Αντρέι Σερμπάν: Η νέα Τουραντότ είναι ένας ανταγωνισμός με τον εαυτό μου

Είναι ένας από τους πιο δημιουργικούς και τολμηρούς σκηνοθέτες του θεάτρου και της όπερας παγκοσμίως. Γεννημένος το 1943 στο Βουκουρέστι από πατέρα Ρουμάνο και μητέρα με ελληνικές ρίζες –η γιαγιά ήταν Κεφαλλονίτισσα–, ο Αντρέι Σερμπάν αποφοίτησε από το Ινστιτούτο Θεάτρου και Κινηματογραφικών Τεχνών και το 1969 βρέθηκε με υποτροφία του ιδρύματος Φορντ στη Νέα Υόρκη. Από τότε η Αμερική έγινε η δεύτερη πατρίδα του. Δούλεψε δίπλα στον θρυλικό Άγγλο σκηνοθέτη Πίτερ Μπρουκ, απέσπασε διεθνή αναγνώριση με την «Ελληνική τριλογία» (Ηλέκτρα, Μήδεια, Τρωάδες στα αρχαία ελληνικά) που σκηνοθέτησε για το La MaMa Experimental Theatre Club, ενώ η παραγωγή του «Βυσσινόκηπου» στο Lincoln Center το 1977, με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ, ήταν υποψήφια για βραβείο Tony. Παράλληλα με το θέατρο, σκηνοθέτησε όπερα στα κορυφαία λυρικά θέατρα του πλανήτη. Η ιστορική πλέον «Τουραντότ», που υπέγραψε το 1984 για τη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, συνεχίζει να ανεβαίνει στο Κόβεντ Γκάρντεν ακόμα και σήμερα.

Η όπερα Τουραντότ με δύο λόγια

Η υπόθεση της όπερας διαδραματίζεται σε άλλες εποχές, στη φανταστική αυτοκρατορική Κίνα, όπου η πριγκίπισσα Τουραντότ θα παντρευτεί μόνον όποιον λύσει τα τρία αινίγματα που του θέτει. Όσοι έχουν δοκιμάσει έχουν αποτύχει και το έχουν πληρώσει με τη ζωή τους. Θαμπωμένος από την εκπληκτική ομορφιά της, ένας άγνωστος πρίγκιπας, ο Κάλαφ, επιμένει να δοκιμάσει την τύχη του και τα καταφέρνει. Όμως, αφού λύσει τα αινίγματα, η Τουραντότ αρνείται να τον παντρευτεί. Ο πρίγκιπας της προσφέρει μια ευκαιρία να απαλλαγεί από τη δέσμευσή της εάν εκείνη ανακαλύψει το όνομά του πριν χαράξει.

Με τη συναρπαστική ιστορία της Τουραντότ ανοίγει και η ΕΛΣ τις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου στο Ηρώδειο. Λίγες μέρες πριν από την πρεμιέρα, ο καταξιωμένος και πάντα δραστήριος Αντρέι Σερμπάν μίλησε στην Athens Voice για τη νέα σκηνοθετική του προσέγγιση στο αριστούργημα του Τζάκομο Πουτσίνι. Δεν περιορίστηκε όμως μόνο στα της όπερας…

Περίμενα σε ένα από τα καμαρίνια της Λυρικής μέχρι να τελειώσει η πρόβα, όταν η πόρτα άνοιξε και, προς μεγάλη μου έκπληξη, είδα τον Αντρέι Σερμπάν να μπαίνει με τον αγαπημένο του Ρόκκο, ένα πανέμορφο μεγαλόσωμο λευκό κανίς, ο οποίος, όπως μου εξήγησε, τον συνοδεύει αδιαμαρτύρητα –αν και κλεισμένος σε κλουβί– σε όλα του τα υπερατλαντικά ταξίδια με το αεροπλάνο. Η κοινή αγάπη μας για τα σκυλιά ζέστανε αμέσως το κλίμα για να ξεκινήσει μια ζωηρή κουβέντα με ισχυρές απόψεις γύρω από την τέχνη, την όπερα και τη σκηνοθεσία της, διανθισμένη με πολύ χιούμορ, μικρές εκρήξεις θυμού και μεγάλες αλήθειες…

