Ο Βασίλης Ρακόπουλος επανασυστήνει τον Χορό των Πυρσών

«Ο Χορός των Πυρσών» του Βασίλη Ρακόπουλου παρουσιάζεται στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει μουσική και λόγο, εμπνευσμένο από την αστική βυζαντινή μουσική, γραμμένο 20 χρόνια πριν. Στην ανανεωμένη αυτή εκδοχή, κεντρικό ρόλο θα έχει η Χάρις Αλεξίου που έχει αναλάβει την ανάγνωση των κειμένων. 

Βασίλης Ρακόπουλος: Συνέντευξη για τον «Χορό των Πυρσών» στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

«Ο Χορός των Πυρσών» είναι ένα έργο σας του 2001. Γιατί αποφασίσατε να επανέλθετε τώρα;

Είναι πράγματι έργο του 2001, που παρουσιάστηκε στη τελετή έναρξης των Ολυμπιακών αγώνων του 2004 στο Ηρακλείου Κρήτης, σε συνεργασία με το τμήμα μουσικών σπουδών του Ιόνιου Πανεπιστήμιου, καθώς επίσης το 2007 στο Πανεπιστημίου USC της νότιας Καλιφόρνια στον κύκλο εκδηλώσεων Art & Humanities. Φέτος, με μεγάλη χαρά και ευκολία πήρα την απόφαση παρουσίασης του μετά από την πρόταση που μου έγινε από τις «Γέφυρες» του Μεγάρου μουσικής Αθηνών που διευθύνει ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος.

Ο κάθε δημιουργός συντηρεί μέσα του μια βαθύτερη επιθυμία τελειοποίησης ή οριστικής μορφοποίησης των έργων του όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Μάνος Χατζιδάκις. Η πρόταση του Μεγάρου λειτούργησε σαν μια ισχυρή πρόκληση επαναφοράς του χορού των πυρσών που ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από την προοπτική ένταξης κειμένων και από την προβλεπόμενη συνεργασία με τον Νίκο Μαλιάρα, την ορχήστρα Φιλαρμόνια και την χορωδία ΑΧΝΑ (Ακαδημαϊκή χορωδία νέων Αθηνών).

Τι ήταν ο «Χορός των Πυρσών» στο Βυζάντιο και πώς διαπλέκετε στη σύνθεσή σας διαφορετικά μουσικά είδη από ανατολή και δύση; Γιατί επιλέξατε αυτόν τον τίτλο για τη σύνθεσή σας;

Οι κύριες πηγές που αναφέρονται στον «χορό των πυρσών» είναι χρονικά και περιγραφές βυζαντινών τελετών όπως π.χ. το De Cerimoniis του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου του10ου αιώνα. Η προέλευση όμως του χορού των πυρσών φαίνεται να είναι αρχαιοελληνική καθόσον υπήρχαν παρόμοιες τελετουργίες στην αρχαία Αθήνα στις εορτές του Προμηθέα ή του Ηφαίστου και ως γνωστό το Βυζάντιο διατήρησε και προσάρμοσε τέτοιες πρακτικές μέσα σε χριστιανικό πλαίσιο. Επρόκειτο για εορταστική τελετουργική εκδήλωση που αρχικά γινότανε στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, με τους χορευτές (ή αγωνιζόμενους) να κινούνται ρυθμικά κρατώντας φλεγόμενους πυρσούς παρουσιάζοντας εντυπωσιακά θεάματα με εναλλαγές φωτός και σκοτεινών κινήσεων. Ήταν ένας συνδυασμός μουσικής, χορού και φωτός, σε κοινωνικό και ενίοτε πολιτικό πλαίσιο. Αρχικά ήταν κρατικά οργανωμένη εκδήλωση και προβλεπόμενο μέρος της δημόσιας ζωής. Όμως στη συνέχεια επεκτάθηκε σε λαϊκές και ανεξέλεγκτες μορφές και αντιμετωπίστηκε από τους λόγιους και την Εκκλησία ως απειλή για την κοινωνική τάξη λόγω του ότι συνοδεύονταν από υπερβολές, άσεμνες σκηνές, μέθη και βία. Πολλοί κληρικοί της εποχής κατηγορούσαν τέτοιες λαϊκές τελετές ως «ανάρμοστες» εκδηλώσεις που συνδέονταν με την περιθωριακή παραβατική κουλτούρα. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος (τέλη 4ου - αρχές 5ου αιώνα) αναφέρει χαρακτηριστικά : «Τις εστίν η μανία αύτη; Τρέχειν οι νέοι εν τω μέσω της αγοράς, μετά λύρας και πυρός και ασελγείας»...

