Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος και το Αίγιο

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος σε συνέντευξή του είχε πει: «Το παρελθόν υπάρχει στο παρόν και το οριοθετεί». Αυτό ακριβώς αποτύπωσε στις ταινίες του: το παρελθόν όχι ως προσκόλληση, αλλά ως μνεία, ως αναφορά. Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος δεν υπήρξε συντηρητικός ούτε εμμονικός με το παρελθόν· σε κάθε του ταινία μετέφερε μπροστά μας τη συλλογική μνήμη. Δεν τον ενδιέφερε το ίδιο το παρελθόν, αλλά η σημασία του.

Στην ταινία Η σκόνη του χρόνου σημείωνε: «Τίποτα δεν τελείωσε, τίποτα δεν τελειώνει. Ξαναγυρίζω σε μια Ιστορία που άφησα να ξεγλιστράει στο παρελθόν, να χάνει σε διαύγεια από τη σκόνη του χρόνου, αλλά απρόσμενα κάποια στιγμή να επιστρέφει σαν όνειρο... Τα χρόνια μου σπαταλημένα τα πιο πολλά ανάμεσα σε θυμούς της Ιστορίας, πασχίζοντας να μάθω να χρησιμοποιώ εικόνες». Η προσφορά του Θόδωρου Αγγελόπουλου ήταν ακριβώς αυτή: μέσα από το έργο του προκάλεσε την Ελλάδα να κοιτάξει τον εαυτό της. Κατέθεσε την ψυχή και το είναι του στη χώρα που τον γέννησε, δημιουργώντας ένα έργο διαχρονικό και παντοτινά επίκαιρο.

Το Αίγιο στην Ιστορία: Από την Μπελ Επόκ στην κρίση

Από τον 19ο αιώνα έως το Μεσοπόλεμο και το 1940 το Αίγιο ήταν μια βιομηχανική, εξαγωγική, πλούσια πόλη με ζωντάνια και δύναμη. Η σταφίδα της Βοστίτσας άλλαξε τα οικονομικά δεδομένα της εποχής, σε σημείο που αναφέρεται ως ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στις εντάσεις του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Στα χρόνια της ακμής, τα πλοία σάλπαραν μέσα σε εορταστική ατμόσφαιρα, οι μουσικοί έπαιζαν στην προβλήτα, οι κάτοικοι συνέρρεαν στο λιμάνι για να αποχαιρετίσουν τα πληρώματα, ενώ οι διεθνείς αγορές –όπως η Αγγλία που χρειαζόταν τη σταφίδα για τα γλυκίσματα και την παραδοσιακή πουτίγκα, ή η Γαλλία για την παραγωγή κρασιών– περίμεναν ανυπόμονα το προϊόν.

Μετά όμως από την εποχή της Μπελ Επόκ, των φωταγωγημένων πριμαρόλιων και του πλούτου που εξασφάλιζε μια καλύτερη ποιότητα ζωής, μια άλλη περίοδος ξεκινούσε. Η μεγάλη σταφιδική κρίση που ακολούθησε άφησε βαθιά σημάδια τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Η παρακμή συνεχίστηκε μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ τη δεκαετία του ’70, όταν ο Θόδωρος Αγγελόπουλος επέλεξε το Αίγιο ως σκηνικό, όλα τα σταφιδεργοστάσια είχαν κλείσει. Η παραλιακή ζώνη είχε βυθιστεί στο σκοτάδι και στην εγκατάλειψη.

Τη δεκαετία του '70, η πόλη ζει στον ρυθμό της αντιπαροχής και της έντονης ανοικοδόμησης. Μιμείται την πορεία των μεγαλουπόλεων. Η μορφή της άλλαξε, όμως το παραλιακό μέτωπο παρέμεινε άθικτο. Η ιστορία του Αιγίου είναι ιδιαίτερη: δεν εντάσσεται σε ένα συνηθισμένο αφήγημα, αλλά παραμένει μια κατεξοχήν ελληνική ιστορία, που περιλαμβάνει την τεράστια ευημερία που γνώρισε ο τόπος τον 19ο αιώνα και που σήμερα διατηρείται στη μνήμη χάρη στα αρχοντικά, στο επιβλητικό αρχοντικό Παναγιωτόπουλου και πολλά άλλα που διασώθηκαν, στο Αρχαιολογικό Μουσείο –έργο Τσίλλερ– και στα ΓΑΚ Αιγιαλείας.

