Κουίρ βιβλίο | Ζοζέ Αντόνιου Αλμέιντα: 42 ποιήματα κι ένα σύντομο διήγημα

Αν διαβάζατε παλιότερα το κουίρ βιβλίο της εβδομάδας/του μήνα/του whatever, ίσως έχετε παρατηρήσει ότι οι αναρτήσεις σταμάτησαν για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Αυτό συνέβη και γιατί κουράστηκα να διαβάζω ένα (κουίρ) βιβλίο την εβδομάδα, ασχέτως του queerness του (έχουμε κι άλλα να διαβάσουμε, φίλτατ@ αναγνώστ@) και γιατί, θα τ’ ομολογήσω, είμαι λίγο άστατη στην παραγωγικότητά μου (κλάψτε μανούλες για την αρχισυντάκτρια και το αφεντικό μου).

Όμως να που, ενίοτε, πέφτει στα χέρια μου ένα βιβλίο το οποίο αγάπησα και τυχαίνει να είναι και κουίρ. Κατά κάποιο τρόπο (θα δείτε τι εννοώ όταν διαβάσετε παρακάτω.) Ας εγκαινιάσουμε λοιπόν μια ωραιότατη, άτακτη στήλη που θα λέγεται «Το Κουίρ βιβλίο του Whenever», που θα βγαίνει… «όποτε» και θα μιλάει γι’ αυτό που πάντα μιλούσε: την κουίρ λογοτεχνία και δοκίμιο.

Σήμερα, λοιπόν, έχω την χαρά να σας γράψω για την ποιητική συλλογή του Πορτογάλου Ζουζέ Αντόνιου Αλμέιντα, « Σαράντα δύο ποιήματα κι ένα Σύντομο Διήγημα» από τις εκδ. Μονόκλ, σε μετάφραση του Νίκου Πρατσίνη.

Μη φανταστείτε ότι ήξερα τον Αλμέιντα: ο Πρατσίνης μού τον έμαθε. Είναι γεννημένος το 1960 στη Λισαβόνα και ζει στην Κούβα της επαρχίας Αλεντέζου, μιας από τις πιο μη αστικές κι ίσως συντηρητικές, ακόμα, περιοχές της Πορτογαλίας. Ο μπαμπάς του (για να μην κρυβόμαστε) είναι τσιφλικάς. Κι ίσως (όπως είπε κι ο Πρατσίνης) ο γιος Αλμέιντα να διάλεξε τη δουλειά της οικογένειας από τη δουλεία της εργασίας και γι’ αυτό να γύρισε στο Αλεντέζου μετά από μια σειρά αποτυχημένων προσπαθειών να βρει να εργαστεί (και να ευτυχίσει) εκτός της χώρας του.

Όλα αυτά είναι συμπληρωματικά, για να καταλάβει κανείς πώς ένας γκέι ποιητής μπορεί να επιλέγει να ζει σ’ ένα χωριό (με όλα τα κουτσομπολιά και τις κακίες του—το περιγράφει εξάλλου κι ο ίδιος στα ποιήματά του) παρά στη Λισαβόνα, ας πούμε, η οποία όμως παίζει αναγκαστικά τεράστιο ρόλο στο αισθητηριακό background της ποιητικής του.

Ο Αλμέιντα, γκέι και καθολικός, ανήκει σε μια δράκα ανθρώπων που συμμετείχαν σε μηνιαίες συζητήσεις θρησκευόμενων καθολικών στο Παρεκκλήσι του Ράτου στη Λισαβόνα, για να συζητήσουν θεολογικά θέματα, αλλά και να πιέσουν και να απαιτήσουν από τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία να αναγνωρίσει τις ομοφυλόφιλες ενώσεις εντός των κόλπων της. Όπως είπε και ο Νίκος Πρατσίνης στην ωραιότατη παρουσίασή του στο βιβλιοπωλείο Μονόκλ στις 28/4: είναι άνθρωποι που δεν τους φτάνει η (πρακτική) αναγνώριση του κοσμικού γάμου ομοφύλων, γιατί πνευματικά νιώθουν ότι χρειάζονται να ενωθούν εν Χριστώ.

