We Build Better Worlds: Ναι, η Επιστημονική Φαντασία τα είπε όλα

Σ’ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ, Ω ΕΤΑΙΡΙΑ

Μπορεί γενικά τα περισσότερα έργα επιστημονικής φαντασίας να χωράνε σ’ αυτές τις θεματικές: Ταξίδια στο Διάστημα, Ιστορίες με Ρομπότ, Ταξίδια στον Χρόνο, Ιστορίες με Τέρατα, Ιστορίες με Εξωγήινους, Ιστορίες τού Αύριο (όπως δηλαδή τα ταξινόμησε ο Εξάντας στην περίφημη Θεματική Ανθολογία του, 1977-78), αλλά σε κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες —σε καθεμία, επαναλαμβάνουμε, σε όλες τους— υπάρχουν πολλές ιστορίες, πολλά διηγήματα, πολλά μυθιστορήματα, που διαπραγματεύονται το πώς μια ΕΤΑΙΡΙΑ (μια εταιρία από τη Γη, μια εταιρία τεχνολογίας συνήθως) φταίει για όλο το κακό. Γιατί αυτό κάνει η επιστημονική φαντασία (ΕΦ): μας δείχνει τι κακό μπορεί να μας συμβεί —σήμερα, αύριο, όπου να ’ναι—, και πώς θα μπορούσαμε να το αποφύγουμε.

Ο φόβος για τις εταιρείες πηγάζει από την υπερβολική τους δύναμη, και η ΕΦ (το πιο πολιτικό λογοτεχνικό είδος: πιο πολιτικό από όσο όλα τα άλλα μαζί) λειτουργεί σαν καθρέφτης της αγωνίας μας για το πού μπορούν να φτάσουν, είτε από απληστία, είτε από διαφθορά, είτε από τρέλα.

Η εμμονή τής ΕΦ με τις εταιρείες ως πυρηνικού κακού και πηγή κοινωνική ανησυχίας και καταστροφής ούτε τυχαία είναι, ούτε αδικαιολόγητη. Οι εταιρείες, ως πραγματικά σύμβολα συσσωρευμένης ισχύος, γίνονται ο τέλειος villain σε έναν κόσμο όπου ο ρόλος του κράτους υποχωρεί, και η τεχνολογική πρόοδος παρασύρει τις ηθικές αναστολές χάριν τού κέρδους ή της εξουσίας — ή και των δύο. Ο φόβος για τις εταιρείες πηγάζει από την υπερβολική τους δύναμη, και η ΕΦ (το πιο πολιτικό λογοτεχνικό είδος: πιο πολιτικό από όσο όλα τα άλλα μαζί) λειτουργεί σαν καθρέφτης της αγωνίας μας για το πού μπορούν να φτάσουν, είτε από απληστία, είτε από διαφθορά, είτε από τρέλα. Δεν μιλάμε για μία «κριτική στον καπιταλισμό» εδώ πέρα, αλλά για μια τεχνολογία χωρίς ηθικούς ή άλλους φραγμούς, για μια τεχνολογία που λειτουργεί σαν θεός. Τα θέματα που απασχολούν την ΕΘ εκκινούν από την ασύδοτη εκμετάλλευση των εργαζομένων, την περιβαλλοντική καταστροφή και την πολιτική χειραγώγηση, καταλήγοντας σε δυστοπίες που —guess what— δεν ξεπερνούν τη φαντασία: ΜΠΟΡΟΥΜΕ να τις φανταστούμε, γιατί τελικά ΕΙΝΑΙ πιθανές.

Η ΕΦ το ήξερε αυτό από πάντα, και αν μη τι άλλο μάς το λέει με κάθε τρόπο εδώ και τουλάχιστον έναν αιώνα, πολλές δεκαετίες πριν γεννηθούν οι σημερινές (σχεδόν ανεξέλεγκτες) μεγα-εταιρίες τεχνολογίας που έχουν οικονομική δύναμη πολύ μεγαλύτερη από ολόκληρα ΚΡΑΤΗ, αλλά και την πραγματική δύναμη να μεταμορφώσουν τη ζωή μας σε τέτοιο βαθμό και με τέτοιους τρόπους που ισοδυναμούν με μια Απόλυτη Καταστροφή. Η τεχνολογική καινοτομία δεν είναι πλέον απλώς καθαρή δημιουργία ή επιστημονικό πάθος, αλλά μέσο ασφυκτικού ελέγχου της πληροφορίας, της εργασίας, της ίδιας της ζωής. Οι κόσμοι τής ΕΦ λειτουργούν σαν μεγεθυντικά κάτοπτρα των πραγματικών υπαρξιακών ανησυχιών γύρω από την ανεξέλεγκτη εταιρική δύναμη. Το ξέρουμε πια όλοι, είτε έχουμε μεγαλώσει μ’ αυτές τις ιστορίες, είτε όχι: αν μείνει χωρίς ηθικούς φραγμούς και ισχυρό έλεγχο, η τεχνολογία στα χέρια των εταιριών —δυνάμεις εκτός ορίων, κινητήριοι μοχλοί δυστοπικών σεναρίων— μπορεί να καταργήσει την ανθρώπινη υπόσταση και την κοινωνική δικαιοσύνη.

