Βιωμένος χρόνος: Από τους ρομαντικούς ποιητές στον «Γατόπαρδο» και στο εκκοσμικευμένο σήμερα
Ο Τσαρλς Τέιλορ (γενν. 1931) είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους φιλοσόφους, γνωστός για τη συμβολή του στη φιλοσοφία της ταυτότητας, τη φιλοσοφία της θρησκείας, τη πολιτική φιλοσοφία και την ερμηνευτική. Είναι Καναδός και έχει επηρεάσει τη συζήτηση γύρω από την αναγνώριση της ταυτότητας (recognition), τον κοινοτισμός (communitarianism) έναντι του φιλελευθερισμού, τις «ηθικές πηγές του εαυτού» και τη θρησκεία στην εποχή της κοσμικότητας. Ο Τέιλορ υποστηρίζει ότι ο σύγχρονος εαυτός και οι ηθικές του αξίες δεν προκύπτουν από ουδέτερα ή καθαρά ορθολογικά θεμέλια, αλλά μέσα από ιστορικές και πολιτιστικές παραδόσεις. Είναι επίσης γνωστός για τη θεωρία του περί «κοινωνικών φαντασιακών» (social imaginaries), δηλαδή των συλλογικών τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι φαντάζονται και κατανοούν την κοινωνική τους ύπαρξη. Στο πιο πρόσφατο βιβλίο του «Cosmic Connections: Poetry in the Age of Disenchantment» (Κοσμικές συνδέσεις: Η ποίηση στην εποχή της απομάγευσης, 2024) κάνει λόγο για τον «βιωμένο χρόνο».
Ο «βιωμένος χρόνος» έχει νόημα μόνο όταν οι στιγμές συνδέονται μεταξύ τους, όταν η προηγούμενη ανακαλεί την επόμενη- όπως οι διαδοχικές στιγμές μιας ιστορίας- ή μιας μελωδίας, μιας συμφωνίας. Το ναδίρ της έλλειψης νοήματος είναι εκεί όπου καμία στιγμή δεν μας οδηγεί στην επόμενη. Οι στιγμές δεν έχουν καμία έλξη, δεν μας στέλνουν με κανέναν τρόπο μπροστά. Είναι αδρανείς, και σε αυτό μοιάζουν όλες μεταξύ τους, Παγιδευμένοι σε έναν τέτοιο χρόνο, ζούμε και ξαναζούμε την ανούσια επανάληψη. Έτσι ορίζει τον «βιωμένο χρόνο» ο Τσάρλς Τέιλορ στην προσπάθειά του να αναλύσει όχι μόνο τη ρομαντική ποίηση στη δεκαετία του 1790 στην Ευρώπη, αλλά και τους λόγους της πνευματικής ανάγκης που τους δημιούργησε. Ποια ήταν αυτή η ανάγκη; Μία νέα μορφή ζωής μετά την υποχώρηση της παλαιάς ιεραρχημένης τάξης πραγμάτων που είχε υπονομευθεί από την αυξανόμενη επιρροή της σύγχρονης επιστήμης, κυρίως της φυσικής επιστήμης του Γαλιλαίου-Νιούτον, η οποία προέβαλλε τους νόμους της υλικής πραγματικότητας.
Με άλλα λόγια, τις τάξεις που δομούσαν το σύμπαν και διέκριναν τις ανώτερες από τις κατώτερες πραγματικότητες και οι οποίες αυτοπραγματώνονταν στο πρότυπο των πλατωνικών μορφών, αντικαθιστούν οι ανθρωπίνως επινοημένοι νόμοι της φυσικής επιστήμης, μία αντίληψη που γίνεται βεβαιότητα και φτάνει μέχρι τις ημέρες μας. Ο καθένας από μας μπορεί να το αναγνωρίσει με ευκολία.
Η «Μεγάλη Αλυσίδα του Είναι» —στα λατινικά scala naturae ή great chain of being, όπου στο ομώνυμο βιβλίο του Arthur Oncken Lovejoy του 1936 αναλύεται και συνδέεται με τη σύγχρονη αντίληψη του κόσμου— είναι μια αρχαία φιλοσοφική ιδέα που περιγράφει την ιεραρχική τάξη όλων των μορφών ζωής και ύπαρξης, από τα κατώτερα μέχρι τα ανώτερα επίπεδα. Η βασική της λογική είναι ότι το σύμπαν είναι οργανωμένο σαν μια αλυσίδα ή σκάλα, όπου κάθε ον έχει μια καθορισμένη θέση: Στη βάση βρίσκονται τα ανόργανα υλικά και τα φυτά, στη συνέχεια τα ζώα, μετά ο άνθρωπος και πιο πάνω οι άγγελοι και τα θεϊκά όντα. Στην κορυφή βρίσκεται ο Θεός. Η ιδέα αυτή αναπτύχθηκε στην αρχαιότητα από φιλοσόφους όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης και αργότερα επηρεάστηκε έντονα από τη χριστιανική θεολογία στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Ήταν μια προσπάθεια να εξηγηθεί η τάξη, η ποικιλομορφία και η φαινομενική αρμονία του κόσμου. Η μεγάλη αλυσίδα του Είναι σπάει σε κομμάτια μετά τη σταδιακή κατίσχυση των θετικών επιστημών.
