Μια συζήτηση με τον καθηγητή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Δημήτρη Μέλισσα, για το βιβλίο του «Οι χρήσεις γης», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σάκκουλα.
Οι απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής επικεντρώνονται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο κατανέμουν οι άνθρωποι τον χρόνο της καθημερινότητάς τους, στην εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής απομάκρυνσης από τις εργασιακές υποχρεώσεις και τις οικιακές φροντίδες. Πού όμως διαθέτουν οι άνθρωποι του νεότερου κόσμου τον ελεύθερο χρόνο τους; Ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού, στο περίφημο κείμενο του Le Corbusier «Η χάρτα των Αθηνών» (πρώτη έκδοση το 1943, μετά το συνέδριο που έλαβε χώρα στην Ελλάδα το 1933), κατεγράφη συστηματικά η σύνδεση της αρχιτεκτονικής με την πολεοδομία στο πλαίσιο τεσσάρων κατηγοριών δραστηριότητας: την κατοικία, την εργασία, την αναψυχή και την κυκλοφορία. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι στις αρχές του 20ού αιώνα γίνεται επιτακτική η ανάγκη του καθορισμού των χρήσεων της γης έτσι ώστε ο καταμερισμός της εργασίας, σε συνδυασμό με την κάθετη και οριζόντια παραγωγή αγαθών της σύγχρονης πόλης, να αποκτήσει σάρκα και οστά απαλύνοντας, συγχρόνως, τη βίαιη απομάκρυνση του ατόμου από τις συνθήκες της αγροτικής φυσικής ζωής και την ολιστική οικονομία της με την εξασφάλιση ελεύθερου χρόνου και κατ’ επέκταση με την κατάκτηση ενός περισσότερο ανεξάρτητου βίου από αυτόν που προσφέρει η ζωή στην ύπαιθρο χώρα.
Ο Δημήτρης Μέλισσας είναι Καθηγητής στο Ε.Μ.Π. με ειδίκευση στο Δίκαιο Πολεοδομίας, Δίκαιο Χωροταξίας και Δίκαιο Περιβάλλοντος. Ασκεί δικηγορία στο Συμβούλιο της Επικρατείας και στα Διοικητικά Εφετεία. Έχει συγγράψει 20 μελέτες και 60 άρθρα στα ελληνικά, γερμανικά και αγγλικά. Στη συζήτησή μας, αναλύει τη βασική ορολογία του νομικού όρου «χρήσεις γης» που βρίσκεται καθημερινά στα χείλη μας και προφέρεται ως συμβολική λεκτική παράσταση που έχει ξεχαστεί το περιεχόμενο της αλλά λίγο - πολύ γίνεται κατανοητή από όλους μας. Ή μήπως όχι;
Τι είναι οι χρήσεις γης;
Χρήσεις γης είναι η λειτουργική αξιοποίηση του εδάφους από τους ανθρώπους. Όπως κάθε άλλος όρος και περιορισμός δόμησης είναι μια δέσμευση που επιβάλλεται στον πολεοδομικό σχεδιασμό.
Προϋποτίθεται η ύπαρξη πόλης ή οι χρήσεις γης επιβάλλονται γενικώς;
Ακόμα και πριν από το προεδρικό διάταγμα του 1987 (ΦΕΚ 166) που θεσπίζει την ύπαρξη των χρήσεων γης, υπήρχαν περιορισμοί στον εξωαστικό χώρο που ρύθμιζαν κυρίως ζητήματα αρχαιολογίας και περιβάλλοντος. Βεβαίως σήμερα δεν υπάρχουν μονοσήμαντες χρήσεις. Σε ένα γήπεδο ποδοσφαίρου συναντάς και καταστήματα λιανικής πώλησης, εστιατόρια, καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος κλπ.
