Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Η Επίδαυρος, τόπος ίασης που κρατά αιώνες

Η ιστορία. Οι μνήμες. Η λατρεία τους. Ολόκληρη η μυσταγωγία του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου θα μπορούσε να περιγραφεί σε μια λέξη: Μοναδικότητα. Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου δεν μπορεί κάποιος να βιώσει τα συναισθήματα και την ένταση που προσφέρει στην ψυχή όποιου την επισκέπτεται. Αυτός είναι και ένας από τους βασικούς λόγους που τουρίστες, μελετητές αλλά και απλοί θεατές των παραστάσεων του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου θέλουμε να βρεθούμε εκεί. Να απολαύσουμε το τοπίο και να κρατήσουμε ενός ή περισσότερων λεπτών σιγή παρατηρώντας ένα μέρος που έχει μνήμη ίασης, μιας και ο χώρος της Αρχαίας Επιδαύρου τεκμηριώνει χωρίς διακοπή την ιστορία της φροντίδας της υγείας από τα βάθη της αρχαιότητας. Μια μνήμη που θέλει να μοιραστεί στους αιώνες που θα έρθουν.

Ο Βασίλης Λαμπρινουδάκης, ένας εκ των κορυφαίων αρχαιολόγων και πανεπιστημιακών της χώρας μας, συνδέθηκε στο Skype στις 10.02 το πρωί. Με ένα πλατύ χαμόγελο ξεκίνησε να μιλάει για το πιο αγαπημένο του θέμα: την ιστορία της Επιδαύρου. Και πιο συγκεκριμένα, του Ιερού του Ασκληπιού και του Απόλλωνος Μαλεάτα το οποίο μελετά τα τελευταία 50 και κάτι χρόνια. Μιας και στην Επίδαυρο βρέθηκε το 1974.

 

«Η ζωή μου θα έλεγα ότι έχει ζυμωθεί εκεί. Ξεκίνησα γνωρίζοντας πολύ λίγα πράγματα αλλά στη συνέχεια κατάφερα να μπω τόσο στην ουσία του Ιερού όσο και της λατρείας του Ασκληπιού».

Η ιστορία ενός παγκοσμίου φήμης Ιερού
«Το πρώτο Ιερό είναι αυτό του Απόλλωνος Μαλεάτα, το οποίο πολύ πριν γίνει Ιερό στο ίδιο σημείο υπήρξε την 3η π.Χ. χιλιετία μια εγκατάσταση μιας πλούσιας οικογένειας η οποία διαφέντευε και διάφορα κτήματα στην περιοχή. Προς το τέλος της 3ης π.Χ. χιλιετίας η οικογένεια αυτή μεγάλωσε, μετακινήθηκε, όμως επειδή οι άνθρωποι συνέχιζαν να πηγαίνουν, υπήρξε μια προγονολατρεία. Είχαν ταφεί δηλαδή εκεί κάποια από τα πρώτα μέλη της οικογένειας και πήγαιναν οι επίγονοι για να τους αποδώσουν τιμές. Τη 2η π.Χ. χιλιετία γνωρίζουμε στο ίδιο σημείο ένα μυκηναϊκό υπαίθριο Ιερό από τα πιο μεγάλα που ξέρουμε (η έκτασή του έφτανε τα 50 μέτρα) και στο οποίο εντοπίζεται η πρώτη αναγνωριζόμενη λατρεία της υγείας. Καταρχήν, στο σημείο υπάρχει το νερό. Σε όλα τα Ασκληπιεία υπάρχει το νερό. Το νερό έχει μια διπλή ιδιότητα: καθαρίζει και τρέφει.

