Είναι άραγε ο σοσιαλισμός το μυστικό συστατικό του σκανδιναβικού μοντέλου; Και πώς ένα παραμύθι για παιδιά κατάφερε να αλλάξει ριζικά το φορολογικό σύστημα της Σουηδίας; Η Άστριντ Λίντγκρεν, λογοτεχνική μητέρα της Πίπης της Φακιδομύτης, έγινε παγκοσμίως γνωστή για τα παραμύθια της. Όντας η 18η πιο μεταφρασμένη συγγραφέας παγκοσμίως, θεωρείται εθνικό σύμβολο της Σουηδίας και πολλές από τις ιστορίες της δίνουν σε κάθε ενδιαφερόμενο μια καλή εικόνα της κουλτούρας και της ιστορίας αυτής της μυστηριώδους χώρας του Βορρά.
Μια από τις λιγότερο γνωστές ιστορίες της Λίντγκρεν είναι η Pomperipossa i Monismanien (χονδρικά: Η Πομπεριπόσα στη χώρα της Χρηματομανίας), μια αλληγορία για τη φορολόγηση, την εμπιστοσύνη και την αξιοπιστία. Η ιστορία αυτή δημοσιεύτηκε αρχικά το 1976 στην σουηδική απογευματινή εφημερίδα Expressen και βασίζεται στην προσωπική εμπειρία της Λίντγκρεν, η οποία λόγω της κλιμακωτής φορολογίας που ίσχυε τότε στη Σουηδία, είχε αναγκαστεί να πληρώσει 102% των εσόδων της σε φόρους. Η δημοσίευση προκάλεσε έναν έντονο δημόσιο διάλογο ως προς το ύψος της θεμιτής φορολογικής επιβάρυνσης και αναφέρεται συχνά ως μια από τις αιτίες που το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα έχασε την εξουσία ύστερα από 40 χρόνια συνεχούς διακυβέρνησης. Για μια ακόμη φορά στην σπουδαία συγγραφική της σταδιοδρομία, η Λίντγκρεν είχε καταφέρει να συλλάβει το πνεύμα της εποχής και της χώρας της και να το αποτυπώσει σε ένα απλό παραμύθι.
Το φαινόμενο της Σουηδίας
Το παραμύθι αυτό περιγράφει τη Σουηδία ως την πιο ακραία χώρα του κόσμου. Προσωπικά, έχοντας γεννηθεί και μεγαλώσει στη Στοκχόλμη, έχω ζήσει από πρώτο χέρι το φαινόμενο της σουηδικής κοινωνίας που συχνά αποτελεί αντικείμενο μελέτης διεθνώς. Το σκανδιναβικό μοντέλο παρουσιάζεται συχνά ως πρότυπο, αλλά η επιτυχία του δεν μπορεί να εξηγηθεί, ούτε να αντιγραφεί χωρίς να κατανοήσει κανείς πρώτα την κουλτούρα των Σουηδών.
Σύμφωνα με τους ερευνητές της World Value Survey, η Σουηδία καταλαμβάνει μια από τις πρώτες θέσεις παγκοσμίως σε ό,τι αφορά την κοσμικότητα και την ελευθερία της έκφρασης. Επίσης, οι Σουηδοί διακρίνονται για τα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης τους στις κρατικές αρχές. Μαζί με τις υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες κατατάσσονται στις κορυφαίες θέσεις στις κλίμακες της εμπιστοσύνης. Με λίγα λόγια οι κάτοικοι της Σουηδίας είναι ίσως οι πιο κοσμικοί, ατομικιστές και πρόθυμοι να εμπιστευθούν παγκοσμίως. Αντιθέτως, η Ελλάδα βρίσκεται στο άλλο άκρο αυτής της κλίμακας.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η επιτυχία του σκανδιναβικού μοντέλου οφείλεται στον σοσιαλισμό. Αντιθέτως, μπορει να υποστηριχθεί ότι πέτυχε παρά τον σοσιαλισμό. Οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις εκμεταλλεύτηκαν την εμπιστοσύνη της σουηδικής κοινωνίας για να επεκτείνουν το σουηδικό κράτος, προσπαθώντας όμως να διατηρήσουν την αξιοπιστία του συστήματος. Στα τέλη της σοσιαλδημοκρατικής δυναστείας όμως, όπως συμβαίνει συνήθως, η δίψα των πολιτικών για ολοένα και περισσότερη εξουσία ξεπέρασε τα όρια της λογικής και κατάλυσε την εμπιστοσύνη ακόμα και των πρωταθλητών της εμπιστοσύνης Σουηδών.