Τι σημασία έχει αυτή η αλλαγή; Ποια ανάγκη καλύπτει;
Το κύριο χαρακτηριστικό των χρήσεων γης είναι ότι προσαρμόζονται στην κοινωνική και οικονομική εξέλιξη. Οι χρήσεις γης παρακμάζουν και καταργούνται, όπως για παράδειγμα οι χρήσεις των αμπελοκήπων στην Αθήνα και των λαδάδικων στη Θεσσαλονίκη (που διαμόρφωσαν τα αντίστοιχα τοπωνύμια). Γεννιούνται νέες όπως για παράδειγμα τα ίντερνετ καφέ και τα e-shops, μεταλλάσσονται στην οικονομική κρίση όπως για παράδειγμα τα ενεχυροδανειστήρια, εξελίσσονται στην πανδημία όπως για παράδειγμα τα καταστήματα take away.
Δεν τίθεται ή έννοια του σκοπού μιας πόλης;
Σκοπός είναι η οργάνωση των χρήσεων και η προστασία του περιβάλλοντος. Ο προσδιορισμός των χρήσεων μέσω του πολεοδομικού σχεδιασμού έχει έναν ιδιαίτερο δυισμό. Από τη μια αποτελεί μέσο προστασίας από επιβαρυντικές δραστηριότητες -δεν μπορείς να βάλεις βιομηχανία δίπλα στην κατοικία-, και από την άλλη σηματοδοτεί τυπολογία της ανάπτυξης.
Οι χρήσεις γης υπηρετούν κάποιο σκοπό ή οι ίδιες είναι ο σκοπός;
Ο σκοπός είναι να προστατεύουν τους ανθρώπους κάνοντας ανεκτικότερη τη διαβίωση τους στην πόλη, κυρίως, και από την άλλη να βοηθήσουν στην οικονομική ανάπτυξη.
Τι σημαίνει καλή διαβίωση και ανάπτυξη; Τι ζητάει κάποιος από την πόλη του; Μαζί με την Ιταλία και την Ισπανία, όπως αναφέρεις στο βιβλίο σου, έχουμε άρθρο του συντάγματος στην ιδρυτική μας συνθήκη, που αναφέρεται στην αναγκαιότητα των χρήσεων γης για την «αξιοπρεπή» διαβίωση των πολιτών. Τι εννοεί ο νομοθέτης;
Αξιοπρεπής και καλύτερη καθημερινότητα. Μία πιο ήρεμη ζωή.
Η φύση περιλαμβάνεται μέσα στην έννοια «καλύτερη ζωή»;
Σήμερα, στις ελληνικές πόλεις, που ασφυκτιούν από πολυκατοικίες, υπάρχει δυνατότητα για μια καλύτερη ζωή, για μια αξιοπρεπή καθημερινότητα. Καλύτερη ζωή στην Ελλάδα σημαίνει συνεχής έγνοια της πολιτείας για περισσότερο δημόσιο χώρο, ωστόσο η πολιτεία και κυρίως οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης αδυνατούν είτε να βρουν χρήματα για απαλλοτριώσεις είτε να συγκρουστούν με τους ιδιώτες για να τους απαλλοτριώσουν τα οικόπεδά τους.
Σήμερα στην Αθήνα δεν υπάρχει άλλη λύση από το γκρέμισμα και την ανέγερση ουρανοξυστών, πολυόροφων κτιρίων. Αυτό καθορίζεται όχι μόνο από τον πολεοδομικό σχεδιασμό αλλά και από το νέο οικοδομικό κανονισμό. Υπάρχουν μεγάλα αποθέματα του αστικού ιστού, πολλές πολυκατοικίες, οι οποίες είναι πανομοιότυπες, άνευ ενδιαφέροντος διατηρήσής τους. Οι πόλεις μας είναι όμοιες. Για να απελευθερώσουμε γη για πράσινο, πρέπει να γκρεμίσουμε και να χτίσουμε ψηλότερα, όπως προβλέπει το άρθρο 10 του νέου οικοδομικού κανονισμού. Εάν έχουμε ένα οικοδομικό τετράγωνο με τέσσερεις πολυκατοικίες, κατεδαφίζοντας τις δύο μπορείς να πάρεις τον συντελεστή δόμησης που κέρδισες και να τον δώσεις στις άλλες δύο, φυσικά προσθέτοντας δυνατότητα ύψους στα εναπομείναντα κτίρια. Δημιουργείς με αυτόν τον τρόπο τα περιβόητα «πάρκα πόλης».