Γυρίσματα του «Θίασου» στο Αίγιο: Το ίδιο πλάνο, αντίστροφος χρόνος

Ο Θίασος γυρίστηκε σε διάφορες τοποθεσίες, με σημαντικό μέρος στο Αίγιο. Εκεί διαδραματίζονται ορισμένες από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας, όπως η αρχή και το τέλος. Το Αίγιο αποτέλεσε τόπο έμπνευσης και σκηνικό τόσο για τον Θίασο όσο και για τον Μελισσοκόμο. Μέσα από τις ταινίες του ο σημαντικός σκηνοθέτης ανέδειξε ένα σημαντικό κομμάτι της νεότερης πολιτιστικής ιστορίας της πόλης, από το λιμάνι και την παραλιακή ζώνη, που μπορεί σήμερα να σφύζει από ζωή, την εποχή των γυρισμάτων όμως ήταν ένα σκοτεινό, ξεχασμένο σημείο.

Η ταινία ξεκινά το 1952 και τελειώνει το 1939, με το ίδιο πλάνο: την άφιξη ενός θιάσου στο Αίγιο. Ο θίασος κατεβαίνει από το τρένο, παρατάσσεται μπροστά στον μικρό επαρχιακό σταθμό, έναν από τους αρχετυπικούς χώρους του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Το λιμάνι της πόλης, φάντασμα του παρελθόντος, τα κουφάρια των κτιρίων, οι άδειες σταφιδαποθήκες, το γκρίζο τοπίο, όλα θυμίζουν την εγκατάλειψη που είχε διαδεχθεί την εποχή της ακμής.

Οι εξωτερικές σκηνές γυρίστηκαν σε σημαντικά τοπόσημα του Αιγίου: το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο (πρώην Δημοτική Κρεαταγορά του Ερνέστου Τσίλλερ), την χαρακτηριστική κλιμακωτή οδό Φιλοποίμενος που συνδέει την παραλία με την απάνω πόλη, τη σιδηροδρομική γραμμή μπροστά στις παλιές σταφιδαποθήκες και φυσικά τον νεοκλασικό σταθμό του τρένου. Μια παλιότερη άφιξη του μπουλουκιού στο Αίγιο παρουσιάζεται σε φλας μπακ στην ταινία και αυτή τη φορά εκτυλίσσεται στον σταθμό αυτό που συγκαταλέγεται στους πιο όμορφους και αντιπροσωπευτικούς νεοκλασικούς σταθμούς του τρένου στη χώρα μας, αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα εννέα αψιδωτά ανοίγματα προς την αποβάθρα με το λιτής τέχνης μεταλλικό στέγαστρο, συνέχεια της αποτελούμενης από τρία τμήματα στέγης, καθώς και η κύρια όψη προς την πόλη, εντυπωσιάζουν.

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος θυμάται τα γυρίσματα του «Θίασου» στο Αίγιο

«... Ξεκινήσαμε τα γυρίσματα 12 του Φλεβάρη του 1974 στο Αίγιο από τις σκάλες με τους Φαλαγγίτες. Το πρόβλημά μας ήταν ο ήλιος, θέλαμε συννεφιά. Δεν μπορούσαμε να γυρίσουμε κάνα δυο μέρες. Μόνο λίγο το πρωί και λίγο το απόγευμα. Αυτή η σκηνή εντάσσεται στις σκηνές που γυρίσαμε την πρώτη περίοδο στο Αίγιο.

Θυμάμαι ήταν μια Κυριακή πρωί κι όλη η ιστορία ήταν πως θα έπρεπε να απομονωθεί ο παραλιακός δρόμος των τριακοσίων μέτρων, με ποιο τρόπο θα αλλοιώνονταν ορισμένα σημεία του, ώστε να ενταχθούν ιστορικά και αρχιτεκτονικά στο 1952. Πρωταγωνιστές ήταν τα επιζώντα μέλη μετά τον πόλεμο του '40, ενός ανανεωμένου θιάσου που επισκέπτονταν μετά από δεκατρία χρόνια στο Αίγιο. Περπατούν σε αυτόν τον κεντρικό δρόμο με τα μαγαζάκια στη μια μεριά και τα παλιά κτίρια, τις αποθήκες στην άλλη. Ο τόπος ανασύρει της μνήμες τους από μία άλλη Κυριακή πρωί του έτους 1939.

