Ο Δημήτρης Φύσσας μιλάει στην Athens Voice με αφορμή το μυθιστόρημα «H Νιλουφέρ στα χρόνια της κρίσης», εκδ. Εστίας
Λογοτεχνία της κρίσης από τον Δημήτρη Φύσσα. H Νιλουφέρ, ένα μυθιστόρημα για τη Μακρόνησο και στο background η ζοφερή επικαιρότητα.
Το μακρινό 2003, τότε που η Ελλάδα ευημερούσε και η Athens Voice ξεκινούσε το μακρύ ταξίδι της στην πόλη, πήρα ένα mail με ένα αθηναϊκό άρθρο από έναν άγνωστο συγγραφέα. Ναι, μας ενδιαφέρει ο τρόπος που τριγυρίζεις και ανακατεύεις το παλιό με το νέο, τις αφηγήσεις ανθρώπων και τα ντοκουμέντα με την προσωπική ματιά. Μπορείς να μας γράφεις κάθε εβδομάδα και να σε λέμε City Lover;
Μπορούσε- και ο Δημήτρης Φύσσας, ο φιλόλογος και αθηναιογράφος, που πέρασε από τα κόμματα της Αριστεράς, που εργάστηκε σ’ ένα εργοστάσιο και σε δύο βιβλιοπωλεία, που έγραφε λήμματα σε εγκυκλοπαίδειες, αρθρογραφούσε σε διάφορα έντυπα, δίδασκε έκθεση σε φροντιστήρια, έγινε ομάδα. Ομάδα από εκείνους τους πιστούς και αγαπημένους, που θεωρούν τη Βόις δεύτερο σπίτι τους, δική τους περιοχή, καταφύγιο και ορμητήριο για την καρδιά της Αθήνας. Και όσο γινόταν αυτά, έγραφε μερικά πολύ ενδιαφέροντα βιβλία στις εκδόσεις της Εστίας – εκείνη τη χρονιά μάλιστα έβγαλε την πρώτη του συλλογή διηγημάτων «Αγύριστο κεφάλι». Ακολούθησαν μυθιστορήματα, το «Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος» το ’05, το «Στρατιώτης του Χριστού» (αυτό στις εκδόσεις Γνώσεις το ’08), το «Αναγνώστης του Σαββατοκύριακου» το ’12, το «Κηπουρός και ο καιροσκόπος» πέρυσι, μια συλλογή ποιημάτων, μια σπουδαία δουλειά, το διαδικτυακό δίτομο λεξικό για τα Αθηναϊκά σινεμά 1896-2013 (που το χάρισε στο athensvoice.gr για να το διαβάζουν δωρεάν οι αναγνώστες μας). Στο μεταξύ έγινε και παππούς. Στο μεταξύ ήρθε και η κρίση.
Αλλά ας φύγουμε από το παρόν για να πάμε στο μακρινό παρελθόν, σ’ ένα από τα πιο σκοτεινά της ιστορίας μας. Στη Μακρόνησο του ’12 και του ’47 μας μεταφέρει ο Φύσσας, εκεί που στήθηκε όπως γράφει «το μεγαλύτερο έγκλημα του νεοελληνικού κράτους, ως κράτους». Στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Η Νιλουφέρ στα χρόνια της κρίσης» (Εστία), ο κεντρικός ήρωας, ο μεσήλικος πρώην καθηγητής φροντιστηρίου Στέλιος Μέσκουλας, ζει σήμερα, στην Αθήνα της κρίσης και της έκπτωσης αξιών. Για να επιζήσει κάνει ταπεινές δουλειές (νυχτοφύλακας και οδηγός ημιφορτηγού - κουβαλητής κιβωτίων σε κάβα) και προσπαθεί να γράψει ένα μυθιστόρημα με επίκεντρο τη Μακρόνησο, μήπως και ξεπεράσει την προσωπική του έκπτωση. Γνωρίζει τη Νιλουφέρ, νεαρή Τουρκάλα δημοσιογράφο που επίσης προσπαθεί να γράψει για το ίδιο νησί, επειδή ο προπάππος της ήταν αιχμάλωτος εκεί το 1912-13– άγνωστο ιστορικό γεγονός στους περισσότερους από μας. Αυτός ο ήρωας λοιπόν, ζει την εποχή της κρίσης αλλά δεν κλαίγεται, δεν του φταίνε τα μνημόνια, τα δουνουτου και οι ξένοι. Είχε, λέει, προλάβει να φτωχύνει πριν. Όταν χάνει τις δυο ψευτοδουλειές του, μένει στο δρόμο και δεν τελειώνει το βιβλίο, αλλά… σιγά μην κλάψει, σιγά μη φοβηθεί.
