Κράμπους: Ο δαίμονας των Χριστουγέννων και η αγάπη μας για το στοιχείο του τρόμου
Σαν είδος πάντα μας γοήτευε το δυαδικό, οι αντιθέσεις, το καλό και το κακό. Οι μύθοι, οι ιστορίες, οι θεότητες που ανά τους αιώνες δημιουργούσαμε ήταν ποικιλόμορφες καθότι προέρχονταν από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και βασίζονταν στις παραδόσεις και τα ήθη και έθιμα του εκάστοτε πολιτισμού, αλλά είχαν σχεδόν πάντα το στοιχείο του «καθρέφτη», της αντίθεσης, της άλλης όψης του νομίσματος. Τα Χριστούγεννα δεν αποτελούν εξαίρεση.
Στον εξελιγμένο πια 21ο αιώνα, οι γιορτές των Χριστουγέννων έχουν να κάνουν πολύ λιγότερο με τη γέννηση του Χριστού, τη φάτνη, και τα κάλαντα, και πολύ περισσότερο με μια ακόμα αφορμή για εορτασμούς, δώρα, ψώνια, φαγητό, και την πολυαναμενόμενη για πολλούς ξεκούραση―εκτός βέβαια από όλους αυτούς τους ανθρώπους οι οποίοι δουλεύουν διπλά και τριπλά την εορταστική αυτή περίοδο σε καταστήματα και χώρους εστίασης.
Ο αντίστοιχος δικός μας Άγιος Βασίλης, ο οποίος φέρνει τα δώρα―και τον οποίο εμείς γιορτάζουμε την 1η Ιανουαρίου, και γι’ αυτόν τον λόγο παραδοσιακά στην Ελλάδα τα δώρα τα ανταλλάσσουμε την Πρωτοχρονιά και όχι τα Χριστούγεννα―είναι σε συντριπτικό ποσοστό στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο ο Άγιος Νικόλας (St Nicholas), τον οποίο γιορτάζουν στης 6 Δεκεμβρίου. Στον Καθολικισμό, ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης άγιος των παιδιών, και το γεγονός ότι γιορτάζεται στις αρχές Δεκεμβρίου βοήθησε στην ενίσχυση της σύνδεσής του με την περίοδο των Χριστουγέννων.
Παράλληλα με τον Άγιο Νικόλα όμως, ή τον Άγιο Βασίλη (σκεφτείτε τον όπως θέλετε), υπάρχει και μια τρομακτική φιγούρα, η οποία παλαιότερα ειδικά τον «συνόδευε», σαν ένας βοηθός του κατά κάποιο τρόπο, και αυτός είναι ο Κράμπους (Krampus).
Ο Κράμπους, στον δημοφιλή μύθο της Κεντρικής Ευρώπης, είναι ο διαβολικός σύντροφος του Αγίου Νικολάου και είναι ένα τέρας μισός κατσίκα, μισός δαίμονας που τιμωρεί τα παιδιά που έχουν κακή συμπεριφορά την περίοδο των Χριστουγέννων. Δεν είναι απολύτως σαφές από πού προέρχεται το όνομα Κράμπους, αλλά οι επικρατούσες θεωρίες είναι ότι προέρχεται είτε από την παλιά λέξη Krampe της Άνω Γερμανίας, που σημαίνει γάντζο ή νύχι, είτε από τη λέξη Krampn της βαυαρικής διαλέκτου, που σημαίνει ξερός, ζαρωμένος ή νεκρός. Και στις δύο περιπτώσεις, ο Krampus φαίνεται να πήρε το όνομά του από κάποια πτυχή της τρομακτικής εμφάνισής του.
Συχνά απεικονίζεται ως ένα πανύψηλο, τριχωτό πλάσμα, και πιστεύεται ότι έχει στριμμένα κέρατα και πόδια με οπλές. Συχνά είναι εξοπλισμένος με κουδούνια, αλυσίδες που αιωρούνται, ένα σάκο ή καλάθι που χρησιμοποιείται για τη μεταφορά παιδιών που δεν έχουν συμπεριφερθεί σωστά και μια δέσμη κλαδιών σημύδας που χρησιμοποιείται για να τα χτυπήσει.