» Γύρω στον 8ο π.Χ. αιώνα βλέπουμε ότι αναβιώνει με αρκετή δύναμη αυτή η λατρεία και εκεί γύρω στον 7ο αιώνα βρίσκουμε τον Απόλλωνα ο οποίος γίνεται και αυτός ένας Θεός που γιατρεύει. Σε πολλές περιοχές λεγόταν ως Απόλλων ο ιατρός. Τον 7ο αιώνα, η Επίδαυρος γνωρίζει μια άνθηση χάρη σε έναν τύραννο που λεγόταν Προκλής και ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του Περίανδρου από την Κόρινθο. Τότε φαίνεται ότι και το Ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα γνωρίζει μεγάλη άνθηση. Και ακριβώς επειδή συμβαίνει, γίνεται και το Ιερό του Ασκληπιού, δηλαδή μεταφυτεύεται η λατρεία. Εκεί λοιπόν σιγά-σιγά ο γιος ξεκινά να κερδίζει το ενδιαφέρον. Τον 5ο π.Χ. αιώνα, το Ιερό γίνεται σε όλη την οικουμένη η βασική έδρα του Ασκληπιού και αρχίζει και δημιουργεί αφιδρύματα, δηλαδή Ιερά με το τυπικό της λατρείας του πρώτου. Κάπως έτσι, δημιουργήθηκε ένα δίκτυο το οποίο τον 4ο αιώνα π.Χ. βλέπουμε ότι φτάνει μέχρι τα Βαλκάνια και τη Σικελία – το βρίσκουμε από επιγραφές που δείχνουν τους απεσταλμένους προς τα θυγατρικά ιερά αλλά και τους προξένους τους. Αυτή η άνθηση κρατάει μέχρι και τον 3ο αιώνα π.Χ. όπου γίνεται το μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα στο Ασκληπιείο με τα γνωστά οικοδομήματα όπως το Άβατον, η Θόλος. Στην περιοχή έχουν ανακαλυφθεί περισσότερα από 70 οικοδομήματα. Εν συνεχεία οι πόλεμοι ρίχνουν τη φήμη του Ιερού το οποίο παρά τις καταστροφές συνεχίζει την παροχή της ίασης. Τον 2ο μ.Χ. αιώνα το Ιερό γνωρίζει και πάλι την ακμή χάρη σε έναν συγκλητικό από τη Ρώμη με καταγωγή από τη Μικρά Ασία ο οποίος έδωσε όλη του την περιουσία για την ανέγερση του Ιερού. Ο Ιουλιανός φαίνεται επίσης ότι προσπάθησε να δώσει στο Ιερό μια τελευταία πνοή, η οποία όμως δεν διήρκεσε πολύ. Έτσι τον 5ο αιώνα μ.Χ. Φαίνεται ότι τελειώνει η παρουσία του ως λειτουργού Ιερού».

Η λατρεία και η θεραπευτική τεχνική του Ασκληπιού
Η φροντίδα της υγείας και του ευ ζην γενικότερα, αυτοί οι βασικοί στόχοι του Ασκληπιού. «Ο Θεός δεν ίαινε μόνο αρρώστιες αλλά αποκαταστούσε και κακές καταστάσεις στη ζωή των ανθρώπων οι οποίες τους τυραννούσαν». Ωστόσο πώς κατάφερνε να πετύχει το «θαύμα» του; Με δύο τρόπους. «Με τα λεγόμενα Θεοξένια. “Θυσιάζω στον Θεό, του προσφέρω ένα κομμάτι από τη θυσία και το υπόλοιπο το καταναλώνω εγώ εκεί επιτόπου”. Επομένως με αυτόν τον τρόπο δυναμώνω όπως ο Θεός. Αυτή η κοινή εστίαση γινόταν στο εστιατόριο, ένα μεγάλο οικοδόμημα το οποίο και έχουμε αναστηλώσει. Ο δεύτερος τρόπος ήταν ο χαρακτηριστικός τρόπος της λατρείας του Ασκληπιού: Η εγκοίμηση. “Κοιμάμαι και ξυπνώντας έχω γίνει καλά”. Είναι μια μίμηση ενός θανάτου μιας και ο ύπνος είναι ένας προσωρινός θάνατος. Αυτήν τη διαδικασία είναι που μαγικά χρησιμοποιεί ο Ασκληπιός ο οποίος ιαίνει τον ασθενή εμφανιζόμενος στο όνειρό του».

Τα παραπάνω συνέβαιναν χάρη στους ιερείς οι οποίοι «πρέπει να φανταστούμε ότι έκαναν την πραγματική δουλειά και, ουσιαστικά, αποκτώντας την εμπειρία γίνονταν πρακτικοί γιατροί. Πράγματι, τον 2ο μ.Χ. αιώνα βλέπουμε στην Επίδαυρο την παρουσία πραγματικών γιατρών οι οποίοι βρίσκονται έξω από το Ιερό και παρέχουν υπηρεσίες ως αστικοί γιατροί. Η θεραπεία στα Ασκληπιεία δεν έμεινε στις πρακτικές αυτών, αλλά είχε πάντοτε αναφορά στη λατρεία του Θεού. Προς το τέλος, λοιπόν, άρχισε και ο ίδιος ο Θεός στα όνειρα των πιστών του να εμφανίζεται και να δίνει συνταγές ίασης. Ακόμα και οι πιο σημαντικοί γιατροί κάνουν αναφορά στο Θεό».