Η συνύπαρξη των διαφορετικών μουσικών ιδιωμάτων έχει πολλά διαφορετικά επίπεδα. Για μένα ο επιφανειακός συνδυασμός και η συρραφή τους δεν έχει τόσο ενδιαφέρον, όσο έχει η βαθύτερη αλληλεπίδραση των ηχοχρωμάτων που μπορεί να οδηγήσει σε κάτι νέο, σε κάτι μη αναμενόμενο. Τα μουσικά ιδιώματα λειτουργούν κατά ένα τρόπο σαν ζωντανοί οργανισμοί που μπορεί μεν να περιέχουν σύνθετες δομές ηχοχρωμάτων, όμως παρά την πολυπλοκότητά τους «αυτό-διοργανώνονται», προσπαθώντας να διατηρήσουν τη καταγωγή τους. Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια για την διαχείρισή τους. Φτάνει το να τα σέβεσαι.

Η επιλογή του τίτλου νομίζω ότι φανερώνει την προτίμησή μου και την ιδιαίτερη ευαισθησία που έχω προς την μουσική έκφραση των περιθωριακών κοινωνικών στρωμάτων που θεωρώ ότι διατηρεί πλεονέκτημα γνησιότητας έναντι άλλων λόγιων ή συμβατικών ειδών, μιας και είναι συνυφασμένη με τον πόνο, την κοινωνική αδικία και τη διαμαρτυρία. Βλέπετε η μουσική μου παιδεία έχει τις ρίζες της σε είδη όπως τα Blues, η Jazz , το Ρεμπέτικο, το Φλαμένκο και άλλα παρόμοια. Δεν είναι τυχαίο το ότι, από όλες τις εκδοχές που θα μπορούσα να διαλέξω για τη φύση του χορού των πυρσών, έχω κρατήσει μέσα μου αυτή του χορού του υποκόσμου.

Στην εκδοχή των πυρσών που θα δείτε φέτος στο Μέγαρο Μουσικής περιλαμβάνονται δύο τραγούδια πάνω σε ελεύθερη μετάφραση στίχων του Μπομπ Ντίλαν, που σφραγίζονται από την ερμηνεία της Σαβίνας Γιαννάτου και την απαγγελία της Χάρις Αλεξίου, αντιπροσωπεύοντας μια σύγχρονη έκφραση καθολικής κατανυκτικότητας.

Υπάρχουν αλλαγές από την αρχική σύνθεση του 2001 σε κείμενα αλλά και μουσική;

