Φασισμός, η ιστορία μίας ιδεολογίας: Προδημοσίευση από το νέο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου

Το νέο δοκίμιο της Σώτης Τριανταφύλλου «Φασισμός, η ιστορίας μίας ιδεολογίας» κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία την πρώτη εβδομάδα του Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη. Σε 24 κεφάλαια και 368 σελίδες, η συγγραφέας και ιστορικός παρουσιάζει τις διανοητικές ρίζες του φασισμού,τις εκδοχές του φαινομένου σε διαφορετικές χώρες στη διάρκεια του 20ού αιώνα και την εξέλιξή του στον 21ο.

«Αυτό το σύντομο βιβλίο είναι μια αφήγηση της ιστορίας του φασισμού: με σχετικά λίγα και σχετικά απλά λόγια προσπαθώ να περιγράψω τις περιπέτειες, τις πτυχές και τα χαρακτηριστικά της φασιστικής ιδεολογίας, να φωτίσω σκοτεινά σημεία και παρεξηγήσεις και να αποτιμήσω ένα σύνολο αντιλήψεων και στάσεων, μερικές από τις οποίες —ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός, ο αυταρχισμός— είναι ακόμα ενεργές και διαχέονται σε ιδεολογικά συστήματα που θεωρούνται “αντιφασιστικά”. Ανάμεσα στα ζητήματα που αναλύω είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές ανάμεσα στον φασισμό και στον ναζισμό, οι διανοητικές ρίζες της φασιστικής ιδεολογίας, καθώς και οι σχέσεις της με τον σοσιαλισμό, την ανδροκρατία, τον πολιτικό και κοινωνικό συντηρητισμό, τον λαϊκισμό και το ριζοσπαστικό ισλάμ. Αν και, εφόσον ο φασισμός γεννήθηκε σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, επικεντρώνομαι περισσότερο στην περίπτωση της Ιταλίας, το βιβλίο παρουσιάζει τις εκδοχές του φαινομένου σε διαφορετικές χώρες στη διάρκεια του 20ού αιώνα και την εξέλιξή του στον 21ο.

Το “Φασισμός, η ιστορία μιας ιδεολογίας” απευθύνεται σε όσους έχουν μια γενική ιδέα για το θέμα και επιθυμούν να εμβαθύνουν στην ιστορία και να κατανοήσουν γιατί ο φασισμός συνεχίζει να μας στοιχειώνει. Μπορεί επίσης να αποβεί χρήσιμο σε όσους τείνουν να χαρακτηρίζουν “φασίστα» οποιονδήποτε δεν ενστερνίζεται τις ιδέες τους, καθώς και σε όσους αποδέχονται αδιαμαρτύρητα τη δράση φασιστών μόνο και μόνο επειδή δεν αυτοπροσδιορίζονται ως φασίστες” εξηγεί η Σώτη Τριανταφύλλου για τη νέα έκδοση που έρχεται να αποτελέσει ένα πολύτιμο εργαλείο στην κατανόηση και την ανάλυση αυτής της ιδεολογίας, φωτίζοντας σκοτεινά σημεία.

Απόσπασμα από το κεφάλαιο «Είναι φασισμός ο λαϊκισμός;»

Αν και ο φασισμός συνδέεται με συγκεκριμένο πολιτικοκοινωνικό περιβάλλον —εκείνο της Ευρώπης ανάμεσα στους δύο παγκοσμίους πολέμους—, ο όλεθρος που προκάλεσε έχει αφήσει ζωντανό αποτύπωμα. Η σκληρή του αντίθεση στη δημοκρατία και στον φιλελευθερισμό οδήγησε σε βαθιά καχυποψία απέναντι στον καπιταλισμό. Καθώς οι φασίστες πίστευαν ότι το έθνος —το οποίο όριζαν συχνά με θρησκευτικούς ή φυλετικούς όρους— αποτελούσε τη σημαντικότερη ταυτότητα για τους πολίτες, υποσχέθηκαν μια επανάσταση που θα αντικαθιστούσε τη φιλελεύθερη δημοκρατία με μια νέα πολιτική τάξη αφιερωμένη σε ένα ενοποιημένο και εξαγνισμένο έθνος υπό έναν ισχυρό ηγέτη.