Στο μυθιστόρημα υλικό συνεντεύξεων, δηλώσεις αποκήρυξης της αμαρτίας του Κομμουνισμού, πηγές και αυθεντικές μαρτυρίες, όλο το υλικό, αφκιασίδωτο, ματωμένο, αποτρόπαιο, μπερδεύεται με τις σκέψεις και τις πολιτικές απόψεις του Μέσκουλα, του Φύσσα, των βασανισμένων και των βασανιστών. Και με την επικαιρότητα. «Πώς θα βάλω ικανή ποσότητα πρόζας ώστε να πετύχω εκείνο το κορυφαίο, που λέει η Κλιάφα, “ακόμα και τις πραγματικές ιστορίες τις φαντάστηκα”» αναρωτιέται. Φαίνεται ότι η λογοτεχνία που φαντάζεται ο Φύσσας δεν έχει καθόλου συγγραφέα μέσα. Μόνο αυθεντικά κείμενα και διαλόγους ανθρώπων σαν από μαγνητόφωνο. Ο συγγραφέας-συλλέκτης, ωτακουστής. Ο Φύσσας βαδίζει στα χνάρια της σχολής Βαλτινού και γίνεται ακόμα πιο ακραίος. Ένας ταλιμπάν του Βαλτινισμού, ένας ερανιστής υλικού, «καταδικασμένος» καταγραφέας κι αρνητής κάθε συμβατικής λογοτεχνίας. Το μέλλον θα δείξει.
Δημήτρη, πώς θέλεις να κριθεί το βιβλίο σου; Ιστορικά, πολιτικά, λογοτεχνικά;
Λογοτεχνικά και μόνο λογοτεχνικά. Δεν είμαι ιστορικός, ούτε πολιτικός, συγγραφέας είμαι. Έχω προφανώς πολιτική άποψη, αλλά ελπίζω το βιβλίο μου να αρέσει και σε αναγνώστες με τους οποίους διαφωνώ πολιτικά, ενώ βέβαια σε άλλους, που έχουμε πολιτική συμφωνία, μπορεί αν μην αρέσει ως βιβλίο. Σαν συγγραφέας αγωνίζομαι να βρω θέματα όχι εξαντλημένα λογοτεχνικά, που να τα δουλέψω με τον τρόπο – υβρίδιο που προσπαθώ να αναπτύξω: ανάμεσα σε μαρτυρία, δημοσιογραφία, ιστορία, ημερολόγιο, τεκμήρια, πεζογραφία και δεν ξέρω και γω τι άλλο ακόμα. Μ’ ενδιαφέρει να γράψω καλή λογοτεχνία, με όσο γίνεται πρωτότυπα θέματα και με όσο γίνεται πιο ενδιαφέροντες λογοτεχνικά τρόπους.
Σε αυτό (όπως και σε προηγούμενα βιβλία σου) παρεμβάλλεις –προσχεδιασμένα– μεγάλο αριθμό τεκμηρίων, το αυθεντικό υλικό, τα «λόγια της ζωής». Πεζογραφία τεκμηρίων στα χνάρια της σχολής Βαλτινού. Κάπου μάλιστα αναφέρεις ότι η λογοτεχνία δεν μπορεί να φτάσει το επίπεδο λογοτεχνίας του αυθεντικού υλικού. Τι σε έλκει σε αυτού του είδους τη γραφή;
Το ότι καμιά πεποιημένη πρόζα δεν μπορεί να είναι τόσο καλή μίμηση της πραγματικότητας, όσο η πραγματικότητα η ίδια. Η καταγραφή των κειμένων που παράγουν οι άνθρωποι για μη λογοτεχνικούς σκοπούς μαζί με την καταγραφή των αληθινών συζητήσεων, όπως μιλάνε οι άνθρωποι, εμένα μού φτάνει. Υποβιβάζω συνειδητά τον εαυτό μου σε ερανιστή.