Η ίδια η σύνθεση είναι μια μουσική αφήγηση με μάλλον τελετουργικό χαρακτήρα, που περιέχει κυρίως ψαλμούς και όχι τραγούδια. Όμως, πέραν της υποβλητικής και μυστηριακής ατμόσφαιρας που αποπνέουν οι βυζαντινοί και οι άλλοι ασυγκέραστοι ήχοι υβριδικών ηχοχρωμάτων, έχει σαν ένα κύριο χαρακτηριστικό, το ότι περιλαμβάνει ένα διαφορετικό επίπεδο δράσης όπου η οι μουσικοί αυτοσχεδιασμοί αυτονομούνται, δίνοντας νέες διαστάσεις στην επικοινωνία με τον ακροατή. Στη σημερινή εκδοχή υπάρχουν σαφώς δραστικές αλλαγές. Ασφαλώς η ύπαρξη των κειμένων είναι ένα νέο ισχυρό στοιχείο διαφοροποίησης που άνοιξε δρόμους, συμπληρώνοντας και εμπλουτίζοντας τη μουσική ροή, δίνοντας συνοχή και δυνατότητα επέκτασης της φόρμας όπως για παράδειγμα με την εισαγωγή τραγουδιών. Έτσι στην εκδοχή των πυρσών που θα δείτε φέτος στο Μέγαρο Μουσικής περιλαμβάνονται δύο τραγούδια πάνω σε ελεύθερη μετάφραση στίχων του Μπομπ Ντίλαν, που σφραγίζονται από την ερμηνεία της Σαββίνας Γιαννάτου και την απαγγελία της Χάρις Αλεξίου, αντιπροσωπεύοντας μια σύγχρονη έκφραση καθολικής κατανυκτικότητας. Επίσης υπάρχουν πρόσθετα ορχηστρικά και χορωδιακά μέρη που αξιοποιούν τα ηχοχρώματα των εγχόρδων και της χορωδίας, δημιουργώντας μια διαφοροποιημένη εκδοχή της δραματουργικής εξέλιξης του έργου.

Η αισθαντικότητα και εκφραστικότητά της αφήγησης της πυροδοτεί τον αυθόρμητη έκφραση των μουσικών. Η απλή παρουσία της και μόνο αλλάζει όλο το παίξιμο. 

Γιατί επιλέξατε στον ρόλο της αφηγήτριας τη Χάρις Αλεξίου; Πώς θα συμπράττει με τους υπόλοιπους μουσικούς και τη χορωδία;

Για την ακρίβεια δεν πρόκειται για ένα ρόλο απλής αφήγησης, αλλά για ένα ρόλο ιδιαίτερων απαιτήσεων. Αυτόν της ανάγνωσης, ο οποίος μάλιστα στο Βυζάντιο ήταν θεσμοθετημένος στις ανώτερες ιεραρχικές βαθμίδες. Πιστεύω ότι η Χάρις Αλεξίου είναι μια ισχυρή προσωπικότητα με ιδιαίτερα υψηλές προδιαγραφές καλλιέργειας, μουσικής ευαισθησίας και υποκριτικής ικανότητας, που έχει τη δυνατότητα να υποβάλει την ζητούμενη ατμόσφαιρα, ταξιδεύοντας τον ακροατή σε διαφορετικά τοπία κατάνυξης, λυρισμού, πάθους και εξωτισμού. Η ευκολία σύμπραξης με άλλους μουσικούς είναι κάτι που ανέκαθεν τη χαρακτήριζε. Θα έλεγα ότι λειτουργεί σαν στο φυσικό της περιβάλλον. Η αισθαντικότητα και εκφραστικότητά της αφήγησης της πυροδοτεί τον αυθόρμητη έκφραση των μουσικών. Η απλή παρουσία της και μόνο αλλάζει όλο το παίξιμο. Όλοι ασυναίσθητα και αυτόματα προσπαθούμε να δώσουμε το καλύτερο εαυτό μας.

Στο έργο παίζετε κιθάρα, τραγουδάτε ενώ είστε και ο εμπνευστής του όλου project. Πώς θα το διαχειριστείτε αυτό επί σκηνής; 

Τα τελευταία χρόνια έχω μάθει να μη προετοιμάζω και πολλά πράγματα με το νι και με το σίγμα. Τα πολλά πρέπει, το ένα από δω, το άλλο από κει, σε δένουν χειροπόδαρα και χάνεται η φυσικότητα της πράξης. Απλώς χρειάζεται μια ήπια συγκέντρωση ώστε να κυλήσουν όλα με φυσικότητα, να μεταδοθεί το περιεχόμενο και κυρίως η συγκίνηση.