Μια ευάλωτη Τουραντότ από τον Αντρέι Σερμπάν

Ακούμε ότι η Τουραντότ που θα δούμε έχει αρκετές ανατροπές. Τι σχεδιάζετε;
Η σκηνοθεσία μιας νέας Τουραντότ είναι ένας ανταγωνισμός με τον εαυτό μου. H Τουραντότ μου, που ανέβηκε στο Λονδίνο το 1984, παίζεται ακόμα και σήμερα – τις ίδιες σχεδόν μέρες με την Αθήνα ανεβαίνει ξανά στο Ισραήλ. Θεωρείται η πιο επιτυχημένη παραγωγή στην ιστορία του Κόβεντ Γκάρντεν. Παλεύουν να την «αποσύρουν», αλλά δεν τα καταφέρνουν, προλαβαίνει πάντα και γίνεται sold out (γέλια). Το πρόβλημά μου επομένως εδώ, είναι ότι δεν μπορώ να με μιμηθώ, πρέπει να σκεφτώ κάτι που δεν το είχα κάνει τότε. Ήταν όμως μια τόσο δυνατή παραγωγή, που δυσκολεύομαι να επινοήσω κάτι διαφορετικό. Έτσι, κάποιος που θα έρθει στο Ηρώδειο έχοντας δει την παράσταση εκείνη μπορεί ενδεχομένως να αναγνωρίσει, εδώ κι εκεί, κάποια κοινά στοιχεία. Το νέο στην Τουραντότ που θα παρακολουθήσετε προκύπτει από το γεγονός ότι στις μέρες μας η Τέχνη έχει κάνει στροφή, έχει αποκτήσει περισσότερο κοινωνικοπολιτική χροιά. Δεν μπορείς να κάνεις τίποτα πια αν δεν έχει κάποιο ιδεολογικό σχόλιο.

Αισθάνομαι ότι δεν σας βρίσκει απόλυτα σύμφωνο αυτή η εξέλιξη.
Προσωπικά με δυσκολεύει πολύ, γιατί πιστεύω ότι η τέχνη που γεννήθηκε πριν από 2.500 χρόνια εδώ, στην Αθήνα, δεν είχε σκοπό να κάνει πολιτική, αλλά να μας κάνει να καταλάβουμε την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, το γιατί ήρθαμε σ’ αυτόν τον κόσμο, πώς ζούμε, πώς θέλουμε να πεθάνουμε. Η πολιτική σήμερα είναι σημαντική, αύριο ξεχνιέται. Η τέχνη όμως έχει διάρκεια. Γι’ αυτό τα έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη έφτασαν μέχρι τις μέρες μας και, όσο κι αν τα διασκευάζουμε, τα ξαναγράφουμε «ξεχνώντας» να βάλουμε το δικό μας όνομα και όχι το δικό τους– τα προδίδουμε, παραμένουν μέγιστα.

Μπορείς να ενθουσιαστείς με αυτό που βλέπεις, μπορείς να το μισήσεις αλλά δεν πρέπει να το βαρεθείς

Η ιστορία της Τουραντότ είναι στην ουσία ένα γοητευτικό παραμύθι. Ποια μηνύματα μπορεί κανείς να αντλήσει;
Στην παραγωγή αυτή, προσπάθησα να εντοπίσω τις αλληγορίες, τους συμβολισμούς, που παραπέμπουν στα κοινωνικά θέματα της εποχής μας. Στην Τουραντότ βρίσκουμε μοναδικούς χαρακτήρες, που έχουν ρίζες στην κομέντια ντελ άρτε. Ο Πουτσίνι πήρε την πλοκή από το ομώνυμο θεατρικό έργο του Κάρλο Γκότσι και πρόσθεσε στοιχεία από άλλες πηγές. Όλα όσα συμβαίνουν στην ιστορία εξηγούνται σε έναν μονόλογο της Τουραντότ όπου αποκαλύπτει ότι μια πρόγονός της είχε αιχμαλωτιστεί, βιαστεί και ταπεινωθεί από έναν ξένο πρίγκιπα και για τον λόγο αυτό ορκίστηκε να μην αγαπήσει και να μη δοθεί ποτέ σε άνδρα και να τιμωρεί όσους επιχειρούν να την κατακτήσουν αποκεφαλίζοντάς τους. Δίνω λοιπόν έμφαση στην πρόγονο αυτή τοποθετώντας την στη σκηνή καθ’ όλη τη διάρκεια της όπερας, σαν φάντασμα, σαν μια σκιά της Τουραντότ που την πιέζει: «Σκότωσέ τους όλους». Αυτό, πιστεύω, είναι το σημείο εκκίνησης στη σκηνοθεσία μου. Ενώ στην παραγωγή του Λονδίνου δεν ήταν ξεκάθαρο αν η ηρωίδα επηρεάζεται βλέποντας ότι κάποιος μπορεί να πεθαίνει από αγάπη, στην τωρινή παραγωγή η Τουραντότ είναι πολύ ευάλωτη. Όταν ακούει τη Λιού, μια σκλάβα, να λέει ότι ο έρωτας της δίνει τη δύναμη να αψηφά τον θάνατο, αρχίζει να αισθάνεται κάτι, ίσως και να έχει τύψεις για τον Κάλαφ, τον ερωτευμένο πρίγκιπα, που είναι έτοιμος να πεθάνει για χάρη της.