Ο μύθος του Ασκληπιού
«Ο Ασκληπιός εφάρμοζε τον ύπνο ως τρόπο ίασης γιατί και ο ίδιος είχε αυτή την τύχη. Ο μύθος λέει ότι όταν γεννήθηκε ως το νόθο παιδί ενός θείου πατέρα, του Απόλλωνα με τη θνητή Κορωνίδα, ήταν ένας ημίθεος που τον εξέθεσε η μητέρα στο βουνό για να πεθάνει εκεί. Τον ανακάλυψε ωστόσο μια κατσίκα από ένα κοπάδι, τον έθρεψε με το γάλα της, τον βρήκε μετέπειτα ένας βοσκός και έτσι το παιδί γλίτωσε και όχι μόνο αυτό αλλά ξεκίνησε και να γιατρεύει. Αλλά και να ανασταίνει ανθρώπους, όπως τον Ιππόλυτο. Τότε ο Άδης επισήμανε στον Δία ότι η ισορροπία του κόσμου έχει ταραχθεί και έτσι ο Ζευς τον σκότωσε με τον κεραυνό του. Ο Απόλλωνας τότε αντέδρασε και έτσι οι θεοί επέτρεψαν στον Ασκληπιό να ζήσει και να θεραπεύει αλλά μέσα από τη γη. Με αυτόν τον τρόπο ο Ασκληπιός έγινε μια χθόνια θεότητα που ενσάρκωνε όλες τις δυνάμεις της φύσης».

Τα σημαντικότερα οικοδομήματα του Ιερού: Η Θόλος, το Άβατον
Ο κύριος Λαμπρινουδάκης με ένα πλατύ χαμόγελο ζήτησε την άδεια να μιλήσει για τα επιμέρους οικοδομήματα του Ιερού και για μερικά λεπτά ένιωσα φοιτήτρια Αρχαιολογίας στο μάθημά του. «Η Θόλος ήταν ένα κυκλικό οικοδόμημα και τα κυκλικά οικοδομήματα στην αρχαιότητα έχουν να κάνουν με ταφικά οικοδομήματα. Πράγματι, λοιπόν, οι μεταγενέστεροι συγγραφείς που αναφέρονται στο Ασκληπιείο αναφέρονται σε τάφο του Ασκληπιού. Η θόλος λοιπόν ήταν ένα κενοτάφιο και γι’ αυτό είχε και το υπόγειο το οποίο συνδεόταν με τον κάτω κόσμο.

» Σε τελευταίες μετρήσεις που έχουν γίνει φαίνεται πως η οροφή του υπογείου της θόλου ήταν στο ίδιο επίπεδο με την οροφή του υπογείου του Αβάτου, εκεί ακριβώς που κατέβαιναν οι ασθενείς για να κοιμηθούν και να δουν τον Ασκληπιό. Η αρχιτεκτονική σκηνογραφία έβαζε τον ασθενή να καταλάβει ότι κατεβαίνει στον κάτω κόσμο για να συναντήσει αυτόν τον χθόνιο Θεό. Μέχρι τώρα ξέραμε ότι το Ασκληπιείο ξεκινάει περί τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Τα τελευταία χρόνια διαπιστώσαμε με λίγα αλλά χαρακτηριστικά ευρήματα ότι ανάγεται αυτό το δημιούργημα στο τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. Είχαμε λοιπόν την τύχη στην περιοχή της θόλου να ανακαλύψουμε ένα προγενέστερο ορθογώνιο οικοδόμημα το οποίο πήγαινε κάτω από τη θόλο και εκτείνετο λίγο νοτιότερά της και χρονολογείται γύρω στο 600 π.Χ. Έχει ένα σκαλιστό υπόγειο μέσα στον βράχο βάθους πάνω από τρία μέτρα, πάνω από αυτό υπάρχει το ισόγειο και μέσα εκεί έχουν βρεθεί και κάποια μικρά αφιερώματα. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί δείχνει ότι από την αρχή η λατρεία γινόταν και για τον Ασκληπιό και για τον Απόλλωνα».

Το «Διάζωμα» της επαφής με τα μνημεία
«Το “Διάζωμα” είναι μια κίνηση πολιτών με κύριο στόχο της την ανάδειξη των αρχαίων θεάτρων» εξηγεί ο κύριος Λαμπρινουδάκης, μέλος του Δ.Σ. του σωματείου «Διάζωμα». «Η διάθεση του “Διαζώματος” είναι να βοηθήσει στο να έρθουν τα μνημεία όσο το δυνατόν πιο κοντά στην καθημερινή ζωή. Να εμπλακούν σε αυτήν. Για τον σκοπό αυτό προσφέρονται πολύ περισσότερο από άλλα οικοδομήματα τα θέατρα. Πρώτον, γιατί διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Δεύτερον, διότι είναι οικοδομήματα που μπορούν να ανακτήσουν τη χρήση που είχαν στην αρχαιότητα. Τρίτον, γιατί βοηθούν ιδιαίτερα στην οικονομία και γενικότερα την κίνηση της σύγχρονης ζωής. Το “Διάζωμα” δεν κάνει ούτε αναστηλώσεις ούτε την πραγματική ανάδειξη. Αλλά βρίσκει χρήματα για να γίνουν οι μελέτες οι οποίες εγκρίνονται από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία. Προχώρησε μάλιστα και σε ευρύτερα προγράμματα όπως είναι τα αρχαιολογικά πάρκα».