Το travelling έγινε με ένα τζιπ σπρωγμένο από το συνεργείο προς τα πίσω. Άντε μπρος, άντε πίσω... αυτό γινόταν. Εκεί που χρειάστηκε πολλή δουλειά ήταν στην αλλαγή του ντεκόρ. Έπρεπε να καλυφθούν όσα στοιχεία μοντέρνα υπήρχαν, ορισμένα μαγαζιά, ορισμένες βιτρίνες και να κολληθούν αφίσες και πανό σε όλο το μήκος του δρόμου, που έδειχναν την προεκλογική εκστρατεία του Παπάγου.

Βέβαια ο λόγος, το μηχανάκι που περνάει, το διαφημιστικό για την προεκλογική εκστρατεία που ακούγεται, έχουν προστεθεί εκ των υστέρων. Στο Αίγιο κάναμε μόνο την εικόνα. Όλη η κίνηση στον δρόμο ήταν εντελώς κατασκευασμένη. Δεν υπήρχε ούτε ένας περαστικός που να ήταν τυχαίος. Στο γύρισμα ήταν αυτοκίνητα, κομπάρσοι και ηθοποιοί. Υπήρξε μεγάλη δυσκολία στην πραγματοποίηση του travelling».

(Απόσπασμα από συνέντευξή του στο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ "Η άλλη σκηνή")

Μαρτυρίες από τα γυρίσματα

«Εγώ όταν γυριζόταν το πλάνο στη Ζωοδόχου Πηγής καθόμουνα μπροστά από το Τουριστικό εκεί στον πλάτανο. Ήτανε μαζεμένος πολύς κόσμος. Τα γυρίσματα κρατάγανε ώρες. Εγώ πήγαινα καθόμουνα λίγο, έφευγα και ξαναγύριζα. Το πλάνο αυτό στη Ζωοδόχου Πηγής γυρίστηκε αρκετές φορές γιατί είχε χαλάσει από διάφορους λόγους. Το σημαντικότερο ήταν ότι περνούσαν αυτοκίνητα και το σταμάταγε το γύρισμα ο Αγγελόπουλος. Είχαν βάλει έναν πιτσιρικά στη γωνία στο Φωτοπουλέικο στην άκρη στο καλντερίμι, να φυλάει μην περάσει κανένας, αλλά οι πολύ νευρικοί δεν υπάκουαν. Κάποια στιγμή βγαίνει ένα αυτοκίνητο από κάτω από το λιμάνι, από το βουλκανιζατέρ του Λουκάτου. Μόλις το είδανε από το συνεργείο άρχισαν να φωνάζουν. «Ποιος είναι αυτός; Πού πάει; Χαλάει το πλάνο». Καθώς πλησίαζε όμως λέει ο Αγγελόπουλος «αφήστε το να περάσει γιατί είναι παλιό». Το αυτοκίνητο αυτό ήταν ένα Volvo της δεκαετίας του '50 το οποίο είχε ο κτηνίατρος του Αιγίου ο Παυλίδης, ο οποίος δεν είχε πάρει χαμπάρι τίποτα. Ούτε είχε καταλάβει ότι γυρίζεται ταινία και διέσχισε τον δρόμο κανονικά. Πού να φανταζόταν ότι με αυτό το πλάνο θα έμενε στην αιωνιότητα!»

