Αντιαμερικανισμός: Γιατί οι ΗΠΑ έχουν μείνει μόνες στον κόσμο;

Ας αρχίσουμε από μια διαπίστωση με την οποία δεν ξέρω αν συμφωνείς. Αν και ο πρόεδρος Τραμπ φαίνεται να είναι «ατύχημα» στην ιστορία, ο ευρωπαϊκός αντιαμερικανισμός δεν έχει ενισχυθεί. Γιατί;
Η αλήθεια είναι ότι έχει ενισχυθεί ο δικός μου αντιαμερικανισμός, αλλά, πράγματι, η προεδρία Τραμπ δεν έχει επιδεινώσει το κλίμα. Ο πρώτος λόγος, που είναι γενικός, αφορά το ότι οι νεότερες γενιές των Ευρωπαίων είναι απολύτως ενσωματωμένες στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, δεν έχουν υποστεί προπαγάνδα εναντίον του αμερικανικού πολιτισμού ή της τεχνολογίας όπως οι προηγούμενες. Ούτε, φυσικά, τους έχουν γανώσει το μυαλό τα συνθήματα των πάλαι ποτέ κομμουνιστικών κομμάτων, Yankees Go Home και Έξω οι Βάσεις του θανάτου. Το πολύ-πολύ να ξέρουν για το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 ― που ίσως κάνει τις ΗΠΑ πιο συμπαθητικές. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι για πολλούς ο Ντόναλντ Τραμπ θεωρείται «ατύχημα»: σε μια χώρα όπου οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει πρόεδρος, με λίγη τύχη και γερή χρηματοδότηση, αν δεν είσαι μαρξιστής μπορείς να εκλάβεις την προεδρία σαν ατύχημα. Αν είσαι μαρξιστής, δεν ερμηνεύεις τίποτα ως αποτέλεσμα καλοτυχίας ή κακοτυχίας… Όλα υποτίθεται ότι απορρέουν από το σύστημα της παραγωγής, από την οικονομία… Ο τρίτος λόγος είναι ότι το στιλ του Τραμπ αρέσει σε πολλούς: είναι ξύλο απελέκητο, έχει αμετροέπεια ― όπως πολλοί άνθρωποι. Η προσωπικότητά του υπονοεί ότι δεν χρειάζεται να προσπαθούμε να είμαστε καλοί, ευγενείς και δίκαιοι. Εξάλλου, δίνει ένα παράδειγμα επιτυχίας χωρίς αξία: ο απλός άνθρωπος μπορεί να δει στο πρόσωπο του Αμερικανού προέδρου τη συντριπτική επιτυχία ενός τιποτένιου. Όσον αφορά την αμερικανική πολιτική αυτή καθεαυτή, πιστεύω ότι η προεδρία ανέδειξε την αμερικανική αριστερά ως αντιπολίτευση και ως κίνημα που καθησυχάζει τους Ευρωπαίους και λειαίνει τις αιχμές του αντιαμερικανισμού. Εμείς οι Ευρωπαίοι ταυτιζόμαστε εν πολλοίς με τους Αμερικανούς liberals. Oι οποίοι, από την πλευρά τους, γενικά μιλώντας, δεν είναι αντι-ευρωπαίοι, πράγμα που έχει τεράστια γεωπολιτική σπουδαιότητα.