Η πραγματική απειλή προκύπτει από τους ανθρώπους που τα ελέγχουν όλα αυτά: άνθρωποι που δημιουργούν τέρατα χωρίς να λογοδοτούν πουθενά, παρακάμπτοντας κάθε ηθική κρίση

Παρότι τα αφηγήματα της ΕΦ μάς προειδοποιούν για τους κινδύνους της ανεξέλεγκτα αναπτυσσόμενης τεχνολογίας, η έμφαση δεν δίνεται ποτέ στη μηχανή καθαυτή. Το τεχνούργημα —όποιο κι αν είναι: ένα Ανδροειδές, ένας Τεχνητός Νους, ένα Βιολογικό Όπλο: οτιδήποτε— είναι απλώς το εργαλείο της εταιρικής απληστίας. Η πραγματική απειλή προκύπτει από τους ανθρώπους που τα ελέγχουν όλα αυτά: άνθρωποι που δημιουργούν τέρατα χωρίς να λογοδοτούν πουθενά, παρακάμπτοντας κάθε ηθική κρίση. Πίσω από κάθε «κακιά» εταιρία υπάρχει ένα διοικητικό συμβούλιο έτοιμο να διαπραγματευτεί την καταστροφή του κόσμου, γιατί έτσι.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο που τα περισσότερα σχετικά έργα ΕΦ γράφονται σε περιόδους οικονομικών και τεχνολογικών μεταβάσεων: το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η άνθηση της βιοτεχνολογίας, η ψηφιοποίηση και η ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης. Η ΕΦ καθρεφτίζει τον φόβο μας πως, εν τη απουσία δημοκρατικού ελέγχου, οι ίδιες οι «αγορές» —δυνάμεις που διαμορφώνουν τον κόσμο δεν είναι πια προσβάσιμες στον πολίτη, δεν λογοδοτούν, και προωθούν μια λογική όπου καθετί, από τον άνθρωπο μέχρι το οικοσύστημα, μπορεί να αποτιμηθεί, να πουληθεί, ν’ αντικατασταθεί— θα ορίσουν το μέλλον της ανθρωπότητας. Κι αυτό δεν θα είναι ένα καλό μέλλον: θα είναι πάντα μια δυστοπία.

ΣΚΟΤΕΙΝΗ (ΠΟΛΥ ΣΚΟΤΕΙΝΗ) ΟΘΟΝΗ

Τα περισσότερα βιβλία ΕΦ τα διαβάζουν συνήθως μόνο οι φαν τής ΕΦ, αλλά τις ταινίες ΕΦ τις βλέπουν όλοι. (Για να μην πούμε ότι βιβλία γενικώς διαβάζει συστηματικά ένα ποσοστό κάτω από το 15% του γενικού πληθυσμού, ενώ ταινίες βλέπουν, κυριολεκτικά, οι πάντες — η διαφορά στα δύο μέσα είναι χαώδης). Ιδού λοιπόν δέκα ταινίες επιστημονικής φαντασίας, στις οποίες οι εταιρείες αποτελούν την κεντρική ανταγωνιστική δύναμη, τον Κακό, διαμορφώνοντας δυστοπικά μέλλοντα όπου το κέρδος και η εξουσία υπερτερούν της ανθρώπινης ζωής και της ηθικής. Όλες τους, παρότι διαφέρουν ως προς την αισθητική, στηρίζονται στην ίδια «προφητική» ιδέα: ότι η τεχνολογία δεν θα μας καταστρέψει από μόνη της, αλλά από την απληστία των ανθρώπων που τη χρηματοδοτούν. (Επίσης όλες τους είναι πολύ αγαπημένες μου ταινίες).