Όπως το έθεσε ο Φρίντριχ Σλέγκελ, αυτό που χρειαζόταν ήταν μια νέα μυθολογία: «Εμείς οι σύγχρονοι ποιητές χρειαζόμαστε κάτι που να κάνει για μας ό,τι έκανε η παλαιότερη μυθολογία για τους συγγραφείς του αρχαίου κόσμου. Αυτή η σύγχρονη μυθολογία θα βασίζεται στον «ιδεαλισμό». Ο Φρίντριχ Σλέγκελ εννοεί εδώ τη φιλοσοφία που αναπτύχθηκε μετά τον Ιμμάνουελ Καντ μέσω του Φίχτε στον Σέλλινγκ. Αλλά αυτό δεν καθιστά τη μυθολογία άχρηστη. Δεν αρκεί να βεβαιώνουμε τις ουσιαστικές συνδέσεις, πρέπει επίσης να μπορούμε να τις καταλάβουμε: να κάνουμε ορατό και αισθητό το πώς όλα συνδέονται μεταξύ τους. «Η μυθολογία υπερέχει όλων. Αυτό που η συνείδηση συνήθως αποφεύγει είναι εδώ ωστόσο για να το δούμε, πνευματικά και αισθητά, και να το συλλάβουμε, όπως η ψυχή στο σώμα που την περιβάλλει λάμπει για μας και μιλάει στα αυτιά μας» γράφει στην εισαγωγή του «Η αισθητική αγωγή του ανθρώπου», 1795).
Το πρόβλημα είναι σαφές και μας απασχολεί μέχρι σήμερα. Υπάρχει κάτι πέραν ημών; Πώς συνδεόμαστε με τον κόσμο μας; Τι σημαίνει φύση και Θεός; Και κυρίως πώς βιώνουμε τον χρόνο; Η παλιά σταθερή τάξη πραγμάτων έφερνε μαζί της έναν χρόνο που επιμηκύνει τη διάρκειά του ατενίζοντας την αιωνιότητα. Τα λόγια του «Γατόπαρδου» στην ομώνυμη ταινία (1963) του Βισκόντι, καθώς και στο πρόσφατο σίριαλ του Netflix (2025) που βασίζονται στο μυθιστόρημα του Λαμπεντούζα (1958) και ήταν η απάντηση στην απόβαση των επαναστατών του Γκαριμπάλντι στην Σικελία (1860), δίνουν πολύ καθαρά το στίγμα αυτού του χρόνου: «Από το νησί πέρασαν πολλοί κατακτητές, αλλά εμείς είμαστε εδώ, ίδιοι, δυόμισι χιλιάδες χρόνια». Ο πρίγκιπας Σαλίνα βιώνει έναν χρόνο που ξεπερνά κατά πολύ τη βιολογική ζωή ενός ανθρώπου· νιώθει κομμάτι ενός συνολικότερου κόσμου πέραν της ανθρώπινης εμπειρίας. Το 1860 ο δυτικός πολιτισμός έχει πάρει, ήδη, τον δρόμο όπου βαδίζει μέχρι σήμερα. Η τεχνολογία επικρατεί στην επιστήμη και η δημοκρατία στην πολιτική. Ο παλαιός κόσμος της ιεραρχημένης σταθερότητας, της ελλείψεως αλλαγών, των ανισοτήτων και του παραδοσιακού χρόνου έχει αλλάξει αμετάκλητα. Αλλά το έργο του Λαμπεντούζα παραμένει ακέραιο μέσα στη δίνη των πραγμάτων για να μας υπενθυμίζει τι υπήρξε.
Η ρομαντική περίοδος, που ξεκίνησε στη Γερμανία τη δεκαετία του 1790, ήταν η στιγμή κατά την οποία η τάση για «κοσμική σύνδεση» άρχισε να παίρνει άλλη μορφή. Το βιβλίο ξεκινά με μια προσπάθεια χαρακτηρισμού αυτής της μορφής, στην οποία τα έργα τέχνης αναλαμβάνουν καθοριστικό ρόλο. Ο Τέιλορ ασχολείται αποκλειστικά με τα ποιητικά έργα, τα οποία παρακάμπτουν τις φιλοσοφικές αντιρρήσεις για την πίστη στις κοσμικές τάξεις, αλλά δημιουργούν στον αναγνώστη την αντιληπτή αίσθηση μιας πραγματικότητας ανώτερης και βαθύτερης από τον καθημερινό κόσμο γύρω μας. Η πλήρως ουσιαστική εμπειρία θα μπορούσε να προκύψει σε έναν βιωμένο χρόνο όπου το ενοποιητικό νόημα που δίνεται στις πράξεις μας δεν θα βασιζόταν απλώς στη θέληση, αλλά σε μια ανακτημένη επαφή με ένα νόημα στα πράγματα. Οι ρομαντικοί ποιητές προσπαθούν να επανασυνδέσουν, τρόπον τινά, τη σπασμένη αλυσίδα του Είναι, γνωρίζοντας φυσικά ότι δεν μπορούν να βασιστούν στην παλιά μορφή της ιεραρχημένης αρμονίας. Κατ’ επέκταση πρέπει να επανεπινοήσουν τον χρόνο που δίνει διάρκεια, που μας συνδέει με κάτι μεγαλύτερο από τη σύντομη ζωή μας.