Παρ' όλ' αυτά, όπως γράφεις και στο βιβλίο, η προεδρία Τραμπ απομακρύνει τις ΗΠΑ από την Ευρώπη, την οποία θεωρείς φυσικό τους σύμμαχο. Κάνεις λόγο για την ενότητα της Δύσης.
Οι ΗΠΑ ακολουθούσαν ανέκαθεν βραχυπρόθεσμη πολιτική, ένα χαρακτηριστικό που προκύπτει από τον αμερικανικό καπιταλισμό, από την επιδίωξη του κέρδους και μάλιστα γρήγορα. Γι' αυτό συσσωρεύουν αποτυχίες και προκαλούν δυσανάλογα μεγάλες παράπλευρες απώλειες. Οι Ρεπουμπλικανοί, με την επαρχιακή τους νοοτροπία, ανοίγουν μέτωπα με την Ευρώπη, ενώ θα έπρεπε, για το δικό τους όφελος, να συνεργάζονται ώστε να αντιμετωπίσουν μεγάλους γεωπολιτικούς κινδύνους όπως είναι το ισλάμ. Οι αντιαμερικανοί συνωμοσιολόγοι πιστεύουν ότι οι ΗΠΑ εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους ― όμως, η κατάσταση είναι απείρως πιο περίπλοκη: συχνά, εξυπηρετούν τα συμφέροντα μερικών ιδιωτικών επιχειρήσεων, ενώ επίσης συχνά, ούτε αυτό το καταφέρνουν στο τέλος. Αλλά ο αντιαμερικανισμός δεν είναι η απόρριψη της αμερικανικής πολιτικής εδώ κι εκεί• είναι η απόρριψη του αμερικανικού πολιτισμού, του αμερικανικού τρόπου ζωής. Συνήθως αντιαμερικανοί είναι όσοι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για την αμερικανική παράδοση. Ή όσοι ταυτίζουν τις ΗΠΑ με τον καπιταλισμό και την παγκοσμιοποίηση. Συν όσοι έχουν κληρονομήσει στερεότυπα που τα επαναλαμβάνουν.

Τα στερεότυπα περιέχουν κάποιες αλήθειες. Μόνο όμως οι Αμερικανοί τρέχουν πίσω από το χρήμα;
Αν επικρίνουμε άλλους λαούς όπως επικρίνουμε τους Αμερικανούς, θα βρεθούμε υπόλογοι: θα κατηγορηθούμε για ρατσισμό και εχθροπάθεια…Φαντάσου να λέγαμε «οι Άραβες είναι ηλίθιοι…!» Υπάρχει πάντοτε το επιχείρημα ότι οι Αμερικανοί είναι «ισχυροί», άρα μπορούμε να εκφραζόμαστε εναντίον τους, ενώ π.χ., οι Σομαλοί, δεν είναι ―άρα πρέπει να συγκρατούμε την παρόρμηση να ξεστομίσουμε ότι είναι οι αγριότεροι πειρατές των θαλασσών.  Πράγματι, οι Αμερικανοί τρέχουν πίσω από το χρήμα• είναι έξαλλοι καταναλωτές και ρυπαίνουν το περιβάλλον περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη δυτική χώρα.  Ο αμερικανικός καπιταλισμός χρειάζεται τιθάσευση, αλλά για να συμβεί αυτό πρέπει να πεισθούν οι ίδιοι οι πολίτες. Προς το παρόν, τέτοια συναίνεση δεν υπάρχει.

Διαβάζοντας το βιβλίο «Μόνοι στον κόσμο» (εκδ. Πατάκη) για τον αντιαμερικανισμό στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, βλέπει κανείς τα ίδια μοτίβα σε όλες τις εθνικές λογοτεχνίες. Μυθιστορήματα για τον «απογοητευμένο μετανάστη» που περιμένει να γίνει γρήγορα πλούσιος αλλά παραμένει φτωχός• μυθιστορήματα συντηρητικών, θρησκευόμενων και κομμουνιστών που φρίττουν μπροστά στην αμερικανική τεχνολογία, την απελευθέρωση των ηθών, τις «αναιδέστατες» Αμερικανίδες…
Οι ιδεολογίες διασταυρώνονται σε πολλά ζητήματα: ο δεξιός μικροαστισμός ― το στενό πνεύμα του μικρομαγαζάτορα― και ο αριστερός πουριτανισμός συμπίπτουν ως προς την πρόληψη του αμερικανικού πολιτισμού. Αν διαβάσουμε αριστερούς Έλληνες συγγραφείς θα δούμε ότι μιλάνε σαν ιερωμένοι στον άμβωνα. Δεν καταλαβαίνουν ούτε τα θεμελιώδη δικαιώματα: «δηλαδή μπορεί κανείς να λέει ό,τι του κατεβαίνει;» αναρωτιούνται κουνώντας επιτιμητικά το κεφάλι. Τους εντυπωσιάζει η συνύπαρξη θρησκοληψίας και ελευθεριότητας, αστυνομικού κράτους και ελαφρότητας. Κοντολογίς, δεν κατανοούν το μέγεθος και την ποικιλομορφία των ΗΠΑ. Ο «αντιαμερικανισμός» (βάζω εισαγωγικά) είναι αποτέλεσμα άγνοιας και τυφλότητας.

