Lolita, light of my fire, fire of my loins: έτσι ξεκινάει η «Λολίτα» (1955), το διάσημο μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, που εξιστορεί τον «καταραμένο» έρωτα ενός τριανταπεντάχρονου άντρα και ενός δωδεκάχρονου κοριτσιού. Ένα ειδύλλιο εκ προοιμίου καταδικασμένο, χτισμένο εξαρχής πάνω σε ασυνήθιστους όρους: ο κεντρικός ήρωας, εκτός από εραστής, είναι και πατριός της μικρής Ντολόρες ή, χαϊδευτικά, Λολίτα, την οποία και μεγαλώνει μετά τον θάνατο της μητέρας της, κρατώντας τη δέσμια, ασφυκτικά κολλημένη πάνω του, ανίκανος να χαλιναγωγήσει το πάθος του γι'αυτήν.
Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (1899-1977)
Πρόκειται για το βιβλίο που προσέθεσε τον νεολογισμό «λολίτα» στο λεξικό της ανθρωπότητας. Το μυθιστόρημα που ο εκδότης της εφημερίδας Sunday Express αποκάλεσε «το πιο βρώμικο βιβλίο που διάβασα ποτέ» και «καθαρή πορνογραφία» και που ο κριτικός Έντμουντ Ουίλσον, διαβάζοντας το ανέκδοτο χειρόγραφο του (καλού του φίλου) Ναμπόκοφ, το χαρακτήρισε «αηδιαστικό». Το βιβλίο που απέρριψαν αρχικά τέσσερις εκδότες – ένας από αυτούς είπε χαρακτηριστικά στον Ναμπόκοφ πως αν το εξέδιδε, θα κατέληγαν και οι δυο τους στη φυλακή. Και όλα αυτά για ένα βιβλίο που δεν περιέχει ούτε μία «κακή» λέξη, ούτε μία χυδαία περιγραφή ερωτικής σκηνής.
Λίγοι άνθρωποι σήμερα δεν έχουν ακούσει ποτέ στη ζωή τους τη «Λολίτα» – ένα βιβλίο που συν τω χρόνω έλαβε τις διαστάσεις μύθου. Και μέχρι και σήμερα, ένα βιβλίο που παραμένει politically incorrect. Εύλογα, λόγω της παιδοφιλικής θεματικής του: μία λυρική και συνάμα ειρωνική ελεγεία σε έναν καταδικασμένο έρωτα, αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα αφιερωμένα στη συγκεκριμένη αποκκλίνουσα σεξουαλική συμπεριφορά. Γραμμένη στο πρώτο πρόσωπο, η «Λολίτα» προσφέρει στον αναγνώστη μία κατάδυση στον ψυχισμό ενός ανθρώπου εμμονικού με την ιδέα του έρωτα με ένα «νυμφίδιο» (nymphet στο πρωτότυπο, γλωσσική επινόηση του Ναμπόκοφ που επίσης ενσωματώθηκε στο λεξιλόγιο της αγγλικής).
Η Σου Λάιον στον ρόλο της "Λολίτα" στην ομώνυμη ταινία του Σ. Κιούμπρικ (1962)
Όταν η «Λολίτα» εκδόθηκε τελικά το 1955, αρχικά στη Γαλλία, από τη θρυλική αγγλόφωνη Olympia Press, αποκόμισε εγκωμιαστικές κριτικές (π.χ. από τον συγγραφέα Γκράχαμ Γκριν) αλλά και πολλές αντιδράσεις. Ωστόσο, το βιβλίο πολύ γρήγορα απαγορεύτηκε στην πάντα πιο αυστηρή σε τέτοια ζητήματα Μεγάλη Βρετανία. Οι τελωνειακοί υπάλληλοι έλαβαν την (πανικόβλητη) εντολή του υπουργείου Εσωτερικών της χώρας να κατασχέσουν όσα αντίτυπα του ασεβούς αυτού βιβλίου εισάγονταν στη Γηραιά Αλβιόνα.
Πρώτη έκδοση της "Λολίτα" σε δύο τόμους, από την Olympia Press (1955)
Πολύ γρήγορα, η βρετανική κυβέρνηση άρχισε να ασκεί πιέσεις στη Γαλλία να προχωρήσει και αυτή σε απαγόρευση της «Λολίτα». Το υπουργείο Εσωτερικών της Βρετανίας έκανε παράπονα για αναρίθμητα περιστατικά τουριστών που επισκέπτονταν τη Γαλλία και γύριζαν με ένα αντίτυπο της «Λολίτα» στις βαλίτσες τους, το οποίο προσπαθούσαν να περάσουν λαθραία στη χώρα.
