Γιώργος Ζαρκαδάκης: Η ελληνική φιλοσοφία συναντά τον Βουδισμό
Ο ιδρυτής και διευθυντής του περιοδικού Focus, συγγραφέας και ποιητής, με το έκτο του μυθιστόρημα «Ο Βασιλιάς και ο Σοφός» φωτίζει τον απολιθωμένο κόσμο του χαμένου Ινδοελληνικού βασιλείου
Γιώργος Ζαρκαδάκης: Συνέντευξη με αφορμή το βιβλίο του «Ο Βασιλιάς και ο Σοφός», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.
Υπάρχει ακόμα στη βιβλιοθήκη του σπιτιού στην Ικαρία μια σειρά εικονογραφημένων περιοδικών όπου ο ήρωας κάνει ταξίδια πίσω στον χρόνο. Έχει βρεθεί έτσι στην Αίγυπτο την εποχή που χτίζονταν οι πυραμίδες, στην Ελλάδα του Περικλή και στη Ρώμη του Ιουλίου Καίσαρα. Μαζί του κι εγώ, μαγνητισμένη από την πλοκή και τις εικόνες, ήταν σαν να βρισκόμουν πράγματι εκεί. Με τα χρόνια, οι αντίστοιχες αναγνωστικές εμπειρίες μειώνονταν. Πίστευα ότι έφταιγε η σταδιακή απώλεια της ικανότητάς μου ν’ αφήνομαι, καθώς μεγάλωνα. Ευτυχώς, όμως, βρέθηκαν ξανά στην ενήλικη ζωή μου βιβλία που αφύπνισαν την παιδική μου φαντασία. Ένα από αυτά διάβασα πρόσφατα και μεταφέρθηκα αίφνης στη Σαγάλα, την πρωτεύουσα του ινδοελληνικού βασιλείου του Μενάνδρου Σωτήρος, τον 2ο π.Χ. αιώνα. Κι έμεινα εκεί, αιχμάλωτη, για τετρακόσιες σελίδες. Μπορεί αυτό να οφείλεται στην αγάπη μου για την Ινδία (η διαμονή μου εκεί άλλαξε την κοσμοθεωρία μου) ή ίσως στο ενδιαφέρον μου για τη βουδιστική φιλοσοφία (την ατραπό που οδηγεί στην εξάλειψη της οδύνης). Πέρα απ’ αυτά, για την αδυναμία μου να αφήσω κάτω το μυθιστόρημα, ευθύνη έχει σίγουρα η αφηγηματική δεινότητα του συγγραφέα Γιώργο Ζαρκαδάκη. Έψαξα τα προηγούμενα βιβλία του κι όταν διάβασα το βιογραφικό του σκέφτηκα πως έπρεπε οπωσδήποτε να τον γνωρίσω.
Ο ήρωας του βιβλίου σας, ο νεαρός Πλάτων, χάρη στην ικανότητά του να κατανοεί πολλές γλώσσες, προσλαμβάνεται ως διερμηνέας στις συναντήσεις που έχει ο Μένανδρος με βουδιστές μοναχούς. Αναφέρεστε στο βιβλίο «Milinda Panha», όπου ο βασιλιάς θέτει ερωτήματα σχετικά με τη βουδιστική φιλοσοφία και ο Ναγκασένα απαντά με σοφία και ευστροφία. Ποια από αυτά τα ερωτήματα θεωρείτε ότι αφορούν περισσότερο τη σημερινή εποχή; Το βιβλίο «Milinda Panha» («Ερωτήσεις του Βασιλιά Μενάνδρου») έχει τη μορφή πλατωνικού διαλόγου όπου ο μοναχός Ναγκασένα παίζει τον ρόλο του Σωκράτη. Τα ερωτήματα που τίθενται πραγματεύονται ζητήματα ανθρώπινης συνείδησης και ηθικής, τα οποία είναι ιδιαίτερα επίκαιρα στη σύγχρονη, κοσμική εποχή μας. Ο βουδισμός είναι μια ανθρωποκεντρική κοσμοαντίληψη όπου η πνευματικότητα πηγάζει από τη συνείδηση και την ορθή πράξη. Για παράδειγμα, όταν ο βασιλιάς ρωτάει για τη φύση του χρόνου, ο Ναγκασένα απαντά με τη λέξη «άγνοια» και εξηγεί πώς ο νους κάνει λάθος όταν διαχωρίζεται ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον κι ότι αυτός ο διαχωρισμός είναι που μας κάνει να υποφέρουμε. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον ότι χρειάστηκαν να περάσουν δύο χιλιάδες χρόνια από τότε μέχρι να μας πει ο Αϊνστάιν ότι η υποκειμενική αντίληψή μας για τον «χρόνο» είναι όντως επιστημονικά λανθασμένη.
Το ενδιαφέρον σας για τη φιλοσοφία και τα μυστήρια του νου φάνηκε από τα πρώτα σας κιόλας βιβλία («Τα μυστικά των χωρών χωρίς», «Ανατολικόν τέλος»). Ποια σχολή επηρέασε περισσότερο τη σκέψη σας; Εξακολουθώ να ακροβατώ ανάμεσα στον επιστημονικό θετικισμό του Αυγούστου Κόμτ (Auguste Comte) που απορρίπτει τη μεταφυσική και την αναλυτική φιλοσοφία του Ερρίκου Μπερξόν (Henri Bergson) για τον οποίο η διαίσθηση υπερτερεί της λογικής.