Καλύπτετε ίσως έτσι και την απότομη μουσική και αφηγηματική ασυνέχεια της τρίτης πράξης – ο Πουτσίνι πέθανε πριν την ολοκληρώσει.
Ναι. Η μουσική στα τελευταία 15 λεπτά της όπερας δεν έχει γραφτεί από τον Πουτσίνι, αλλά συμπληρώθηκε από τον Φράνκο Άλφανο και είναι μάλλον βαρετή – ο Τοσκανίνι μάλιστα αρνήθηκε να τη διευθύνει. Αυτά τα 15 λεπτά προσπάθησα να τα κάνω πιο ενδιαφέροντα για να μην αρχίσουν τα χασμουρητά! Αυτή είναι πάντα η πρόθεσή μου, είτε δουλεύω στο θέατρο είτε στην όπερα, γιατί ο διάβολος στην τέχνη είναι η ανία… Μπορείς να ενθουσιαστείς με αυτό που βλέπεις, μπορείς να το μισήσεις αλλά δεν πρέπει να το βαρεθείς.

Πώς βλέπετε την Τουραντότ, είναι χαρακτήρας που εξελίσσεται στη διάρκεια της όπερας;
Σίγουρα ναι. Στην πρώτη πράξη δεν τραγουδά είναι παρούσα-απούσα. Υπάρχει στο λιμπρέτο μια φράση, όταν ο Πανγκ προσπαθεί να μεταπείσει τον Κάλαφ να μην αναμετρηθεί με την παγωμένη πριγκίπισσα γιατί θα χάσει τη ζωή του, του λέει «Turandot non esiste». Δεν υπάρχει η Τουραντότ, είναι μια χίμαιρα, ένα φάντασμα. Στη δεύτερη πράξη υπάρχει και είναι αποκρουστική, προσπαθεί να τρομοκρατήσει τον Κάλαφ. Όμως σιγά σιγά, με τον τρόπο που εκείνος απαντά στα αινίγματά της, κερδίζει τον θαυμασμό της. Και από αυτό το σημείο αρχίζει να χάνει τη δύναμή της, να ηττάται. Ο πάγος λιώνει και στο τέλος ανακαλύπτει μέσα από τον έρωτα την ανθρωπιά.

Το γεγονός ότι είστε χρόνια φίλοι με τη σκηνογράφο και ενδυματολόγο Χλόη Ομπολένσκι, όπως και με τη χορογράφο και κινησιολόγο Κέιτ Φλατ βοηθά στο να δημιουργήσετε μια ενιαία οπτική γλώσσα;
Φυσικά. Όσο καλύτερα γνωρίζεις τους συνεργάτες σου και δουλεύεις μαζί τους για καιρό, τόσο περισσότερο τους εμπιστεύεσαι. Με τη Χλόη έχουμε δουλέψει και οι δύο με τον Πίτερ Μπρουκ, όπως γνωρίζετε, κι έχουμε κάνει μαζί πέντε παραγωγές. Είμαστε φίλοι μια ζωή, τη νιώθω σαν αδερφή μου. Έχουμε την ίδια αισθητική, την ίδια αίσθηση του χιούμορ, αγαπάμε και σιχαινόμαστε τα ίδια πράγματα! Με την Κέιτ, πάλι, γνωριζόμαστε από την Τουραντότ του 1984. Είναι τελειομανής, φροντίζει τη χορογραφία μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια, νοιάζεται για όλα και είναι τόσο προσηλωμένη στην παραγωγή, που πραγματικά τη θαυμάζω.