Τελικά, η Γαλλία υπέκυψε στις πιέσεις. Στα τέλη του 1956, με εντολή του γαλλικού υπουργείου Εσωτερικών, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του βιβλίου και στη Γαλλία. Φημολογείται μάλιστα πως η Γαλλία δεν είχε την πολυτέλεια να πάει κόντρα στην Αγγλία, τον πολυτιμότερο σύμμαχό της σε μία τόσο κρίσιμη περίοδο όσο εκείνη, δηλαδή κατά την Κρίση του Σουέζ. Υπό την πίεση του βρετανικού υπουργείου Εσωτερικών, εκτός από τη «Λολίτα», απαγορεύθηκαν και είκοσι πέντε άλλες εξίσου αμφιλεγόμενες εκδόσεις της Olympia – μεταξύ αυτών, προκλητικά έργα του Χένρι Μίλερ και του Ζαν Ζενέ. Η ειρωνεία αυτής της απόφασης; Πολλές από αυτές τις εκδόσεις, ανάμεσά τους και η «Λολίτα», ήδη είχαν εκδοθεί ή βρίσκονταν υπό διαδικασία έκδοσης σε γαλλικές μεταφράσεις, τις οποίες δεν άγγιζε η εντολή απαγόρευσης.
Μορίς Ζιροντιά, ο εκδότης της "Λολίτα", που είχε μία δύσκολη σχέση με τον Ναμπόκοφ
Η «Λολίτα» γρήγορα ξεχώρισε ανάμεσα σε όλα τα βιβλία που απαγορεύτηκαν τον Νοέμβρη του 1956. Ο εκδότης της Olympia Press, Μορίς Ζιροντιά μήνυσε το γαλλικό κράτος ειδικά για την απαγόρευση της «Λολίτα». Το σκάνδαλο έγινε γνωστό στη Γαλλία ως «υπόθεση Λολίτα». Ο Ναμπόκοφ αρνήθηκε όμως να στηρίξει τον Ζιροντιά στον δικαστικό αγώνα του. Όπως ομολόγησε χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Ζιροντιά, σκοπός του ήταν να κάνει τη «Λολίτα» ένα succès de scandale. Έφτασε μέχρι του σημείου να τυπώσει και να διανείμει φυλλάδια με τον τίτλο «Υπόθεση Λολίτα», όπου παρέθετε περιληπτικά τις δικαστικές περιπέτειες του βιβλίου. Έπρεπε να περάσουν δύο χρόνια για να αρθεί η απαγόρευση της «Λολίτα» στη Γαλλία, ενώ το 1959 επιτράπηκε να εκδοθεί επιτέλους το βιβλίο (προηγουμένως είχαν δημοσιευθεί αποσπάσματά του στον βρετανικό Τύπο) και στην Αγγλία.
Πρώτη βρετανική έκδοση της "Λολίτα" (1959)
Όσο για τις πουριτανικές ΗΠΑ, δεύτερη πατρίδα του γεννημένου στη Ρωσία συγγραφέα; Η «Λολίτα» δεν απαγορεύτηκε, παραδόξως, ποτέ. Η αλήθεια είναι πως ο Ναμπόκοφ προσέγγισε την αμερικανική αγορά διστακτικά και ξεκίνησε με τη δημοσίευση αποσπασμάτων του βιβλίου, προσεκτικά επιλεγμένων, σε λογοτεχνικά περιοδικά. Παρότι σημειώθηκε ένα περιστατικό σύντομης κατάσχεσης μίας έκδοσης της Olympia Press σε τελωνείο των ΗΠΑ, το αντίτυπο σύντομα επιστράφηκε στον κάτοχό του, κάτι που θεωρήθηκε σαν σημάδι πως η «Λολίτα» ήταν περισσότερο καλοδεχούμενη σε αυτή τη μεριά του Ατλαντικού.