Ο Κράμπους είναι ένας λαογραφικός χαρακτήρας που προέρχεται κυρίως από γερμανόφωνες περιοχές της Ευρώπης, ιδιαίτερα από την Αυστρία (Στυρία και Σάλτσμπουργκ) και τη Γερμανία (Βαυαρία). Ο Κράμπους υπάρχει επίσης στη λαογραφία των σλαβόφωνων, ουγγρικών, ιταλόφωνων και ρουμανόφωνων χωρών, όπου αυτές οι χώρες συνορεύουν με γερμανόφωνες περιοχές.
Προέλευση στην αλπική και κεντροευρωπαϊκή λαογραφία
Ο Κράμπους πιστεύεται ότι ήταν μέρος παγανιστικών τελετουργιών για το χειμερινό ηλιοστάσιο στις γερμανόφωνες αλπικές περιοχές της Ευρώπης, ιδιαίτερα στην Αυστρία. Το χειμερινό ηλιοστάσιο σηματοδοτεί τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου και μορφές όπως ο Κράμπους προέρχονται από τις πρώτες αλπικές κοινοτικές παραδόσεις για να διώξουν τα κακά πνεύματα που πιστεύεται ότι συγκεντρώνονται κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής. Παραλλαγές της παράδοσης του Κράμπους εμφανίζονται επίσης στη νότια Γερμανία (ειδικά στη Βαυαρία) και στις παραμεθόριες περιοχές της Σλοβενίας, της βόρειας Ιταλίας, της Ουγγαρίας και της Ρουμανίας.
Η συνύπαρξη του Αγίου Νικολάου και του Κράμπους αντανακλά μια μακροχρόνια παράδοση στην αλπική και κεντροευρωπαϊκή λαογραφία ηθικής αντίθεσης, όπου η καλοσύνη ανταμείβεται και η κακή συμπεριφορά τιμωρείται. Ενώ ο Άγιος Νικόλαος ανταμείβει τα καλά παιδιά αφήνοντας δώρα, ο Κράμπους χτυπάει όσους είναι άτακτοι με κλαδιά σημύδας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, λέγεται ότι τα τρώει ή τα πηγαίνει στην κόλαση. Στις 6 Δεκεμβρίου, ημέρα του Αγίου Νικολάου, τα παιδιά ξυπνούν για να βρουν τα δώρα τους ή να περιποιηθούν τα τραύματά τους.
Στις περισσότερες περιοχές, η πραγματική δύναμη του Κράμπους έγκειται στην απειλή της τιμωρίας και όχι στην ίδια την τιμωρία, και ένας από τους λόγους για την τρομακτική του εμφάνιση είναι να πείθει τα παιδιά ότι είναι ικανός για όλα όσα έχουν ακούσει γι' αυτόν. Οι σύγχρονες δραστηριότητες των Κράμπους στην Ευρώπη περιλαμβάνουν μεγάλης και μικρής κλίμακας παρελάσεις, και επισκέψεις σε σπίτια στις οποίες ένας στολισμένος Άγιος Νικόλαος με τον βοηθό του Κράμπους επισκέπτονται σπίτια επαληθεύοντας ότι τα παιδιά είναι καλά συμπεριφερόμενα και μοιράζοντας μικρά δώρα. Στις μεγαλύτερες εκδηλώσεις Κράμπους στην Ευρώπη, εκατοντάδες τέτοια πλάσματα διαχέονται στους δρόμους πόλεων όπως το Σάλτσμπουργκ και το Bad Goisern στην Αυστρία και το Toblach στην Ιταλία.