Η ένταση αυτή μεταξύ ρωμαιοκαθολικής πίστης και γκέι ταυτότητας είναι πολύ εμφανής στα ποιήματα του Αλμέιντα. Στην ίδια παρουσίαση όμως, ο θεολόγος Διονύσης Σκλήρης εξήγησε (μέσω προ-βιντεοσκοπημένης ομιλίας) ότι την εποχή του προσφάτως αποθανόντα  Ιησουίτη πάπα Φραγκίσκου, η συζήτηση περί τέτοιας αναγνώρισης των ομοφυλόφιλων ενώσεων έτυχε μιας πολύ μεγαλύτερης αποδοχής απ’ ό,τι στο παρελθόν λόγω της καζουιστικής σκέψης της Ιησουιτικής παράδοση, η οποία απομακρύνεται από οικουμενικές ηθικές συμβάσεις και ρέπει προς την περιπτωσιολογία. Είναι μια μεταρρυθμιστική επανάσταση που έμεινε μετέωρη με τον θάνατο του Πάπα—και ποιος ξέρει τι θα πιστεύει ο επόμενος. Πάντως, εγώ τουλάχιστον έμαθα (μαζί με άλλες θεολογικές λεπτομέρειες για τη μη-αυστηρότητα του φύλου στον πρώιμο Χριστιανισμό) πολλά από τον εκπληκτικό κύριο Σκλήρη, κι εύχομαι να αποφασίσει να καταγράψει και να δημοσιεύσει την ομιλία του.

Πάμε πίσω στο βιβλίο τώρα. Όπως ζητήθηκε από τον Διονύση Σκλήρη να σχολιάσει το θεολογικό κομμάτι της ποίησης του Αλμέιντα, έτσι ζητήθηκε κι από εμένα να σχολιάσω το δημιουργικό/ποιητικό αλλά και το ομοερωτικό κομμάτι της. Κατέγραψα, λοιπόν, τις εξής σκέψεις, που μια χαρά δικαιολογούν, νομίζω, την παρουσίαση του βιβλίου στα βιβλιοφιλικά, κουίρ λημέρια της Athens Voice:

Κάνουμε πολλές φορές το λάθος να σκεφτούμε την Πορτογαλία ως χώρα Μεσογειακή, ίσως λόγω της γειτνίασής της με την Ισπανία, λόγω του κλίματός της. Γεωγραφικά, φυσικά, δεν είναι. Είναι μια χώρα που βλέπει στον ανοιχτό ωκεανό, όπως βλέπει (κατά κάποιο τρόπο) η Αγγλία, με την οποία μοιράζονται ιστορικά ποντοπόρους στόλους, ωκεάνιες αυτοκρατορίες που στηρίχθηκαν πάνω στους στόλους αυτούς («Μέγα το της θαλάσσης κράτος» διαβάζουμε στον Θουκυδίδη να λέει ο Περικλής) και αποικιοκρατικά παρελθόντα.

Κι όμως, η ενατένιση προς το υδάτινο στοιχείο—το ωκεάνιο για τους Πορτογάλους, το θαλασσινό για εμάς—δεν μπορεί παρά να μας ενώνει. Γιατί ήμασταν κι εμείς κάποτε τρανοί θαλασσοπόροι, με πολύ αρχαιότερα σκαριά, σε πολύ μικρότερη κλίμακα, αλλά με την ίδια δίψα για εξερεύνηση.

Τα μάτια των Πορτογάλων, το φαντασιακό τους, είναι γεμάτα θάλασσα—μαθαίνουμε από την ποίηση του Αλμέιντα. Τα ποιήματά του μυρίζουν αλάτι, ωκεάνια υγρασία· κι επίσης,  το πορτοκαλοκόκκινο χώμα του Αλεντέζου όπου όπου έμαθε τα φωνήεντα και τα σύμφωνα της πορτογαλικής, ανάμεσα σε ελαιώνες και χωράφια που πια δεν υπάρχουν, κατά τα λεγόμενά του.

«Είμαι η θάλασσα και για μένα τίποτα δεν ξέρω/ παρά μόνο μέσα από εποποιίες και καράβια: στίχους – ή πνιγμένους ναυτικούς» γράφει στα «Κύματα», ποίημα αφιερωμένο στον θείο του, ποιητή Αντόνιου Περέιρα, που είχε με τη σειρά του γράψει βιβλίο με τον  τίτλο Noticias do Mar. Αργότερα στο βιβλίο, με θέα πάλι τον ωκεανό στην Αλφάμα, παλιά γειτονιά της Λισαβόνας, παρατηρεί καβαφικά έναν ιδρωμένο νεαρό να προσπαθεί να διορθώσει τη βλάβη σε ένα ασανσέρ, ένα μελαγχολικό κι αιώνιο ξημέρωμα ενός αρρενωπότατου ήλιου. Στην «Αψίδα της Πύλης της Θάλασσας», πάλι, ο ωκεανός ξεπροβάλει κάτω από τις αψίδες των σπιτιών, τις νύχτες με νυχτολούλουδα και μυρωδιές και φιλιά κλεμμένα.