Η Τουραντότ παρουσιάζεται στο Ηρώδειο, ένα αρχαίο ανοιχτό θέατρο. Σκηνοθετικά ένας τέτοιος χώρος έχει δυσκολίες;
Η ιδέα να σκηνοθετήσεις σε ένα αρχαίο θέατρο είναι συγκλονιστική. Βρέθηκα πριν από λίγες μέρες στην Επίδαυρο και για μία ώρα στάθηκα βουβός και ακίνητος. Παρατηρώντας γύρω μου τον τεράστιο άδειο χώρο, κατάλαβα γιατί υπάρχει θέατρο. Είναι ένα μυστήριο. Αντιλαμβάνεσαι τη σχέση σου με το σύμπαν, το πόσο μικροί είμαστε μπροστά του και πόσο σημαντικό είναι να αξιοποιούμε τη δυνατότητα που μας έχει δοθεί να εκφραζόμαστε, να επικοινωνούμε με αυτό. Με αυτή την έννοια, αισθάνομαι μεγάλη τιμή που μπορώ να σκηνοθετήσω σε ένα αρχαίο θέατρο – παρόλο που το Ηρώδειο φτιάχτηκε ως ωδείο και όχι για θεατρικές παραστάσεις. Προσπαθώ να πάρω κάτι από την ενέργεια του χώρου. Οι πέτρες του κρατούν μνήμες και οι μνήμες αυτές συντονίζονται με τη μουσική. Τι παραπάνω να ζητήσει κανείς!

Η όπερα και το κοινό της

Σε μια συνέντευξή σας είχατε πει ότι η όπερα μπορεί να είναι «επικίνδυνη» – ένας χώρος μεταμόρφωσης, όχι χαλάρωσης. Τι εννοείτε;
Καταρχάς αυτό ισχύει για όλες τις τέχνες, όχι μόνο για την όπερα. Αν θέλεις πραγματικά να κάνεις κάτι, θα πρέπει να σοκάρεις το κοινό, να του προσφέρεις κάτι αναπάντεχο. Διαφορετικά το κοινό –τουλάχιστον στη Νέα Υόρκη, όπου τα εισιτήρια είναι πανάκριβα και ο κόσμος βάζει τα καλά του για να έρθει–, παρακολουθεί βαριεστημένο την παράσταση και στο τέλος χειροκροτεί και φεύγει. Για μένα αυτό που διαφοροποιεί μια επιτυχημένη από μια αποτυχημένη παράσταση είναι η στάση του σώματος του ακροατή, αν βουλιάζει σιγά σιγά στο κάθισμα ή παραμένει καρφωμένος στην πλάτη του! (γέλια).

Δεν πιστεύετε ότι το κοινό σήμερα είναι πιο έτοιμο για μη συμβατικές σκηνοθεσίες στην όπερα απ’ ό,τι ήταν, για παράδειγμα, στη δεκαετία του ’80;
Θα ήθελα να πω ναι, αλλά έχοντας ζήσει τη μισή μου ζωή στη Νέα Υόρκη και την άλλη μισή στο Βουκουρέστι, αν συγκρίνω το θέατρο ανάμεσα στις δύο αυτές πόλεις, αλλά και σε άλλες, οι ομοιότητες είναι πολλές. Δεν ξέρω πια τι συμβαίνει. Ασχέτως αν η σκηνοθεσία είναι ανατρεπτική, μινιμαλιστική, παλιομοδίτικη, ο κόσμος συρρέει, όλες οι παραστάσεις είναι soldout, αλλά οι αντιδράσεις του είναι πάντα ίδιες. Στο τέλος όλοι χειροκροτούν όρθιοι, δείχνουν ενθουσιασμένοι. Τους άρεσε πραγματικά ή απλά συγχαίρουν τον εαυτό τους – «είμαι έξυπνος, κατάλαβα τι ήθελε να πει ο σκηνοθέτης»;

Πώς αντιμετωπίζετε τις κριτικές, ειδικά όταν οι σκηνοθετικές σας επιλογές προκαλούν έντονες αντιδράσεις;
Τις μισώ! Μπορεί να πάρω δέκα καλές κριτικές και την επόμενη στιγμή να μη θυμάμαι τι έγραψαν, και τη μία κακή που θα διαβάσω να μην την ξεχάσω ποτέ!