Τελικά, όταν πρωτοεκδόθηκε στην Αμερική το 1958, η «Λολίτα», ήδη διαβόητη μέσα από τις ευρωπαϊκές εκδόσεις της, έγινε πολύ γρήγορα best seller. Είχαν ήδη προηγηθεί εγκωμιαστικές κριτικές στα αμερικανικά έντυπα. Ωστόσο, υπήρξαν και πολλές άλλες, σε γνωστά έντυπα, όπως στο New Republic, το New York Times Book Review και τους New York Times, που το χαρακτήρισαν ασεβές και εμετικό. Η λογοτεχνική αξία του βιβλίου και ο πόλεμος που του ασκήθηκε για την υποτιθέμενη ασέβειά του (obscenity αγγλιστί) έφερε παραλληλισμούς με έργα όπως ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις και "Ο Εραστής της Λαίδης Τσάτερλι" του Ντ. Χ. Λόρενς που είχαν αντιμετωπίσει τις ίδιες κατηγορίες.
Ποιος μπορούσε, στα τέλη της δεκαετίας του ’50 να αντισταθεί στο βιβλίο που είχαν απαγορεύσει Αγγλία και Γαλλία, το πιο πολυσυζητημένο μυθιστόρημα της εποχής του; Η εμπορική επιτυχία του βιβλίου ήταν τόσο μεγάλη που ουσιαστικά εξασφάλισε οικονομικά τον Ναμπόκοφ (56 χρονών όταν βγήκε το βιβλίο) για όλη την υπόλοιπη ζωή του. Μέσα στις τρεις πρώτες εβδομάδες κυκλοφορίας του στις ΗΠΑ, είχαν ήδη πουληθεί 100.000 αντίτυπα.
Μπορεί οι ΗΠΑ να καλοδέχθηκαν το βιβλίο, όμως δεν ίσχυσε το ίδιο και αλλού. Η «Λολίτα» κατασχέθηκε προσωρινά από τους τελωνειακούς του Καναδά και απαγορεύτηκε στην Αυστρία, την Αυστραλία (1958-1965), τη Νέα Ζηλανδία (1960), το Βέλγιο, τη Νότια Αφρική (μέχρι το 1982), τη Βιρμανία και την Αργεντινή (1959). Και όπως κάποτε επισήμανε η διάσημη Ιρανή συγγραφέας Αζάρ Ναφισί, η «Λολίτα» είναι απαγορευμένη στο Ιράν από την Επανάσταση του ’79 και μετά, με την εγκαθίδρυση θεοκρατικού καθεστώτος στη χώρα, παρότι το ίδιο καθεστώς έχει, οποία ειρωνεία, κατεβάσει τη νόμιμη ελάχιστη ηλικία γάμου των γυναικών από τα 18 στα 9 έτη!
Βιβλίο της Αζάρ Ναφισί για την εμπειρία του να ζεις στο καταπιεστικό Ιράν, με τίτλο "Reading Lolita in Tehran" (Διαβάζοντας τη Λολίτα στην Τεχεράνη)
Η «Λολίτα» έχει μεταφερθεί δις στον κινηματογράφο. Όλως παραδόξως, η πρώτη, κλασική βερσιόν του 1962, με τη σκηνοθετική υπογραφή του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, δεν ξεσήκωσε αντιδράσεις, αφού ο σκηνοθέτης υπέκυψε στις πιέσεις του στούντιο και παρέλειψε ή μετρίασε κάποια από τα πιο προκλητικά στοιχεία του βιβλίου. Αντίθετα, η δεύτερη διασκευή, του 1997, από τον Άντριαν Λάιν, υπήρξε πιο πιστή στο βιβλίο και συνεπώς αρκετά πιο τολμηρή, αλλά και πιο «άνευρη» τελικά. Η δεύτερη αυτή πάντως διασκευή συζητήθηκε αρκετά και προκάλεσε αντιδράσεις. Δεν διανεμήθηκε ποτέ στις αμερικανικές αίθουσες, καταλήγοντας κατευθείαν στην αγορά του βίντεο, ενώ το 1999 συζητήθηκε για λίγο το ενδεχόμενο απαγόρευσής της στη Βρετανία.
Τζέιμς Μέισον και Σου Λάιον, το καταραμένο ζευγάρι στην κινηματογραφική "Λολίτα" του 1962...
... και οι Τζέρεμι Άιρονς και Ντομινίκ Σουέιν στην αντίστοιχη διασκευή του 1997
25°