Αλλά το να αποκαλούμε «φασίστες» τη Μαρίν Λεπέν, τον Ντόναλντ Τραμπ, τον Andrej Babiš, τον Geert Wilders και άλλους δεξιούς και ακροδεξιούς πολιτικούς αποκρύπτει περισσότερα από όσα αποσαφηνίζει. Αν και οι σημερινοί δεξιοί λαϊκιστές μοιράζονται ορισμένες ομοιότητες με τους φασίστες του Μεσοπολέμου —έξαλλη δημαγωγία, μεγαλείο, υποκρισία, διχαστική ρητορική και θεατρικότητα—, οι συγκρίσεις πρέπει να γίνονται με προσοχή. Στον 20ό αιώνα, αυτό που επέτρεψε στους φασίστες να μετατραπούν από περιθωριακούς εξτρεμιστές σε κυβερνήτες μεγάλου μέρους της Ευρώπης ήταν η αποτυχία των δημοκρατικών ελίτ και θεσμών να αντιμετωπίσουν τις κρίσεις της εποχής. Άρα, αντί να τους απορρίπτουμε με απεχθείς χαρακτηρισμούς και να αποξενώνουμε συλλήβδην τους οπαδούς τους, είναι προτιμότερο να ακούμε τι έχουν να πουν.

Παρότι σήμερα η Δύση, παρά τα προβλήματά της, δεν αντιμετωπίζει την κατάρρευση της δεκαετίας του 1930, η ανάπτυξη των ακροδεξιών κινημάτων θυμίζει το παρελθόν. Όπως πολλά σύγχρονα δεξιά κινήματα, έτσι και ο φασισμός γεννήθηκε σε περίοδο έντονης παγκοσμιοποίησης στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν ο καπιταλισμός αναμόρφωνε τις δυτικές κοινωνίες καταστρέφοντας παραδοσιακές κοινότητες και επαγγέλματα. Ήταν επίσης εποχή μεταναστεύσεων: αγρότες από την ύπαιθρο κατευθύνονταν στις πόλεις και φτωχότεροι Ευρωπαίοι σε πλουσιότερες χώρες. Αυτές οι αλλαγές προκάλεσαν φόβο και οργή, δημιουργώντας πρόσφορο έδαφος για πολιτικούς που ισχυρίζονταν ότι είχαν λύσεις.

Εξέχοντες ανάμεσά τους ήταν οι δεξιοί εθνικιστές, οι οποίοι υπόσχονταν να προστατεύσουν τον λαό από ξένες επιρροές και τις καπιταλιστικές αγορές. Έτσι, αναδύθηκαν φασιστικά κινήματα σχεδόν σε όλες τις δυτικές χώρες. Ωστόσο, μέχρι το 1914 οι πρωτοφασίστες δεν αμφισβητούσαν ουσιαστικά το κατεστημένο. Για να γίνει αυτό χρειάστηκε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος προκάλεσε ανείπωτη καταστροφή, οικονομική κατάρρευση και διάλυση αυτοκρατοριών, οδηγώντας στη δημιουργία νέων, ασταθών κρατών χωρίς δημοκρατική εμπειρία.

Την ίδια στιγμή, παλαιά καθεστώτα σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ισπανία κατέρρευσαν, οδηγώντας σε δημοκρατικές μεταβάσεις, αλλά χωρίς στέρεους θεσμούς. Το τέλος του πολέμου έφερε νέες κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις: επανένταξη εκατομμυρίων στρατιωτών, ανοικοδόμηση κατεστραμμένων οικονομιών και αντιμετώπιση υπερπληθωρισμού, φτώχειας και ανεργίας. Η ανομία και η βία έγιναν ενδημικές, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ιταλία.

Παρά το χάος, οι φασίστες παρέμειναν αρχικά περιθωριακοί. Στην Ιταλία στις εκλογές του 1919 είχαν ελάχιστη απήχηση. Στη Γερμανία το «πραξικόπημα της μπιραρίας» απέτυχε. Όμως τα προβλήματα παρέμεναν: οικονομική αστάθεια, βία, κοινωνική αναταραχή. Και έπειτα ήρθε η Μεγάλη Ύφεση. Η αποτυχία των δημοκρατικών κυβερνήσεων να διαχειριστούν την κρίση οδήγησε σε κλονισμό της πίστης στη δημοκρατία. Η σύγκριση της Γερμανίας με τις ΗΠΑ —οι δύο χώρες που επλήγησαν περισσότερο— είναι χαρακτηριστική: ενώ η Βαϊμάρη κατέρρευσε, η αμερικανική δημοκρατία επιβίωσε χάρη στις ενεργητικές πολιτικές του Ρούσβελτ.

Αντίθετα, πολλά ευρωπαϊκά κόμματα απέτυχαν να προτείνουν βιώσιμες λύσεις. Τα φιλελεύθερα κόμματα απαξιώθηκαν, οι σοσιαλιστές δεν έπεισαν, οι κομμουνιστές είχαν περιορισμένη απήχηση. Έτσι οι φασίστες εκμεταλλεύτηκαν την απογοήτευση, κατηγόρησαν τη δημοκρατία ως αναποτελεσματική και υποσχέθηκαν προστασία από τις συνέπειες του καπιταλισμού, δημιουργία θέσεων εργασίας, ενίσχυση του κράτους πρόνοιας (μόνο για «αληθινούς» πολίτες), εξάλειψη «εκμεταλλευτών» και ενίσχυση «εθνικά ωφέλιμων» επιχειρήσεων.