Εδώ θα έχουμε μία σύγκρουση με το πολιτισμικό μας υπόβαθρο, τον ιδανικό αρχιτεκτονικό μας εαυτό. Τα αιγαιοπελαγίτικα σπιτάκια και την πολυκατοικία στην πόλη. Φαίνεται πολύ φιλόδοξη πράξη να βάλεις στο σύνταγμα μιας χώρας την «αξιοπρεπή» κατοικία.
Η νομοθεσία για τις χρήσεις γης και τον πολεοδομικό σχεδιασμό δεν τηρήθηκε σχεδόν ποτέ στη χώρα μας. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ό,τι και να γραφεί στο Σύνταγμα ή στο νόμο είναι μεν σε επιθυμητή κατεύθυνση, αλλά πολλές φορές οι φιλοδοξίες αυτές σταματούν σε επίπεδο διακηρύξεων. Το πολεοδομικό μας δίκαιο έχει πολλές παρεκκλίσεις, εξαιρέσεις. Είναι το κατ’ εξοχήν δίκαιο της χώρας με την μικρότερη εφαρμογή, γι’ αυτό έχουμε τόσα πολλά αυθαίρετα. Οι δε τακτοποιήσεις και νομιμοποιήσεις είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο και σχεδόν γίνονται ανά δεκαετία. Οι πρώτες χρονολογούνται το 1855.
Πώς όμως ορίζεται η «αξιοπρεπής» διαβίωση; Πολύ πράσινο και δημόσιος χώρος ή ιδιωτικός χώρος και ψυχολογική αυτεξουσιότητα;
Αυτή την στιγμή έχουμε ένα πραγματικό γεγονός. Οι πόλεις μας έχουν πνιγεί από την οικοδόμηση και πρέπει να βρούμε χώρους ελεύθερους. Υπάρχει μεγάλη σύγκρουση του ιδιωτικού χώρου, του κτισμένου χώρου και του δημοσίου χώρου. Στερούμαστε πλατειών και πάρκων. Δίλημμα στη χώρα μας δεν υφίσταται, οι ελληνικές πόλεις χρειάζονται πράσινο και ελεύθερο χώρο για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής. Τα αυθαίρετα, οι παρεκκλίσεις οι «χαλαρώσεις», όπως λέγονται στο κυπριακό δίκαιο, είναι αναιρέσεις της αρχικής νομοθετικής πράξης. Αυτή η αναντιστοιχία νόμου και εφαρμογής του είναι μία από τις μεγαλύτερες αιτίες του αδιεξόδου. Οι πολλές εξαιρέσεις αποδυναμώνουν το νόμο σε σημείο μη εφαρμογής του. Η μη εφαρμογή του πολεοδομικού νόμου δημιουργεί πανομοιότυπες ελληνικές πόλεις, μη αξιοπρεπή διαβίωση και τελικά μορφή κρίσης της πολιτικής. Το δεύτερο πρόβλημα θα μπορούσε κάποιος να πει είναι η αδυναμία των πολεοδομικών υπευθύνων να αντιληφθούν την κοινωνική εξέλιξη. Έτσι, αναγκάζονται κάτω από την πίεση των καταστάσεων να προβούν σε τυπικές, ad hoc, διατάξεις για την εξυπηρέτηση των ενδιαφερομένων. Οι γενικοί νόμοι φθίνουν προς τους ειδικούς με συνέπεια τον κατακερματισμό των πρώτων. Κάτι που ανοίγει την όρεξη των ιδιωτών για προσωπικές, σχεδόν, ρυθμίσεις. Ακόμα και εάν υπάρχει η διάθεση ενός κεντρικού προσανατολισμού, στην πράξη αυτός παρεκτρέπεται της πορείας του.
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για το νέο του βιβλίο με τίτλο, το τρίτο και τελευταίο μέρος της «Τριλογίας των Φάρων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γραφή
9°