Αυτά είναι τα στοιχεία της ποίησης του Αλμέιντα: ο ωκεανός ως σκοπός κι ορίζοντας · τα ομοερωτικά φιλιά της νύχτας και τις μέρας· ο ήλιος που διαλύει όσα προσπαθούν να καταβάλουν τη ζωή, συμπεριλαμβανομένων των μικρόνοων κουτσομπολιών της επαρχίας· το χώμα και τα ελαιόδεντρα μιας χαμένης παιδικότητας· μυρωδιές Ατλαντικές εξ ορισμού αλλά τόσο αναγνωρίσιμες σ’ εμάς στη Μεσόγειο.

Αναπόφευκτα αρκετοί θα τον συγκρίνουν με τον Καβάφη —τον οποίο αγαπά και θαυμάζει— λόγω των ομοερωτικών του τόνων και λόγω της πιο «κλασικής» (ας την πούμε έτσι) χρήσης του ομοερωτισμού μες στα ποιήματά του. Είναι όμως «κουίρ» ποιητής, με τον τρόπο που έχουμε μάθει να μιλάμε για την κουίρ ποίηση στις μέρες μας;

Από τη μία όχι, γιατί ο Αλμέιντα είναι πρώτα απ’ όλα ποιητής οικουμενικός: όλοι μπορούν να δουν την αντανάκλασή τους στα ποιήματά του, είτε είναι γκέι είτε όχι, είτε είναι θρησκευόμενοι είτε όχι. Υπό αυτήν την έννοια όντως θυμίζει τον Καβάφη και «άλλες εποχές», όπου ο ομοερωτισμός σιγοντάριζε άλλες πτυχές της ποίησης και δεν ήταν η κυρίαρχη φωνή μιας ακτιβιστικής κουίρ σύνθεσης. Συνεπώς, και παρά τις συνεχείς κι όλο σέβας αναφορές του σε άλλους ομοερωτικούς ποιητές (Ζουάου Νουρόνια ι Κάστρου), κατατρεγμένους ομοφυλόφιλους (Πιερ Σέελ) ή στα ινδάλματα αυτών (από τον Πιερ Πάολο Παζολίνι και την Αμάλια Ροντρίγκεζ μέχρι τον καταραμένο συμβολιστή ποιητή Καμίλου Πεσάνια), η ποίησή του δεν είναι «σύγχρονη κουίρ ποίηση», με την έννοια ότι δεν είναι μόνο κουίρ ποίηση.

Όμως. Υπάρχει πάντα ένα «όμως». Η ποίηση του πορτογάλου είναι ονειρική, τα όρια των πραγμάτων εντός της χάνονται και σβήσουν το ένα μέσα στο άλλο —όπως φαντάζομαι σβήνουν τα περιγράμματα των ανθρώπων και των πραγμάτων στη φοβερή υγρασία που υπάρχει στις Αζόρες ή στις παράκτιες περιοχές της Πορτογαλία—, η νύχτα αφήνει στο ξημέρωμα τέτοια εφήμερα αποτυπώματα από μυρωδιές, η επιθυμία γίνεται έλλειψη κι ύστερα μοναξιά και μετά ξανά νέα επιθυμία που μετουσιώνεται σωματικά, μετά χάνεται και πάλι απ’ την αρχή. Αυτή ακριβώς η αέναη, θολή κίνηση, μεθυσμένη σχεδόν από μυρωδιές κι από αλάτι, αυτή η συνεχής μεταμόρφωση μέσα στα ποιήματά του, η αναγέννηση και η μετάλλαξη, δεν μπορεί παρά να είναι το αποτύπωμα ενός αναπόδραστα κουίρ μυαλού.

*

Ζοζέ Αντόνιου Αλμέιντα, Σαράντα Δύο Ποιήματα κι ένα Σύντομο Διήγημα, εισαγωγή – μετάφραση – σημειώσεις: Νίκος Πρατσίνης, εκδόσεις Μονόκλ