Γιατί σε απασχολεί η αποτύπωση των τραγικών βιωμάτων του Εμφυλίου και ειδικά της Μακρονήσου;
Με ενδιαφέρει ειδικά το θέμα της Μακρονήσου, γιατί το λογίζω ως το μεγαλύτερο ηθικό έγκλημα του νεοελληνικού κράτους ως κράτους. Είναι λογικό να μαντρώσεις τους υποψήφιους στρατιώτες του εχθρού και να μην τους αφήσεις να πάνε στο βουνό να σε πολεμήσουνε. Αλλά ακυρώνεσαι ως αστικό κράτος αν βασανίζεις ή απειλείς με βασανιστήρια σε τέτοια κλίμακα, τους υποχρεώνεις σε αποκήρυξη και μετά τους στρατολογείς για να πολεμήσουνε, μαζί σου, τους συντρόφους τους.
Αν δεν είχαμε τη λευκή τρομοκρατία, το έγκλημα της Μακρονήσου μ’ ένα κράτος να βασανίζει, να ξεφτιλίζει, αν το ΚΚΕ δεν είχε πει το '49 το «όπλο παρά πόδα» αφήνοντας να αιωρείται ο τρίτος γύρος, αν, αν, αν… Ποιος έφταιγε τελικά και ποια είναι η πολιτική σημασία του Εμφυλίου για τη σύγχρονη ιστορία μας;
Έχουμε τρεις φάσεις του εμφυλίου: 1943-44, 1945- 46 και 1946-49. Το ΚΚΕ έχει το κύριο μερίδιο της ευθύνης στην πρώτη περίοδο, στα βουνά που κυριαρχούσε, στο κίνημα της Μέσης Ανατολής, σε όσες αστεακές συνοικίες δέσποζε, στη σύντομη εαμοκρατία, στα Δεκεμβριανά. Στο ενδιάμεσο το κύριο βάρος το φέρουν οι αντίπαλοί του: Αναφέρομαι στη «λευκή τρομοκρατία», που δεν άφηνε το ΚΚΕ σε χλωρό κλαρί, ακόμα κι αν ήθελε να ησυχάσει. Το ΚΚΕ έπεσε στην παγίδα, δεν πήρε μέρος στις εκλογές και στο δημοψήφισμα, ανέβηκε στο βουνό για το δεύτερο αντάρτικο μόνο του δίχως συμμάχους. Επόμενο ήταν να χάσει, αφού μόνο υλική βοήθεια έπαιρνε από το σοβιετικό στρατόπεδο κι αφού ήταν απόλυτα δεδομένο ότι η Ελλάδα ανήκε στη Δύση. Και στην τρίτη περίοδο η ευθύνη του ΚΚΕ είναι μεγάλη, για να μην πω ξανά για «τ’ όπλο παρά πόδα», που οδήγησε στο θάνατο τόσο κόσμο αφού είχε τελειώσει ο εμφύλιος. Έρχονται όμως κάτι Μακρονήσια κι αλλάζουν το ηθικό ισοζύγιο. Κι ένα υστερόγραφο: το ΚΚΕ δεν καταδίκασε τους δηλωσίες της Μακρονήσου, που ήταν άλλωστε πάρα πολλοί, πιθανότατα πάνω από 90.000. Αυτό το είχε κάνει για τους προπολεμικούς δηλωσίες και τους δηλωσίες της χούντας. Η ευθύνη του είναι που στη Μακρόνησο δεν έδωσε εντολή να κάνουν όλοι μαζικά δήλωση, να γλιτώσουν οι άνθρωποι τα βασανιστήρια ή το ξεφτίλισμα.