Ή όρασης «τούνελ». Σαν τους δεξιούς της παλιάς εποχής που αυτοχαρακτηρίζονταν «αντικομμουνιστές». Λες κι αυτό το «αντί» αποτελούσε μια θέση, μια πρόταση...
Και σαν τους σημερινούς «αντιρατσιστές» και «αντιφασίστες» που δεν έχουν καμιά θετική πρόταση, καμιά δημιουργικότητα ― κινούνται με συνωμοσιολογική και αστυνομική σκέψη, τροφοδοτούν αυταρχικά κινήματα όπως η πολιτική ορθότητα και, εκ των πραγμάτων, ευνοούν τη δεξιά η οποία απαντά.

Όμως στην εποχή μας δεν δικαιολογείται η άγνοια. Οι άνθρωποι ταξιδεύουν, ενημερώνονται…
Αν θέλεις να είσαι τυφλός, είσαι τυφλός. Κι αν θέλεις να ερμηνεύεις τα πάντα μέσω μιας ιδεοληψίας, προφανώς αυτό κάνεις. Σχετικά με τις ΗΠΑ δεν εστιάζουμε όλοι στα ίδια πράγματα: μερικοί βλέπουν τις ΗΠΑ μέσα από την αριστερή προπαγάνδα η οποία δεν στηρίζεται πουθενά πέραν της επιθυμίας  να αμαυρωθεί το καπιταλιστικό σύστημα. Ούτε καν στην εξωτερική πολιτική δεν στηρίζεται: η αριστερά προσφέρει μανιχαϊστικές ερμηνείες. Παρόμοιες με εκείνες που προσφέρει για την Ευρώπη, για την ΕΕ. ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο.

Εξ ου και ο σχετικά πρόσφατος αντιγερμανισμός;
Φθονούμε και θεωρούμε ένοχο όποιον προκόβει. Θέλουμε το κακό όλων, ιδιαίτερα αν είναι καλύτεροι από μας. Η κατσίκα του γείτονα και τα λοιπά… Για χρόνια, πιστεύαμε ότι οι Γερμανοί έφταιγαν για την ελληνική κρίση• με επικεφαλής τον κ. Σόιμπλε, ο οποίος λόγω της έλλειψης χαρίσματος και γοητείας, μας φαινόταν κατάλληλος για ενοχοποίηση. Σιγά-σιγά αρκετοί Έλληνες άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι για την ελληνική κρίση φταίμε εμείς οι ίδιοι κι ότι αν δεν αλλάξουμε νοοτροπία θα παραμείνουμε στο τέλμα.

Ο αντιαμερικανισμός δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο...
Τη μορφή που έχει στην Ελλάδα δεν την έχει σε καμιά άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Πουθενά Ευρωπαίοι δεν κάνουν πορείες στην αμερικανική πρεσβεία ―εκτός αν πρόκειται για κάποια επίκαιρη αμερικανική κίνηση. Εμείς έχουμε καθηλωθεί στο «Φονιάδες των λαών Αμερικάνοι» και, με έναν διεστραμμένο τρόπο, αποδίδουμε στις ΗΠΑ ευθύνες που δεν έχει και που θα έπρεπε να αναλαμβάνουμε ως ενήλικα άτομα και πολίτες.

