα
Το θέμα βέβαια δεν είναι τι κάνουν οι πολλοί. Οι πολλοί (τα γνωστά 8/10 του πληθυσμού που γενικά βαριούνται) είναι άλλη υπόθεση, δεν μας αφορά. Το θέμα είναι τι κάνουν όσοι μπορούν και θέλουν να διαβάσουν. Αυτό είναι το μόνο που πρέπει να μας νοιάζει εδώ, καθώς αυτό είναι που πρόκειται να αλλάξει σε πολύ προσωπικό επίπεδο τη ζωή μας. Γιατί; Γιατί υπάρχουν τρομερά πολλοί παράγοντες που μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή ενός κατά τα άλλα καλοπροαίρετου ατόμου από το διάβασμα. Οι πιο συχνοί περισπασμοί —μάλλιασε η γλώσσα μας να τους λέμε— είναι πέντε, οι εξής δύο:
Τα smartphone.
Οκέι, υπάρχουν και κάποιοι ακόμη. Π.χ., το περιβάλλον — ένας θορυβώδης χώρος, η ακαταστασία ή ακόμα και η κακή θερμοκρασία μπορούν να επηρεάσουν την ικανότητα συγκέντρωσης. Σωστό κι αυτό. Είναι επίσης η πολυάσχολη καθημερινότητά μας. Το ακούω. Οι δουλειές του σπιτιού, οι υποχρεώσεις της δουλειάς και διάφορες άλλες δραστηριότητες μας γεμίζουν άγχος και κάνουν το διάβασμα να μοιάζει με αγγαρεία. Είναι και κάποιοι άλλοι παράγοντες ίσως, όπως η κούραση, η έλλειψη κινήτρου, η απλή βαρεμάρα κλπ. κλπ.: όλοι τους μαζί ή ο καθένας ξεχωριστά δυσκολεύουν έναν ήδη κουρασμένο άνθρωπο να βρει τη διάθεση να κάτσει να διαβάσει. Και είναι, τέλος, και η έλλειψη προγράμματος ή στόχου: οι 8 στους 10 διαβάζουν τυχαία, επειδή έτυχε, όχι με κάποιου είδους πρόγραμμα. «Α, νά ένα βιβλίο, και, wow, νά και μισή ώρα: ας τα παντρέψω».
«Α, νά ένα βιβλίο, και, wow, νά και μισή ώρα: ας τα παντρέψω»
Ναι, μπορούμε να λέμε ό,τι θέλουμε για τους Υπερκακούς που δεν μας επιτρέπουν να βρούμε χρόνο να διαβάσουμε, μα ΟΛΟΙ λέμε ψέματα, ΚΑΘΕ φορά. Δεν έχει εξαιρέσεις εδώ. Λέμε ΨΕΜΑΤΑ. Δεν υπάρχει, ούτε θα υπάρξει ποτέ καμία δικαιολογία που να μπορεί να σταθεί ΚΑΠΩΣ. Πώς να το πούμε αλλιώς: κορυφαίοι στο διάβασμα είναι οι τυφλοί συμπολίτες μας. Και μη βγει κανείς να πει, «Και τι άλλο να κάνουν, θα κάτσουν να ακούσουν ένα audiobook, λογικό είναι». Γιατί θα πει τεράστια κοτσάνα.
Λόγοι υπάρχουν πολλοί για την αβελτηρία μας, αλλά ξαναλέμε: ο #1 είναι τα κινητά τηλέφωνα, είναι οι ειδοποιήσεις από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι τα μηνύματα και οι ατελείωτες επιλογές ψυχαγωγίας στο διαδίκτυο. Είναι το FOMO, είναι τα γελοία reels, είναι τα shorts με γατάκια και παπάκια, και είναι τα βίντεο με ανθρώπους που πέφτουνε ή που φοράνε μαγιό. Οι περισπασμοί που μας κρατούν μακριά από το διάβασμα, ΚΑΙ ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΗΘΙΝΗ ΖΩΗ —γιατί δεν μιλάμε για το διάβασμα σήμερα—, είναι τόσο φτηνοί και γελοίοι, που δεν λέγεται. Και μας αφορούν όλους. Με πρώτον απ’ όλους εμένα.