Ένα κλειδί για την κατανόηση της ποιητικής αυτής της γενιάς του 1790 βρίσκεται εδώ: ότι έβλεπαν το ποίημα ή το έργο τέχνης γενικότερα, να λειτουργεί σαν σύμβολο. Το ίδιο το έργο μας αποκαλύπτει, μας φέρνει σε επαφή με μια βαθύτερη πραγματικότητα, η οποία διαφορετικά θα παρέμενε πέρα από την αντίληψή μας. Γράφει ο Τέιλορ: «Αυτό μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τον «βαθύ χρόνο». Σκεφτείτε την ακόλουθη σκηνή. Στέκομαι στην άκρη του δάσους το σούρουπο στα τέλη του καλοκαιριού —ακούω τον άνεμο να κουνάει τα κλαδιά καθώς κινείται ανάμεσα στα δέντρα— ξαφνικά αισθάνομαι μια επαφή όχι μόνο με αυτήν την άμεση σκηνή, αλλά με ολόκληρο τον κύκλο των εποχών, το πώς ο άνεμος το χειμώνα ακούγεται τόσο υπόκωφα επειδή μόνο τα αειθαλή δέντρα ανταποκρίνονται, αλλά αυτός ο πλούσιος ήχος θα επαναληφθεί την επόμενη χρονιά και όλα τα επόμενα χρόνια. Παρασύρομαι πέρα από την άμεση εμπειρία σε μια αίσθηση ολόκληρης της κυκλικής κίνησης των εποχών που είναι η συνθήκη της ζωής στον πλανήτη μας. Έρχομαι σε επαφή με μια κίνηση σε πολύ μεγαλύτερο βάθος και χαίρομαι με αυτήν τη σύνδεση. Δεν αναφέρομαι απλώς στο ότι γνωρίζω το γεγονός ότι αυτό το θρόισμα του ανέμου στα δέντρα είναι μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας- ή ακόμη και στο ότι φέρνω το γεγονός στο μυαλό μου. Το να αισθάνομαι τη βαθύτερη διαδικασία είναι κάτι περισσότερο- περιλαμβάνει το να συγκινούμαι από αυτήν τη συνειδητοποίηση, να αισθάνομαι χαρά για την επαφή. Απ' όσο μπορώ να πω, προϋπόθεση της συγκίνησής μου από αυτήν την υποκείμενη κίνηση είναι ότι έχει σημαντική ανθρώπινη σημασία, η οποία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από αυτήν τη βασική προϋπόθεση όχι μόνο της δικής μου ζωής, αλλά όλων των ζωών που με τρέφουν, βιολογικά και πνευματικά».
Στον «Γατόπαρδο» ο Λαμπεντούζα περιγράφει ανάλογες στιγμές εκστάσεως του πρωταγωνιστή όταν απολαμβάνει και βιώνει τη φύση, μόνο που ο Δον Φαμπρίτσιο Σαλίνα, ο πρίγκιπας, είναι εξοικειωμένος με τέτοιες καταστάσεις. Οι ρομαντικοί ποιητές μας, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Καναδός φιλόσοφος, πρέπει να συνδέσουν την προσωπική εμπειρία τους με έναν φυσικό κυκλικό χρόνο που συνεχώς απομακρύνεται από την ατομική τους συνείδηση. Πρέπει να επιμείνουν δραματικά στην ύπαρξη μιας διάρκειας που προσπαθεί να φέρει στη φιλοσοφία ο Αλαίν Μπεργκσόν στις αρχές του εικοστού αιώνα σε αντιπαράθεση με τις έννοιες της σχετικότητας του Αϊνστάιν, και η καβαφική ποίηση όπως αναλύει με μοναδικά πρωτότυπο τρόπο ο Στέλιος Ράμφος στο βιβλίο του για τον αλεξανδρινό ποιητή «Σαν αφθαρσία μέσα μας» (2024, εκδόσεις Αρμός).
Ο πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ) έκανε τον απολογισμό της φετινής διοργάνωσης και μίλησε για τα σχέδια για το μέλλον.
27°