Η πιο ξεκάθαρη προέλευση του Κράμπους μπορεί να βρεθεί στη μεσαιωνική τέχνη και το δράμα. Εάν κοιτάξει κανείς τους δαίμονες στη μεσαιωνική γερμανική τέχνη θα δει την αναμφισβήτητη ομοιότητά τους με τον Κράμπους. Παρόλα αυτά, υπάρχει μια δόση αλήθειας στον ισχυρισμό κάποιων ιστορικών ότι η προέλευσή του είναι πολύ πιο παλιά. Οι ίδιοι οι διάβολοι του Μεσαίωνα δανείστηκαν στοιχεία από παγανιστικούς θεούς και τέρατα, επομένως ο Κράμπους πρέπει να έχει κάποιο μακρινό παγανιστικό υπόβαθρο.
Στην ερώτηση του πώς οι μεσαιωνικοί γερμανικοί διάβολοι αναδύθηκαν από εικονογραφημένα χειρόγραφα για να περιπλανηθούν στην αυστριακή ύπαιθρο, η απάντηση είναι μέσω του δράματος. Το βιβλίο του Αλ Ρίντενουρ (Al Ridenour) «Ο Κράμπους και τα παλιά σκοτεινά Χριστούγεννα» λέει ότι θεατρικά έργα που απεικονίζουν στοιχεία του θρύλου του Αγίου Νικολάου επιβιώνουν σε γερμανικά χειρόγραφα του 11ου και 12ου αιώνα. Σε αυτά τα πρώιμα έργα, καθώς και σε άλλα δράματα της χειμερινής περιόδου, τρομακτικοί διάβολοι αναδύονται από την κόλαση για να πάρουν μακριά τους κακοποιούς.
Μετά τη μεσαιωνική περίοδο, τα λαϊκά έργα και οι υπαίθριες πομπές που βασίζονταν σε αυτά τα μεσαιωνικά προηγούμενα συνέχισαν να παρουσιάζουν τον Άγιο Νικόλαο δίπλα σε περίτεχνα ντυμένους διαβόλους, των οποίων τα τρομακτικά στολίδια μοιάζουν και προαναγγέλλουν τη σύγχρονη ενδυμασία του Κράμπους.
Ο Κράμπους στον 20ο αιώνα
Η τρομακτική παρουσία του Κράμπους είχε κατασταλεί για πολλά χρόνια—η Καθολική Εκκλησία απαγόρευε τους θορυβώδεις εορτασμούς, και το Αυστριακό φασιστικό καθεστώς στην Ευρώπη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου θεωρούσε τον Κράμπους αξιοκαταφρόνητο επειδή θεωρούνταν δημιούργημα των Σοσιαλδημοκρατών.
Αλλά ο Κράμπους έχει αναζωπυρωθεί τα τελευταία χρόνια, εν μέρει λόγω της ένταξής του στην ποπ κουλτούρα, με τους ανθρώπους να αναζητούν τρόπους να γιορτάσουν την εορταστική περίοδο με μη παραδοσιακούς τρόπους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι άνθρωποι ενστερνίζονται τη σκοτεινή πλευρά των Χριστουγέννων με ταινίες Κράμπους, διοργανώνοντας πάρτι Κράμπους, ή νύχτες Κράμπους (σε πόλεις όπως η Ουάσινγκτον και η Νέα Ορλεάνη).
Στη δική μας ήπειρο, η Αυστρία προσπαθεί να εμπορευματοποιήσει την τρομακτική φιγούρα του πλάσματος πουλώντας σοκολάτες, φιγούρες και συλλεκτικά κέρατα.
Διαβάζοντας για αυτό το άκρως τρομακτικό πλάσμα/δαίμονα, το ρητό «και ο άγιος φοβέρα θέλει» μου ήρθε κατά νου, αλλά δεδομένου ότι μιλάμε για παιδιά, η εμφάνισή του φαίνεται κατ’ ελάχιστον ακραία. Παρ’ όλα αυτά τόσο η «γέννησή» του όσο και η παρουσία του για αιώνες είναι ενδεικτική του είδους μας και αποκαλύπτει πολλά τόσο για τη φαντασία μας, την αγάπη μας για το στοιχείο του τρόμου, την ενίοτε υπερβολικά σκληρή μας φύση, και την προσωποποίηση και ανθρωπομορφοποίηση των μεταβαλλόμενων ηθικών μας αρχών.
12°