Τα τελευταία χρόνια ο διαλογισμός και το mindfullness έχουν κερδίσει πολλούς ακολούθους με θετικά αποτελέσματα, έχουν όμως λάβει και αρνητική κριτική· και δεν αναφέρομαι μόνο στην εκκλησία. Ένα άρθρο στους New York Times με τίτλο «Hey Boss, You Don’t Want Your Employees to Meditate» υποστηρίζει ότι καθώς μια βασική αρχή του ενσυνείδητου διαλογισμού είναι η αποδοχή των πραγμάτων ως έχουν, η τεχνική μειώνει το κίνητρο και γι’ αυτό μπορεί να αποδειχθεί αντιπαραγωγική σε ένα εργασιακό περιβάλλον. Ποια είναι η άποψή σας; Ουδέποτε σκοπός του διαλογισμού ήταν η αύξηση της παραγωγικότητας, αλλά η συγκέντρωση του νου στην παρούσα στιγμή, κάτι το οποίο –όταν επιτυγχάνεται– ελευθερώνει τον άνθρωπο.
Καθώς ο Πλάτων διδάσκεται τις τεχνικές του διαλογισμού μαζί με τον βασιλιά, φτάνει ένα βήμα πριν από τη φώτιση. Μπροστά του υπάρχει ένας καθρέφτης. Στην άλλη μεριά του υπάρχει η αλήθεια. Αν τον σπάσει, θα τη βρει. Εκείνος όμως δεν είναι ακόμα έτοιμος να το κάνει. Είναι ποτέ κανείς έτοιμος για την πραγματική αφύπνιση; Ο ήρωας του μυθιστορήματός μου, ο Πλάτων, είναι ατελής και αδύναμος, όπως σχεδόν όλοι. Έτσι τη στιγμή που βρίσκεται ένα βήμα πριν την «αφύπνιση» δειλιάζει, κάνει πίσω, εγκαταλείπει. Δεν είναι ακόμα έτοιμος να διαρρήξει τη σχέση του με την καθημερινότητα, έστω κι αν αυτή τον καταδυναστεύει τρομερά και τον κάνει να υποφέρει. Με άλλα λόγια, ο Πλάτων είναι θύμα εθισμού στον πόνο – κάτι που, νομίζω, καταλαβαίνουμε όλοι.
Έχετε διδακτορικό στην Τεχνητή Νοημοσύνη, έναν επιστημονικό κλάδο με πολλά, ομολογουμένως, οφέλη. Από την άλλη, η ολοένα αυξανόμενη εξάρτησή μας από συστήματα ΤΝ ενέχει δυνητικούς κινδύνους. Ποια είναι για εσάς η σημαντικότερη απειλή και ποιος ο τρόπος να αντιμετωπιστεί; Η ενασχόλησή μου με την Τεχνητή Νοημοσύνη προέκυψε εξαιτίας του ενδιαφέροντός μου για τον ανθρώπινο νου και τη συνείδηση. Βρισκόμαστε σήμερα πολύ κοντά στη δημιουργία συστημάτων με την ικανότητα να μαθαίνουν πολύ γρήγορα και να δημιουργούν καινοτόμες ιδέες και ευφυείς στρατηγικές. Τα οφέλη από αυτά τα ευφυή συστήματα είναι τεράστια αφού πολλαπλασιάζουν εκθετικά την ικανότητά μας να βρίσκουμε λύσεις σε μεγάλα προβλήματα, όπως η υγεία, το περιβάλλον ή η φτώχεια. Ο μεγάλος κίνδυνος βρίσκεται στην άγνοιά μας για την εσωτερική λειτουργία των πολύπλοκων αυτών συστημάτων και κατά πόσον καθώς θα γίνονται ολοένα και πιο ευφυή θα εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για μας. Η πρότασή μου είναι να περιοριστεί η ανάπτυξη συστημάτων «Τεχνητής Γενικής Νοημοσύνης» σε πλήρως ελεγχόμενο περιβάλλον, μέχρι να καταλάβουμε καλύτερα πώς να τα ελέγχουμε.
Γίνονται αρκετές συζητήσεις τελευταία σχετικά με το κατά πόσο θα μπορούσε μια μηχανή να συνθέσει έργα με λογοτεχνική αξία ξεγελώντας αναγνώστες και κριτικούς. Ερευνώντας το θέμα διάβασα μια δήλωση του Γιοάβ Σοχάμ, συνιδρυτή της AI21 Labs: Η ΤΝ δεν θα αντικαταστήσει τους συγγραφείς, αλλά οι συγγραφείς που χρησιμοποιούν την ΤΝ θα αντικαταστήσουν τους συγγραφείς που δεν τη χρησιμοποιούν. Τι πιστεύετε; Στο εγγύς μέλλον η πλειοψηφία των λογοτεχνικών έργων θα γράφεται από ΤΝ, όχι όμως μόνον επειδή η τεχνολογία θα είναι ικανή να το κάνει, και μάλιστα εξαιρετικά καλά. Οι λόγοι που θα μας οδηγήσουν εκεί είναι οικονομικοί. Η εκδοτική βιομηχανία θα προτιμήσει «τεχνητούς» συγγραφείς διότι δεν θα χρειάζεται να πληρώνει πνευματικά δικαιώματα, αλλά κυρίως διότι τα βιβλία που θα γράφονται θα λαμβάνουν υπόψη μέσω των «μεγάλων δεδομένων» τις μεταβαλλόμενες προτιμήσεις του αναγνωστικού κοινού και έτσι θα είναι όλα ευπώλητα.