Οι φασίστες υποσχέθηκαν επίσης να τερματίσουν τις διενέξεις που αποδυνάμωναν τα έθνη —συχνά εξαλείφοντας ομάδες που θεωρούνταν «ξένα σώματα». Κατάφεραν να προσελκύσουν πολίτες από όλες τις τάξεις, αλλά δεν θα ανέβαιναν στην εξουσία χωρίς τη συνεργασία παραδοσιακών συντηρητικών, οι οποίοι πίστευαν, λανθασμένα, ότι θα μπορούσαν να τους ελέγξουν. Στην πραγματικότητα οι φασίστες είχαν τα δικά τους σχέδια.

Μετά την άνοδό του το 1933, ο Χίτλερ γρήγορα εξουδετέρωσε τους συντηρητικούς συμμάχους του. Ο Μουσολίνι έκανε το ίδιο σταδιακά μετά το 1922. Τι μας λέει αυτό για σημερινούς πολιτικούς όπως η Λεπέν, ο Τραμπ ή ο Όρμπαν; Ότι, παρότι καταγγέλλουν το δημοκρατικό κατεστημένο και υπόσχονται προστασία από εχθρούς, δεν διακηρύσσουν ανοιχτά την κατάργηση της δημοκρατίας· ισχυρίζονται ότι θέλουν να την «βελτιώσουν». Παρότι είναι αντιφιλελεύθεροι, δεν είναι κατ’ ανάγκην εχθροί του κοινοβουλευτισμού —και, αν ανέλθουν στην εξουσία, η δημοκρατία επιτρέπει στους πολίτες να ανακαλέσουν τις επιλογές τους αργότερα.

Ενώ ενδέχεται κάποιοι εξτρεμιστές να ονειρεύονται τη διάλυση του κοινοβουλευτισμού, το σημερινό πλαίσιο το καθιστά μάλλον αδύνατο. Στις ΗΠΑ, παρά τους κλονισμούς στους θεσμούς, η δημοκρατία παραμένει αρκετά ριζωμένη ώστε να περιορίζει τον αυταρχισμό. Στην Ανατολική και Νότια Ευρώπη, όπου οι θεσμοί είναι ασθενέστεροι, εμφανίστηκαν κινήματα με σαφή φασιστικά χαρακτηριστικά, όπως η Χρυσή Αυγή ή το Jobbik, τα οποία ωστόσο γρήγορα παρήκμασαν ή αντικαταστάθηκαν.

Τα επαναστατικά κινήματα δεν δημιουργούν κρίσεις· τις εκμεταλλεύονται. Οι πραγματικές απειλές για τη δημοκρατία εμφανίζονται όταν οι ίδιες οι δημοκρατίες αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν τις κρίσεις εγκαίρως. Παρά την απουσία αληθινών φασιστικών κινημάτων σήμερα στη Δύση, δεν υπάρχει περιθώριο εφησυχασμού, ειδικά όταν η συνεργασία πολιτικών όπως ο Τραμπ με ισχυρούς υποστηρικτές οδηγεί σε διάβρωση θεσμικών ισορροπιών.

Οι Ρεπουμπλικανοί, επιδιώκοντας να αναχαιτίσουν την «αριστεροσύνη» των Δημοκρατικών, έκαναν τα στραβά μάτια στον εξτρεμισμό, επαναλαμβάνοντας τη μυωπική στάση των συντηρητικών του Μεσοπολέμου. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι επιδιώκουν δικτατορία, αν και υπάρχουν τάσεις υπέρ της «χριστιανικής δημοκρατίας», η οποία δεν είναι πραγματική δημοκρατία. Παρ’ όλα αυτά, η ιστορία δείχνει ότι η συμμαχία με την ακροδεξιά οδηγεί πάντα σε καταστροφές.

Είναι λοιπόν «φασιστικός» ο σημερινός (ακρο)δεξιός λαϊκισμός; Θα μπορούσαν τα σημερινά δεξιά κόμματα να προμηνύουν φασιστικά καθεστώτα; Παρότι τα σημερινά (ακρο)δεξιά και εθνικιστικά κινήματα θέτουν σοβαρές προκλήσεις στο πολιτικό και πολιτιστικό κατεστημένο του δυτικού κόσμου, οι σύγχρονοι θεσμοί είναι σαφώς πιο ανθεκτικοί από εκείνους της δεκαετίας του 1920 και 1930.

Η Σώτη Τριανταφύλλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1957. Σπούδασε στην Αθήνα, στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο. Είναι συγγραφέας, ιστορικός των ΗΠΑ και μεταφράστρια από τέσσερις γλώσσες. To τελευταίο της μυθιστόρημα, «Το τυφλό γουρούνι στη Δεύτερη Οδό» κυκλοφόρησε το 2025 (εκδ. Πατάκη).