Μια ερώτηση: «Πόσο κοντά είμαστε στην Αρχαιολογία»
Είμαστε αρκετά μακριά, όμως υπάρχουν ελπίδες. «Με τις αναστηλώσεις προσπαθούμε να κάνουμε τα μνημεία αναγνώσιμα στον κόσμο. Ο πολύς κόσμος αυτό θέλει: Να καταλαβαίνει και τη μορφή και τη λειτουργία. Τα μνημεία είναι φορείς μνήμης, είναι η ανθρώπινη εμπειρία. Η ιστορία είναι ένα βασικό κομμάτι της ζωής μας και τα μνημεία είναι οι άμεσοι φορείς της ιστορίας. Πιστεύουμε πως με αυτόν τον τρόπο το κοινό θα κερδηθεί ολοκληρωτικά». 

---

Ποιος είναι ο Βασίλης Λαμπρινουδάκης

Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, 1978-2006 (Βοηθός 1964-1968, Επίκουρος καθηγητής 1968-1972, Μόνιμος καθηγητής 1972-1978). Ομότιμος από Σεπτ. 2006. Αντεπιστέλλον μέλος της Académie des Inscriptions et Belles-Lettres των Παρισίων (1999 κε.), Αντεπιστέλλον μέλος της Akademie der Wissenschaften της Βιέννης (2000 κε.), Μέλος της Academia Europea (2000 κε.), Τακτικό μέλος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, Τακτικό μέλος του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, Ισόβιο μέλος της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της από το 1980 μέχρι το 2002.

Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1988 κε.), Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (2006 κε.), Γ. Γ. του Διοικητικού Συμβουλίου του Σωματείου ΔΙΑΖΩΜΑ (για την φροντίδα των αρχαίων θεάτρων, 2008 κε.), Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων του Υπουργείου Πολιτισμού (2011).

Υπήρξε:

Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών (1986-1989, 1993-1995, 2003-2005), Αντιπρόεδρος Επιτροπής Ερευνών του Πανεπιστημίου Αθηνών (2000-2007), Μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (1981-2005),

Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (2000-2002), Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών   Έργων του Υπουργείου Πολιτισμού [Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε.] (1998-2007), Πρόεδρος του Διεθνούς Ιδρύματος Fondation pour le Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae ([LIMC] με έδρα τη Βασιλεία (1995-2006).

Έλαβε το πρώτο βραβείο της Europa Nostra για την ανασκαφή και την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων Υρίων και Γύρουλα Σαγκρίου Νάξου.

Τιμήθηκε με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας (2003) για την προβολή της Ελληνικής Ιστορίας και Αρχαιολογίας διεθνώς.

Διευθυντής των ερευνών στο ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα και το ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο και Πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Επιδαύρου του ΥΠ.ΠΟ. (Διευθυντής: 1974 κε., Πρόεδρος: 1984 κε.). Διευθυντής των ερευνών και των εργασιών ανάδειξης στην Γρόττα, το ιερό των Υρίων, το ιερό του Γύρουλα και την περιοχή των αρχαίων λατομείων και του αρχαίου υδραγωγείου Μελάνων Νάξου (1976-2009). Διευθυντής των ανασκαφών στην Παλαιομάνινα (αρχαία Μητρόπολις) Ακαρνανίας (2006 κε). Διηύθυνε ακόμη ανασκαφικές έρευνες ακόμη στη Χίο, τον ορεινό Μαραθώνα και τη Μάνη.

Έχει δημοσιεύσει 11 βιβλία και μονογραφίες, 145 επιστημονικά άρθρα με θέμα την αρχαία Ελληνική Τέχνη, την αρχαία Αρχιτεκτονική, την Τοπογραφία της αρχαίας Ελλάδας, την Επιγραφική, την αρχαία Θρησκεία και λατρεία, την Θεωρία της Αρχαιολογίας, καθώς και τη Διαχείριση και Ανάδειξη Μνημείων, Οδηγούς αρχαιολογικών χώρων και πολλά άρθρα σε εγκυκλοπαίδειες.

Εκδότης του περιοδικού Αρχαιογνωσία, τόμων επιστημονικών Συνεδρίων, τιμητικών επιστημονικών τόμων και Διεθνών Εγκυκλοπαιδικών Λεξικών.