Call my agent…

Διαφωνώ κάθετα με αυτό που συμβαίνει σε όλα τα λυρικά θέατρα του πλανήτη. Οι παραγωγές τους, ειδικά τα καλοκαίρια, εξαρτώνται από τους ατζέντηδες, οι οποίοι, χωρίς να υπολογίζουν τίποτα εκτός από το χρήμα, έχουν μετατρέψει τους τραγουδιστές σε ποδοσφαιριστές που «πουλιούνται» στην ομάδα που θα προσφέρει τα περισσότερα εκατομμύρια. Ένας ατζέντης μπορεί να κλείνει για τον καλλιτέχνη διαδοχικές εμφανίσεις από τη μια όπερα στην άλλη ή και να τις ακυρώνει, όταν το πρεστίζ της συμμετοχής του κάπου αλλού είναι μεγαλύτερο, αλλά κυρίως όταν το συμβόλαιο που του έχει κλείσει είναι επικερδέστερο. Η όπερα όμως δεν είναι ρεσιτάλ. Πώς μπορεί ο τραγουδιστής, όσο καλός και αν είναι, να μπει στο πνεύμα μιας παραγωγής που δουλεύεται για εβδομάδες, να κατανοήσει τις ιδέες του σκηνοθέτη, όταν κατεβαίνει από το αεροπλάνο μία μέρα πριν από την πρεμιέρα; Έτσι το κοινό καταλήγει να παρακολουθεί έναν σταρ σε μια βαρετή ερμηνεία, ελάχιστα ενταγμένη στο σύνολο. Αυτό για μένα είναι απαράδεκτο!

Η Αμερική τότε και τώρα

Γεννηθήκατε, μεγαλώσατε και σπουδάσατε στη Ρουμανία, αλλά ζείτε εδώ και πολλά χρόνια στις ΗΠΑ. Σε ποιο βαθμό οι καταβολές σας επηρέασαν το σκηνοθετικό σας ύφος;
Όταν το 1969, στα 25 μου, έφτασα από την κομμουνιστική Ρουμανία στη Νέα Υόρκη, έπαθα σοκ. Εγώ με το γκρίζο κοστουμάκι μου και παντού γύρω μου χίπις! Στη θεατρική ομάδα La MaΜa όπου βρέθηκα όλοι κάπνιζαν μαριχουάνα. Δοκίμασα κι εγώ, αλλά δεν μ’ έπιανε, προτιμούσα τη βότκα… Καθώς προερχόμουν από μια απόλυτα πειθαρχημένη κοινωνία, ο αέρας ελευθερίας που ανέπνεα με επηρέασε βαθιά, με έκανε να συνειδητοποιήσω πώς, ενώ γνώριζα ήδη πολλά για το θέατρο, υπήρχαν άλλα τόσα που είχα να μάθω. Αυτή η αίσθηση με βοήθησε να συνδυάσω στις σκηνοθεσίες μου και τα δύο, τη στέρεη ακαδημαϊκή παιδεία μου και την πρωτοπορία. Έτσι μπόρεσα να δουλέψω εξίσου καλά με μικρούς πειραματικούς θιάσους οφ-Μπρόντγουεϊ, δίπλα σε σημαντικούς δημιουργούς όπως ο Πίτερ Μπρουκ, αλλά και στο εμπορικό θέατρο, στο Μπρόντγουεϊ, με όλους τους μεγάλους σταρ, στην Κομεντί Φρανσέζ, στη Μετροπόλιταν Όπερα, στο Κόβεντ Γκάρντεν… Τα έκανα όλα. Προσπαθώ πάντα να αλλάζω το στιλ μου, να ανακαλύπτω κάτι καινούργιο, γιατί βαριέμαι να κάνω τα ίδια. Ακολουθώ το ένστικτό μου και το αποτύπωμα των ανθρώπων με τους οποίους συνεργάζομαι.

Σας προβληματίζουν οι επιθέσεις που δέχεται η τέχνη από τη νέα ηγεσία των ΗΠΑ;
Στην Αμερική επικρατεί πλήρης σύγχυση, χάος. Το αισθάνομαι διαρκώς, δεν μπορώ να το παραβλέψω. Σκεφτείτε μόνο ότι ο Τραμπ, με το που ξεκίνησε η θητεία του, διέλυσε το Κένεντι Σέντερ και κατάργησε την Προεδρική Επιτροπή για τις Τέχνες και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Θέλει εκείνος να ορίζει το τι είναι τέχνη. Αν η «κληρονομιά» του κατακτήσει όλο τον πλανήτη –είναι τρελό, αλλά πολύ φοβάμαι ότι προς τα κει πηγαίνουμε– παραγωγές αβάν-γκαρντ, που είναι η φωνή των νέων, η νέα ενέργεια που φέρνουν, θα ευνουχιστούν και οι τέχνες δεν θα είναι πια αυτό που πρέπει.