Σπύρος Ποταμίτης, μαθηματικός (παρακολούθησε τα γυρίσματα του «Θίασου»)

Ο Αγγελόπουλος με τη σκηνή που διαδραματίζεται το 1940 και ο θίασος φτάνει στο σταθμό του Αιγίου και κατεβαίνει από το τρένο, αποθανάτισε ένα σημείο της πόλης που πλέον έχει σιωπήσει. Ο σταθμός του τρένου σταμάτησε να λειτουργεί το 2010. Για περισσότερα από 100 χρόνια το τρένο, που ένωνε την Αθήνα με τη Δυτική Ελλάδα, σταματούσε στον γραφικό σταθμό του Αιγίου και στη συνέχεια διέσχιζε την παραλία μπροστά από τις σταφιδαποθήκες και την Παναγία Τρυπητή. Ένα από τα πιο γραφικά σημεία της πόλης χάθηκε καθώς οι νέοι καιροί επιτάσσουν τα τρένα να περνούν έξω από την πόλη. Κι όμως αυτή η εικόνα του τρένου να περνά ανάμεσα στους ανθρώπους, ακόμα και ανάμεσα στα τραπεζοκαθίσματα της ψαροταβέρνας του «Καράμπαμπα» ήταν ανεπανάληπτη. Κάτι μαγικό συνέβαινε την ώρα που ακουγόταν το σφύριγμα του τρένου. Όλοι εκείνη τη στιγμή σταματούσαν και με αδικαιολόγητη λαχτάρα περίμεναν να περάσει. Στέκονταν προσοχή στο πέρασμά του σα να περνούσε κάποιος επίσημος. Και καθώς κυλούσε επιβλητικά πάνω στις ράγες, επιβάτες και περιπατητές αλληλοχαιρετιόντουσαν σα να γνωρίζονταν χρόνια. Ένα πλήθος σηκωμένα χέρια χάνονταν στον ορίζοντα.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο του Αιγίου, η παλιά Δημοτική Αγορά, χρησιμοποιείται ως το θέατρο που θα παίξει ο θίασος την «Γκόλφω», ένα ωραίο πλάνο με το μουσείο πριν την ανακαίνισή του και το περίπτερο στη γωνία. Το κτίριο, κατασκευάστηκε από τον φημισμένο αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ το 1890. Οταν γυριζόταν η ταινία, ήταν εγκαταλελειμμένο, δεν λειτουργούσε πλέον ως Δημοτική Αγορά. Για τις αναγκες των γυρισμάτων διαμορφώθηκε εξωτερικά ως θέατρο. Για αρκετά χρόνια μετά τα γυρίσματα του «Θίασου» η επιγραφή «Θέατρον» υπήρχε ακόμα πάνω από την πόρτα, θυμίζοντας στους Αιγιώτες το πέρασμα του Θόδωρου Αγγελόπουλου από την πόλη τους.

«Μελισσοκόμος» και Μαρτσέλο Μαστρογιάνι: Επιστροφή στις αποθήκες

Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1986, ο σκηνοθέτης θα επανέλθει στο γνώριμο σκηνικό του. Το λιμάνι του Αιγίου και το τρένο, μπροστά από τις αποθήκες θα είναι και πάλι το σκηνικό για μια άλλη ταινία του, τον «Μελισσοκόμο». Γίνεται η φτωχή, εγκαταλελειμμένη επαρχία που θέλει να διασχίζει ο ήρωας της ταινίας του με το φορτηγάκι του, ο μελισσοκόμος, που υποδύεται ο διάσημος ηθοποιός Μαρτσέλο Μαστρογιάνι. Η πρόσοψη της παλιάς σταφιδαποθήκης μεταμορφώνεται σε Cine «Πάνθεον». Εκεί γυρίζεται μια από τις κομβικές σκηνές της ταινίας. Στον κλειστό κινηματογράφο της γενέτειρας του πρωταγωνιστή, η μικρή τότε πρωταγωνίστρια σε έναν καθαριστικό για την καριέρα της ρόλο, Νάντια Μουρούζη, του παραδίδεται κάτω από την άδεια οθόνη. Η ταμπέλα παρέμεινε για πολλά χρόνια μετά όπως και η μνήμες των κατοίκων.