• «Alien» (Ρίντλεϊ Σκοτ, 1979): Το πλήρωμα του διαστημοπλοίου Νοστρόμο έρχεται αντιμέτωπο με ένα εξωγήινο πλάσμα —έναν «τέλειο οργανισμό»— που η #1 αγαπημένη μας αδίστακτη εταιρία, η Weyland-Yutani («We build better worlds»: hell yeah), θέλει να φέρει στη Γη για να τον μελετήσει, αδιαφορώντας πλήρως για την ανθρώπινη ζωή. Πίσω από την αγωνία του εγκλεισμού και από όλο το ζοφερό, θανάσιμο κακό, κρύβεται η πιο ψυχρή εταιρική φιλοσοφία: ο άνθρωπος ως αναλώσιμος πόρος μπροστά στα κέρδη. Νότες από Κόνραντ και αποικιοκρατία, έξαλλες εταιρίες που εισβάλλουν σε παρθένα μέρη, μια ταινία που μόνο το «Aliens» (Τζέιμς Κάμερον, 1986) τη φτάνει. Επικό έπος.

• «Blade Runner» (Ρίντλεϊ Σκοτ, 1982): Η καλύτερη ταινία στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου (prove me wrong), μια πνιγηρή δυστοπία φωτισμένη από τον ίδιο τον Θεό τού σινεμά, όπου η Tyrell Corporation, με μότο της το εμβληματικό «More human than human», κατασκευάζει τεχνητούς ανθρώπους που προορίζονται για σκληρή εργασία, μάχες ή σεξ. Η συγγνωστή λαχτάρα των ανδροειδών να ζήσουν περισσότερο αναδεικνύει τη βλασφημία της εταιρικής αλαζονείας. Φίλιπ Ντικ (ο άνθρωπος που τα ’λεγε με τον Πανάγαθο…), κούκλες, μονόκεροι, πόθος και τραγικότητα, οντολογικά διλήμματα, μια παραγωγή που πέρασε από χίλια κύματα, και το νουάρ στα καλύτερά του — τι να λέμε, ένα θαύμα.

• «The Terminator» (Τζέιμς Κάμερον, 1984): Η Cyberdyne Systems δημιουργεί την τεχνητή νοημοσύνη Skynet, που αυτονομείται και κηρύσσει ολοκληρωτικό πόλεμο στους ανθρώπους οδηγώντας στην πυρηνική αποκάλυψη, στην Ημέρα της Κρίσεως. Η εταιρία είναι η προσωποποίηση της τεχνολογικής ύβρεως και αλαζονείας: ένας θεός από πυρίτιο που δεν γνωρίζει οίκτο. Το «Terminator 2: Judgment Day» (Τζέιμς Κάμερον, 1991) επεκτείνει τον μύθο, δίνοντάς του ακόμη τραγικότερες διαστάσεις. Αν το καλοσκεφτείς, το πιο πιθανό σενάριο για το δικό μας, εξωκινηματογραφικό μέλλον —ειδικά αν δούμε τι απίθανοι τύποι είναι επικεφαλής των περισσότερων κολοσσών τής Τ.Ν.— έχει παρουσιαστεί ανάγλυφα εδώ. Προειδοποιηθήκαμε. Κι εμείς δεν είμαστε Σάρα Κόνορ.

• «RoboCop» (Πολ Βερχόφεν, 1987): Στο δυστοπικό Ντιτρόιτ του μέλλοντος, όπου το έγκλημα βρίσκεται εκτός ελέγχου, η Omni Consumer Products, ένας εταιρικός γίγαντας που ελέγχει τα πάντα, οραματίζεται μια πόλη-εταιρία. Μετατρέπει έναν νεκρό αστυνομικό σε cyborg, πιστεύοντας πως μπορεί να ιδιοποιηθεί και την ψυχή του. Ο Ρόμποκοπ γίνεται πειραματόζωο της OCP, που ταυτίζει τη δικαιοσύνη με το management. Βέβαια, ο Άλεξ Μέρφι δεν έχει πει ακόμα την τελευταία του λέξη, και η εκδίκησή του θα είναι απολαυστική. Κολοσσιαίο φιλμ, το σημαντικότερο neo-noir της ιστορίας, και ταυτόχρονα μια σάτιρα (της καταναλωτικής κουλτούρας, και όχι μόνο) που σπάει κόκαλα (και όχι μόνο μεταφορικά).

• «The Running Man» (Πολ Μάικλ Γκλέιζερ, 1987): Στην Αμερική του μέλλοντος, η ICS Network διατηρεί την τάξη διοργανώνοντας ένα τηλεοπτικό σφαγείο όπου κατάδικοι κυνηγιούνται live για την ψυχαγωγία του κοινού. Άγρια κριτική στην ανεξέλεγκτη εξουσία των ΜΜΕ και στη δίψα των αποχαυνωμένων τηλεθεατών για βία. Βασισμένη στο —πολύ πιο ζοφερό— μυθιστόρημα του Κινγκ (από τα βιβλία που έγραψε σαν Ρίτσαρντ Μπάκμαν), είναι μια εντελώς 80s ταινία, ένα ανελέητο κυνηγητό, όλο σαματά, αδρεναλίνη και ατάκες από τον Σβαρτσενέγκερ, γεμάτο κακούς Stalkers με τέλεια ονόματα όπως Subzero και Captain Freedom. Δωρεάν προφητεία για τη μανία με τα ριάλιτι, και τα fake news.