Για να αντιμετωπίσει κανείς αυτούς τους περισπασμούς, υπάρχουν άπειροι τρόποι: το διαδίκτυο είναι γεμάτο με σχετικές συμβουλές. Μιας και το ’φερε όμως η κουβέντα, νά τα κυριότερα κόλπα. Και λέγοντας κόλπα δεν εννοούμε κόλπα ενός βιβλιοσκώληκα, ενός βιβλιομανούς, ενός βιβλιόφιλου. Όχι. Αλλά ενός νορμάλ, συνηθισμένου, καθημερινού αναγνώστη — μα όχι περιστασιακού. Ο περιστασιακός αναγνώστης είναι κι αυτός τροφή για τους Τραμπ.
Ο περιστασιακός αναγνώστης είναι κι αυτός τροφή για τους Τραμπ
Αλλά, πριν τούς πούμε, το βασικό που πρέπει να θυμόμαστε εδώ είναι πως το διάβασμα δεν είναι ούτε ελιτίστικο, ούτε για λίγους, ούτε περίεργο, ούτε δύσκολο, ούτε leg day. Είναι ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ. Αν το δει κανείς σαν κάτι παραπάνω από αυτό, πάει τελείωσε: δεν γίνεται δουλειά. Αν το διάβασμα ΔΕΝ είναι ψυχαγωγικό, τότε το μπόουλινγκ είναι πολύ πιο χρήσιμο και αποδοτικό. Ή το ψάρεμα. Ή το να χαζεύεις τα σύννεφα. Ή οτιδήποτε.
Νά λοιπόν ο κατάλογός μας:
Διάβαζε βιβλία που σου αρέσουν.
Απενεργοποίησε τις ειδοποιήσεις στο κινητό σου.
Μη διαβάζεις βιβλία που δεν σου αρέσουν.
Κατάλαβε ότι είσαι εξαρτημένος από το κινητό σου όπως ένας τοξικοεξαρτημένος από τα ναρκωτικά.
Μη νιώθεις την υποχρέωση να τελειώσεις ένα βιβλίο που δεν σου αρέσει: πέτα το.
Άσε λίγο το κινητό από τα χέρια, θα πάθεις τίποτε.
Μη βλέπεις το βιβλίο σαν αγώνα δρόμου ή υποχρέωση.
Κρύψε το κινητό στο άλλο δωμάτιο.
Αν έχεις καιρό να διαβάσεις, ξεκίνα διαβάζοντας ξανά ένα βιβλίο που θυμάσαι ότι σού άρεσε πολύ.
Κοίτα τούς άλλους στο μετρό ή στο καφέ με τα κινητά στο χέρι. Έτσι είσαι κι εσύ.
Κάνε τη χάρη στον εαυτό σου να κουβαλάς μαζί σου ένα βιβλίο· καμιά φορά μπορείς να ανοίξεις αυτό αντί για το κινητό.
Κλείσ’ το το ρημάδι. Για μισή ώρα τη μέρα; Για μισή ώρα τη μέρα! Κι ας μη διαβάσεις εκείνο το μισάωρο: κοίτα τον τοίχο, κάνε κατακόρυφο, δες τα Παιδιά της Νύχτας.
Η ζωή μας στηρίζεται ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ στις συνήθειες, στις τελετουργίες: βρες ώρα και μέρος για διάβασμα (π.χ., στο κρεβάτι όταν πέφτεις για ύπνο, 15 λεπτά τη φορά: είναι μια χαρά).
Κάθε που θα τελειώνεις ένα βιβλίο, λέγε από μέσα σου: «Διαβάστηκε». Είναι η μόνη φορά που αυτή η λεξούλα δεν θα σου μαυρίσει την καρδιά.
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
15°