Καταναλώνουμε όμως αμερικανικά πολιτισμικά προϊόντα χωρίς να αναρωτιόμαστε για την προέλευσή τους.
Αυτό συμβαίνει σήμερα. Ευτυχώς ο κόσμος έχει αλλάξει και τα σύνορα έχουν γίνει διαπερατά. Αλλά δεν συνέβαινε όταν ήμασταν εμείς νέοι. Όταν ήμασταν νέοι η θρησκευτική δεξιά και η σοβιετόφιλη αριστερά (δηλαδή ολόκληρη η αριστερά) έκαναν αδυσώπητη προπαγάνδα εναντίον των αμερικανικών πολιτισμικών προϊόντων και οι Κνίτες μάς κυνηγούσαν επειδή ακούγαμε ροκ εντ ρολ. Στις βιβλιοθήκες των αριστερών έβρισκες περισσότερα ρωσικά βιβλία παρά ελληνικά, στα οποία προστίθεντο εκείνα των Αμερικανών που θεωρούνταν αριστεροί: Λίλιαν Χέλμαν, Τζον Ριντ, Χάουαρντ Φαστ, Τζακ Λόντον κτλ. Τα σοβιετικά μπεστ-σέλερ μεταφράζονταν αμέσως στα ελληνικά. Και οι αριστεροί προσπαθούσαν να μας πείσουν ότι ο σοβιετικός πολιτισμός ήταν ανώτερος του αμερικανικού. Αλλά βεβαίως, την παιδική και νεανική ζωή μας έκαναν άξια να βιωθεί ο αμερικανικός σταθμός της Νέας Μάκρης, τα βινύλια, η αγγλο-αμερικανική μουσική, ο αμερικανικός κινηματογράφος και η αμερικανική τηλεόραση με την οποία μεγαλώσαμε. Όχι οι ταινίες για τη μάχη του Στάλινγκραντ, ούτε οι μαρτυρίες από ταξίδια κομμουνιστών στις ΗΠΑ που τα έβλεπαν όλα στραβά κι ανάποδα.

Έπαιζε ρόλο το ότι θεωρούσαμε το πραξικόπημα του 1967 αμερικανικής κατασκευής;
Ας πούμε, για να μη μακρηγορήσουμε, ότι το πραξικόπημα ήταν μια ανωμαλία σύμφυτη στον Ψυχρό Πόλεμο. Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες (στις οποίες τότε γινόταν το σώσε) είχαν πληροφορίες περί επικίνδυνης ενίσχυσης της αριστεράς στην Ελλάδα και δεδομένου ότι είχε προηγηθεί ο εμφύλιος πόλεμος έδωσαν το πράσινο φως για το πραξικόπημα των συνταγματαρχών. Το οποίο ήταν πρωτοβουλία των συνταγματαρχών.. Ούτε καν των στρατηγών δηλαδή… Ένα ακόμα αμερικανοειδές φιάσκο: επτά χρόνια διώξεις εναντίον της αριστεράς, επτά χρόνια φαιδρής διακυβέρνησης και ύστερα η αριστερά επέστρεψε με εκδικητικότητα. Στο μεταξύ, διαλύθηκε ο πολιτισμός που είχαμε φτιάξει στις δεκαετίες του 1950-60, μια υποψία αστικού πολιτισμού…Πήγε περίπατο και η εθνική συμφιλίωση μετά το τέλος του εμφυλίου. Και το γυρίσαμε στα σκυλάδικα που στη μεταπολίτευση έγιναν αντάρτικα. Η χούντα ήταν «αμερικανόδουλη» αλλά δεν υπήρχε πιο αντιαμερικανικό καθεστώς στην ιστορία: πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, οβελίες, τσάμικα και εμβατήρια. Γελοία κατάσταση και ντροπή μας. Τον ίδιο πολιτισμό, με μια δόση Μίκη Θεοδωράκη και ρεμπέτικων, συνέχισε το ΚΚΕ στη μεταπολίτευση. Επιστροφή στις ρίζες και πείτε όχι στα «αμερικανικά υποπροϊόντα». Πείτε όχι στην αμερικανική ζούγκλα του σεξ, των ναρκωτικών και του εύκολου πλουτισμού! Μιλάμε για σκοταδισμό από τον οποίο δεν έχουμε απαλλαγεί ακόμα. 

Λες ότι ο αντι-αντιαμερικανισμός είναι μια στάση λογικής;
Ας πούμε ότι η στάση της λογικής δεν είναι ο «αμερικανισμός» που δεν σημαίνει τίποτα ή που μπορεί να σημαίνει άκριτη αποδοχή όλων των αμερικανικών φαινομένων. Αντιθέτως, η στάση που ασκεί κριτική στον αντιαμερικανισμό είναι χρήσιμη: όσο λιγότερα ψέματα λέμε για τον εαυτό μας και τους άλλους, όσο λιγότερες είναι οι προκαταλήψεις μας, τόσο καλύτερα για όλους μας.