Η πολιτική σημασία του Εμφυλίου είναι άλλα έξι χρόνια πολέμου (στην υπόλοιπη Ευρώπη λήγει το 1945, σε μας το ’49 και οι εκτελέσεις το ’52) απανθρωπιά, καταστροφή της υπαίθρου, εγκλήματα κι από τις δυο μεριές, δεκάδες χιλιάδες παιδιά στις χώρες του υπαρκτού ή στις παιδουπόλεις της Φρειδερίκης, ξεροκεφαλιά του ΚΚΕ και της Άκρας Δεξιάς μέχρι σήμερα.
Η εμφύλια βία ήταν χωρίς προηγούμενο για τη χώρα. Η σημερινή ανοχή στη βία έχει ρίζες σε εκείνη την περίοδο; Ποιος έχει τη μεγάλη ευθύνη για το σήμερα;
Όλοι όσοι χρησιμοποιούν την αστική δημοκρατία για να την εκμεταλλευτούν: ακροαριστεροί, ακροδεξιοί, θεούσοι, πάσης φύσεως τρομοκράτες και βαρεμένοι ανορθολογιστές. Η αστική δημοκρατία δεν πρέπει να τους ανέχεται, κι όμως τους ανέχεται.
Η αντιμνημονιακή ρητορική είναι μια πολύ διχαστική ρητορική. Η Κατοχή, ο Εμφύλιος ξεθάφτηκαν, ακούμε ακόμα και από επίσημα χείλι για «γερμανική κατοχή», «Κουίσλινγκ», «Τσολάκογλου», «δωσίλογους», «χούντες» κ.λπ. Τελικά ο εμφύλιος υπάρχει ακόμα στην ψυχή μας σαν εκκρεμότητα;
Υπάρχει ένα (υπόγειο) αντιδυτικό ρεύμα, ευτυχώς μη ενιαίο: ΚΚΕ, μέρος του ΣΥΡΙΖΑ (Κοτζιάς, Κωνσταντοπούλου, Αριστερή Πλατφόρμα κ.λπ.), ανορθολογιστές, Χρυσή Αυγή, Ανεξάρτητοι Έλληνες, Λαϊκή Δεξιά, μεγάλο μέρος της ορθόδοξης εκκλησίας, εθνικιστές, παλαιοημερολογίτες, διάφοροι συνωμοσιολόγοι, τρομοκράτες ποικίλων προελεύσεων. Προφανώς όλοι αυτοί αθροιστικά είναι πλειονότητα στην κοινωνία μας, ευτυχώς όμως έχουν και πολλές διαφορές μεταξύ τους και δεν συνασπίζονται. Για να γίνει εμφύλιος, χρειάζονται διαμορφωμένα στρατόπεδα κι αυτό δεν υπάρχει.
Η Αριστερά, ως ηττημένη παράταξη αποκλείστηκε για χρόνια πολιτικά και κοινωνικά, παρ’ όλα αυτά κυριάρχησε στο ιδεολογικό πεδίο. Τώρα, που κατέκτησε την εξουσία, θα πάρει την «πρώτη φορά αριστερή» ρεβάνς ή θα μετεξελιχθεί σε κεντροαριστερό κόμμα;
Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα κόμμα πολύ μεγάλο σε μέγεθος. Έχει και ρεβανσιστές, έχει και δημοκράτες, έχει και ταλαντευόμενους. Νομίζω ότι είναι τέτοια η οικονομική αβεβαιότητα, ώστε δεν έχουν στο μυαλό τους τη ρεβάνς. Μπορεί όμως, αν βρεθούν στο αδιέξοδο που φαίνεται ότι έρχεται/ήρθε, να ρίξουν στις αστικές δυνάμεις (ελληνικές και ευρωπαϊκές) την ευθύνη για τη χρεοκοπία, οπότε είναι απρόβλεπτο το πώς θα αντιδράσει ο κόσμος, αν πεινάσει αληθινά. Για να γίνει ένα κανονικό κεντροαριστερό κόμμα ευρωπαϊκού τύπου χρειάζεται να φάει πολλά καρβέλια ακόμα. Για την ώρα είναι ένα επίφοβο λαϊκίστικο κόμμα.