Ο τοπογράφος μηχανικός Λεωνίδας Μαυρουδής που παρακολούθησε τα γυρίσματα του «Μελισσοκόμου» θυμάται: «Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ήθελε ο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι να φιλάει την πρωταγωνίστρια, την ώρα που περνούσε το τρένο και το παρατεταμένο φιλί να φαίνεται ανάμεσα από τα βαγόνια. Γι΄αυτόν τον λόγο έχει μισθωθεί αμαξοστοιχία από τον ΟΣΕ, η οποία σταθμεύει μπροστά από την Παναγία Τρυπητή και με ασύρματο τρόπο ειδοποιείται ο μηχανοδηγός από τον υπεύθυνο του συνεργείου για να ξεκινήσει. Η σκηνή πρέπει να γυρίστηκε πάνω από 10 φορές!

Θυμάμαι ακόμα ότι δεν του άρεσαν τα γοβάκια της πρωταγωνίστριας. Εμείς ακούσαμε την ένταση που υπήρχε και την κουβέντα που είχε με τους συνεργάτες του. Το πρόβλημα ήταν ότι τα μαγαζιά ήταν κλειστά. Ήταν Τετάρτη απόγευμα. Κάποιος σκέφτηκε τον Κωσταρίδη, που είχε κατάστημα υποδημάτων στο Αίγιο. Πήγαμε, τότε, στο σπίτι του Κωσταρίδη, του ζητήσαμε να ανοίξει το μαγαζί και βρήκε ο Αγγελόπουλος τα παπούτσια που του ταίριαζαν. Φυσικά ελάχιστα δευτερόλεπτα φάνηκαν σε κοντινό πλάνο τα λευκά παπούτσια της πρωταγωνίστριας, όμως το ότι έδωσε τόση μεγάλη σημασία σε αυτήν τη λεπτομέρεια, μας έκανε πολλή εντύπωση.

Μια άλλη ανώνυμη μαρτυρία λέει: «Ο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι καλοντυμένος με μια μακριά καμπαρτίνα περπατούσε συχνά στην οδό Μητροπόλεως. Έμενε στο ξενοδοχείο «Γαλήνη» και η παρουσία του αποπνέει κάτι από Χόλυγουντ. Όταν το συνεργείο του «Μελισσοκόμου» έρχονταν στην ταβέρνα, ούτε που φαινόταν ότι ήταν τόσο διάσημος ηθοποιός. Οι αποθήκες, στις οποίες τραβήχτηκαν τα περισσότερα πλάνα, είχαν μια αρκετά μεγάλη περιπέτεια μετά το «Θίασο».

Η παραλιακή ζώνη σήμερα: Μνήμη, αναπλάσεις, μουσείο Ερνέστος Τσίλλερ

Οι αποθήκες που αποτέλεσαν σκηνικό για τον Θίασο και τον Μελισσοκόμο δεν σώθηκαν όλες. Τις επόμενες δεκαετίες αρκετές κατεδαφίστηκαν, άλλες ανακαινίστηκαν για νέες χρήσεις. Η παραλιακή ζώνη δεν θυμίζει σχεδόν καθόλου το σκηνικό του «Θίασου» και του «Μελισσοκόμου», άλλαξε ριζικά. Ο σκοτεινός δρόμος με τις γκρίζες αποθήκες και τα μικρά μαγαζάκια, έχει αλλάξει όψη και έχει μετατραπεί σε περιοχή νυκτερινής διασκέδασης. Μοντέρνα μαγαζιά, φώτα, μουσικές. Το τρένο, τόσο αγαπημένο στοιχείο του Αγγελόπουλου, δεν περνά πια από το λιμάνι. Ο σταθμός στέκει βουβός.
Κι όμως, μέσα από τον φακό του Αγγελόπουλου, το Αίγιο έγινε κινηματογραφικός καμβάς μιας πολυτάραχης περιόδου της ελληνικής ιστορίας. Η ποιητική εικόνα της πόλης απέκτησε οικουμενικό χαρακτήρα. Σήμερα, το Αίγιο παραμένει τόπος δημιουργίας και πολιτισμού, με το Αρχαιολογικό Μουσείο –έργο Τσίλλερ– να αποτελεί σύγχρονο σημείο αναφοράς.

Info: Οι μαρτυρίες είναι αποσπάσματα από το βιβλίο της Μαρίας Παναγιωτακοπούλου «Φώτα, μοτέρ πάμε: Το Αίγιο μέσα από τον φακό του Θόδωρου Αγγελόπουλου», εκδόσεις Ηδύφωνο.