Γιατί επιλέγετε την κλασική κιθάρα να συμμετέχει στη μουσική αυτή σύνθεση; Ποια η σχέση της με τη βυζαντινή μουσική και ειδικά την αστική; 

Η επιλογή ήταν αυτόματη γιατί τα αρχικά μοτίβα της σύνθεσης γεννήθηκαν από μια τροποποιημένη κλασική κιθάρα με ιδιαίτερες νότες και χαρακτηριστικό ηχόχρωμα. Δεν πρόκειται για μια τυπική κλασική κιθάρα με συγκερασμένες νότες. Οι κλίμακες που παράγει δεν έχουν σχέση με την δυτική μουσική. Προσομοιάζουν περισσότερο με βυζαντινούς ήχους και αραβικά ή τουρκικά μακάμ. Ο κόσμος των εγχόρδων είναι πολύ πλούσιος και ασφαλώς περιλαμβάνει βυζαντινές πτυχές.

Πώς επιλέξατε τα μουσικά όργανα στο κομμάτι. Τι σκοπούς εξυπηρετούν (π.χ. λύρα, νέι, τάρχου);

Η επιλογή των οργάνων δεν είναι κάτι μονοσήμαντο. Η κάθε ενοργάνωση (instrumentation) προσφέρει διαφορετική ηχοχρωματική εκδοχή που ενδεχομένως μπορεί να δώσει πολύ ενδιαφέρουσες διαστάσεις και προεκτάσεις σε ένα έργο. Μεταξύ των οργάνων, το νέι και η λύρα που περιλαμβάνονται, αφενός κάνουν μια πρώτη σύνδεση με την βυζαντινό κόσμο, μιας και είναι αναγνωρίσιμα σε βυζαντινές αναπαραστάσεις και τοιχογραφίες, και αφετέρου, μαζί με το τάρχου, την υβριδική κιθάρα και τα άλλα σύγχρονα όργανα, κάνουν μια συμβολική νύξη στην πολυσυλλεκτικότητα του βυζαντινού μουσικού κόσμου.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχετε εξειδίκευση στη τζαζ κιθάρα. Σας αρέσει να πειραματίζεστε με τους ήχους του συγκεκριμένου έγχορδου; Και αν ναι, γιατί;

Μου αρέσει να πειραματίζομαι γενικά. Είναι στη φύση μου. Η τζαζ κιθάρα είναι ένας συγκεκριμένος τύπος ηλεκτρικής κιθάρας, σκάφος που λέγαμε με δέος παλιά, με χαρακτηριστικό ηχόχρωμα. Όμως, από την περίοδο των μουσικών σπουδών μου, την εξωθούσα εκτός των ορίων της τυπικής χρήσης της. Θυμάμαι τις πτυχιακές μου εξετάσεις στο Swiss Jazz School της Βέρνης, όπου μεταξύ άλλων έπαιξα μια πολύ γνωστή σύνθεση του Miles Davis, το Nardis. Η απόδοση της μελωδίας και το σόλο μου ήταν μακριά από τη συμβατική φρασεολογία της Τζαζ και πιο κοντά σε τροπικούς αραβικούς δρόμους και μακάμια. Όταν τελείωσα, τρείς από τους εξεταστές της επιτροπής με χειροκρότησαν με ενθουσιασμό. Ο τέταρτος είπε επικριτικά: αυτό δεν είναι Τζαζ… Με έκανε ευτυχισμένο, μου έκανε χωρίς να το καταλάβει το μεγαλύτερο κομπλιμέντο.

Έχετε εργαστεί πάνω στη σχέση Μουσικής και Μαθηματικών. Τι διδάσκετε στα σεμινάρια που παραδίδετε;

Ανοίγετε ένα μεγάλο θέμα. Στα σεμινάρια αυτοσχεδιασμού, όπως αυτά που κάνουμε από κοινού με τον Markus Stockhausen, δεν χρησιμοποιούμε τη μαθηματική σκέψη, δίνοντας προτεραιότητα στην αίσθηση, τη φαντασία και τον ελεύθερο μουσικό συνειρμό. Αντίθετα σε σεμινάρια μουσικής ανάλυσης, η προσέγγιση είναι συνήθως μικτή και κάνει ένα παραλληλισμό της τυπικής μουσικολογίας και των μαθηματικών, μέσα από μια εντροπική θεώρηση της μουσικής. Σας το λέω όσο πιο απλά και επιγραμματικά γίνεται.