Το θέμα του βιβλίου σου προσφέρεται για διασυνδέσεις με τη σημερινή Ελλάδα της κρίσης. Στόχευσες σε αυτό ή σε ενδιέφερε περισσότερο να καταγράψεις τα ιστορικά ντοκουμέντα;
Στόχευσα ταυτόχρονα και σ’ αυτό, αλλά δεν ξέρω κατά πόσο το πέτυχα. Η κρίση είναι και στον τίτλο του βιβλίου. Η ιστορία που έπλασα είναι παράλληλη: δυο άτομα στην εποχή μας ζουν την κρίση, και ταυτόχρονα προσπαθούν το καθένα να γράψει το βιβλίο του για τη Μακρόνησο.
Έχω παρατηρήσει ότι κάποιες φορές ξεφεύγεις προς το διδακτισμό. Είναι το άλλο σου επάγγελμα, του καθηγητή, που σε επηρεάζει ή πιστεύεις στη διδακτική χρησιμότητα της λογοτεχνίας;
Φαντάζομαι και τα δύο. Ειδικά το δεύτερο, γιατί όσα βιβλία μ’ αρέσανε, είναι αυτά που με μαθαίνανε πράγματα.
Το δεύτερο κεντρικό πρόσωπο στο βιβλίο είναι η Τουρκάλα δημοσιογράφος Νιλουφέρ Αταλάρ που διερευνά το θέμα των Τούρκων αιχμαλώτων πολέμου του 1912-13 της Μακρονήσου. Τι σε τράβηξε να γράψεις γι’ αυτή την άγνωστη στους Έλληνες ιστορία; Μια προσπάθεια, ίσως, να αφυπνίσεις την εθνική μας αυτοσυνείδηση;
Ελπίζω το αντίθετο. Ποσώς με ενδιαφέρει η εθνική συνείδηση, η εθνική ενότητα κι όλα τα σχετικά. Είμαι απλά ένας άνθρωπος που τυχαίνει να μιλάει ελληνικά, ένας ελληνόφωνος Αθηναίος. Έγραψα γι’ αυτούς τους αιχμαλώτους για να γίνει γνωστό ότι και η από δω πλευρά έχει κάνει αίσχη, γιατί όλο διαβάζουμε για τα αίσχη που κάνανε οι άλλοι.
Για ποιον γράφεις; Πόσο νομίζεις αφορά το θέμα σου τη νέα γένια που δεν έχει βιωματική εμπειρία από τον Εμφύλιο;
Γράφω για οποιονδήποτε/οποιαδήποτε έχει διάθεση να κουραστεί λίγο για να μάθει και πέντε πράματα, με όχι εύπεπτο λογοτεχνικό τρόπο. Και γι’ αυτό κάθε φορά του/της έχω ένα θέμα όσο μπορώ ψαγμένο, γραμμένο με τρόπο που να ζητάει και τη συμμετοχή του αναγνώστη/της αναγνώστριας. Αν γράφεις τα ίδια και τα ίδια για τον εμφύλιο ή για την κρίση, προφανώς δεν έχει κανένα ενδιαφέρον όχι για τη νέα, ούτε για την παλιά γενιά.
Info
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΥΣΣΑΣ, ΕΚΔΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ
«Η γενιά του Πολυτεχνείου. Ένα βιογραφικό λεξικό». Δελφίνι, Αθήνα 1993 (εξαντλ.)
«Αυστηρώς ακατάλληλον. Προγράμματα αθηναϊκών κινηματογράφων σεξ. Συμβολή στην Κοινωνιολαογραφία» Δελφίνι, Αθήνα 1994 (εξαντλ.).
«Αγύριστο κεφάλι», Διηγήματα, Εστία, Αθήνα 2004
«Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος», Μυθιστόρημα, Εστία, Αθήνα 2005, Στ΄ έκδοση 2013
«Στρατιώτης του Χριστού - Ημερολόγιο δυσμετάφραστο», Μυθιστόρημα, Γνώσεις, Αθήνα 2008 (εξαντλ., λίγα αντίτυπα στα χέρια του συγγραφέα)
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για το νέο του βιβλίο με τίτλο, το τρίτο και τελευταίο μέρος της «Τριλογίας των Φάρων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γραφή
11°