Τη δεκαετία του 1990, η Σουηδία αντιμετώπισε μια σοβαρή οικονομική κρίση, με τη φορολογική επιβάρυνση και τη φοροδιαφυγή να έχουν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Οι φορολογικές εξαιρέσεις ήταν αμέτρητες και η αξιοπιστία του συστήματος είχε τρωθεί. Μπροστά σε αυτή την κρίση, τόσο η φιλελεύθερη όσο και η μετέπειτα σοσιαλιστική κυβέρνηση αναγκάστηκαν να αναθεωρήσουν το φορολογικό σύστημα ώστε να αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, παρά τα μέτρα λιτότητας.
Έτσι, η φορολογική πίεση μειώθηκε, οι αρμοδιότητες του κράτους περιορίστηκαν, πολλές κρατικές επιχειρήσεις –όπως η αλυσίδα καταστημάτων Clock, μια κρατική απόπειρα ανταγωνισμού της Mcdonald’s– ιδιωτικοποιήθηκαν, και η αξιοπιστία του κράτους καθώς και η εμπιστοσύνη ανακτήθηκαν. Η Σουηδία κατάφερε να βγει από την κρίση πιο ανταγωνιστική και να αναδειχθεί σε μια από τις πλέον ανθεκτικές οικονομίες της Ευρώπης, γεγονός που τις επέτρεψε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα την οικονομική κρίση του 2008 σε σύγκριση με τις περισσότερες χώρες της Ε.Ε.
Το ερώτημα λοιπόν είναι: Μπορεί η Ελλάδα να εφαρμόσει με επιτυχία το περίφημο «σκανδιναβικό μοντέλο»; Σε αντίθεση με τη Σουηδία, όπου υπάρχει δημοκρατική πολιτική σταθερότητα για τουλάχιστον έναν αιώνα, η Ελλάδα κουβαλάει ακόμη τα τραύματα της ιστορίας της που υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των Ελλήνων: την τουρκική και τη γερμανική κατοχή, την επταετή δικτατορία και τη συχνά ταραχώδη μεταπολίτευση. Η καταγγελία στις αρχές συνεχίζει ακόμη και σήμερα να θεωρείται «ρουφιανιά», ενώ και το φορολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από ελάχιστη αξιοπιστία, με πληθώρα εξαιρέσεων και έλλειψη διαφάνειας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η εφαρμογή του σκανδιναβικού μοντέλου φαντάζει δύσκολη. Ωστόσο, ένα πρώτο –και αναγκαίο– βήμα, είναι και εδώ, όπως ήταν και στη Σουηδία του 1990, η ανάκτηση της εμπιστοσύνης των πολιτών. Βεβαίως, οι υποθέσεις που δοκιμάζουν το κράτος δικαίου όπως οι τηλεφωνικές παρακολουθήσεις, η δυσπιστία των πολιτών έναντι της δικαιοσύνης, καθώς και οι παθογένειες του φορολογικού συστήματος δεν βοηθούν σ’ αυτή την κατεύθυνση.
Μετά τον θάνατο της Άστριντ Λίντγκρεν, το 2002, ο τότε σοσιαλδημοκρατικός πρωθυπουργός της Σουηδίας, Γιόραν Πέρσον, αναγνώρισε πως «ίσως τελικά η Λίντγκρεν να είχε δίκιο για τους φόρους». Οι Σουηδοί αναγνώρισαν τα προβλήματά τους και, με μεταρρυθμίσεις και κυβερνήσεις συνεργασίας, κατάφεραν να αλλάξουν πορεία. Αν λοιπόν όντως θέλουμε να υιοθετήσουμε και στην Ελλάδα το σκανδιναβικό μοντέλο, το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να αποκαταστήσουμε πρώτα την αξιοπιστία του κράτους απέναντι στους πολίτες – αλλά και ως πολίτες, να επανεξετάσουμε την εμπιστοσύνη μας τόσο προς το κράτος, όσο και προς του συμπολίτες μας.
16°