Έχετε κάνει μεταπτυχιακό στην πυρηνική φυσική. Πόσο σας έχουν βοηθήσει οι σπουδές αυτές στον τρόπο σκέψης σας, στις συνθέσεις σας και τις συνεργασίες σας; Μουσική ωστόσο σπουδάσατε στο εξωτερικό και όχι στην Ελλάδα. Γιατί; Υπήρξε κάποια στιγμή στη ζωή σας που αποφασίσατε να αλλάξετε καριέρα;

Γενικά οι σπουδές ανοίγουν το τρόπο σκέψης, δίνουν εφόδια αυτοπειθαρχίας και προσπάθειας, καθώς και περισσότερες δυνατότητες ευελιξίας και συνεργασίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι πάντα αποτελούν απόλυτη εγγύηση δημιουργικής προοπτικής. Άνθρωποι που δεν έχουν σπουδάσει τίποτα είναι πολλές φορές πιο δημιουργικοί. Η Ιδιοσυγκρασία παίζει σημαντικό ρόλο. Σχετικά με το δεύτερο σκέλος της ερώτησης σας σχετικά με τις μουσικές σπουδές, ήμουν αυτοδίδακτος μουσικός και έπαιζα επαγγελματικά, παράλληλα με τις σπουδές μου στο Πολυτεχνείο. Γοητευμένος με την τζαζ που εθεωρείτο μεγάλη υπόθεση τότε, δεν είχα άλλη επιλογή από το να στραφώ προς τη μοναδική σχολή που υπήρχε τότε στην Ευρώπη, το Swiss Jazz School στη Βέρνη της Ελβετίας. Το ότι τελικά δεν ακολούθησα επιστημονική ακαδημαϊκή πορεία και στράφηκα στη μουσική ήρθε από μόνο του. Δεν είμαι συμβατός με την καριερίστικη πρακτική και δεν βρέθηκα ποτέ προ τέτοιου διλήμματος, ποιον δρόμο θα διαλέξω και τέτοια. Τα πράγματα έρχονται τις περισσότερες φορές με δικό τους τρόπο και ανεξάρτητα από τον προγραμματισμό μας.

Μουσική και τεχνητή νοημοσύνη: υπάρχουν προγράμματα, όπως το SOMAX II του Gerard Assayag. Έχετε χρησιμοποιήσει ποτέ παρόμοιο πρόγραμμα; Ποια είναι η άποψή σας για τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στη μουσική σύνθεση;

Όχι, δεν τα έχω χρησιμοποιήσει ακόμα. Πιστεύω ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα ισχυρότατο εργαλείο και μπορεί να επιτελέσει σοβαρό βοηθητικό έργο. Χρειάζεται ασφαλώς προσοχή στην οριοθέτηση της χρήσης της και να μην επαφίεται κανείς απόλυτα πάνω της, ώστε να διατηρείται και να εξελίσσεται η δημιουργική διάθεση και η πρόθεση επικοινωνίας του δημιουργού. Αν δεν υπάρχει αυτή, τι να σου κάνει η ΑΙ.

Έχετε συνεργαστεί με κορυφαίους Έλληνες συνθέτες, ενώ έχετε εργαστεί και σε κάποιες χώρες του εξωτερικού, όπως ΗΠΑ ή Καναδάς. Υπήρχαν άτομα που σας ενέπνευσαν στην πορεία σας;

Σίγουρα υπήρξαν πολλά άτομα που με ενέπνευσαν και με εμπνέουν. Επιτρέψτε μου να μην αναφερθώ σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Κρατάω τα θετικά από κάθε επιρροή και συνεργασία.

Δείτε περισσότερα για την εκδήλωση στο city guide της Athens Voice