• «Total Recall» (Πολ Βερχόφεν, 1990): Η Rekall Inc. εμπορεύεται εμφυτευμένες αναμνήσεις, αλλά οι υπηρεσίες που προσφέρει είναι συνυφασμένες με την καταπίεση και τον έλεγχο από ισχυρά εταιρικά συμφέροντα στον Άρη, όπου οι εργαζόμενοι στενάζουν. Βασισμένη στο διήγημα «We Can Remember It for You Wholesale» του Φίλιπ Κ. Ντικ, έχει για κεντρικό ήρωα τον Ντάγκλας Κουέιντ: νά τος πάλι ο Σβαρτσενέγκερ. Έλεγχος και καταπίεση, ηρωισμοί και αποδράσεις, πλούτος και ασφυξία, ψεύτικες αναμνήσεις και ψεύτικες ταυτότητες, ρευστά όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας — ένα περίπλοκο ψυχολογικό θρίλερ plus έξοχη ταινία δράσης με τέλεια πρακτικά εφέ, και ένα αξέχαστο, ανοιχτό στην ερμηνεία του, τέλος.

• «Jurassic Park» (Στίβεν Σπίλμπεργκ, 1993): Η InGen (και αργότερα η Masrani Global, στις συνέχεις του φραντσάιζ) κλωνοποιεί και φέρνει στη ζωή δεινοσαύρους που θα χρησιμοποιηθούν σαν ατραξιόν σε θεματικά πάρκα διασκέδασης. Τι μπορεί να πάει στραβά; Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Μάικλ Κράιτον (τι συγγραφέας!), μας λέει με έναν τρόπο που στον καιρό του δεν τον περιμέναμε πόσο εύκολα ο ανέμελος επιχειρηματικός ενθουσιασμός μπορεί να μετατραπεί στην υπέρτατη ύβρη: ο μύθος του Φρανκενστάιν, σε σαύρα. Η αλαζονεία, η απληστία και η διαφθορά της εταιρικής γενετικής μηχανικής θα οδηγήσουν σε μυθικές καταστροφές, σε μία υπερπεριπέτεια καθολικού θεάματος — στον απόλυτο αγώνα επιβίωσης.

• «The Fifth Element» (Λικ Μπεσόν, 1997): Στο πολύχρωμο, χαοτικό μέλλον του λατρεμένου μας Μπεσόν, η οπλοβιομηχανία Zorg Industries αντιπροσωπεύει την απόλυτη εταιρική διαφθορά: η απληστία του Ζαν-Μπατίστ Εμμανουέλ Ζοργκ ταυτίζεται με την ίδια τη σκοτεινή δύναμη του σύμπαντος. Μια φαντασμαγορική οπερετική παραγωγή, ένας αναρχικός, ζωηρός, πληθωρικός ύμνος στη ζωή, όπου η κιτς αισθητική και η υπερβολή συνυπάρχουν με μια ειλικρινή πίστη στην αγάπη ως την υπέρτατη δύναμη, με το καλύτερο βιντεοκλίπ ever, με τέλεια κοστούμια, με χιούμορ, με multi-pass, με τα πάντα. Και με μια Μίλα Γιόβοβιτς τόσο όμορφη, που μπορείς να δεις την ταινία ακόμη και ντουμπλαρισμένη στα κινέζικα.

• «Resident Evil» (Πολ Άντερσον, 2002): Η Umbrella Corporation, ένας φαρμακευτικός κολοσσός, αναπτύσσει βιολογικά όπλα που ξεφεύγουν από τα υπόγεια εργαστήριά της, εξαπολύοντας την Αποκάλυψη. Κάτω από το ερυθρόλευκο λογότυπό της, η εταιρία κρύβει έναν ολόκληρο κόσμο πατενταρισμένου τρόμου. Πρώτη κινηματογραφική μεταφορά της ομώνυμης σειράς βιντεοπαιχνιδιών τρόμου και επιβίωσης, σηματοδότησε την έναρξη ενός μακροχρόνιου κινηματογραφικού φραντσάιζ. Εκρηκτικό action horror movie που εκμεταλλεύεται ιδανικά τους κλειστούς χώρους και την αγχωτική δράση των βιντεοπαιχνιδιών. Σαρκοβόρα ζόμπι, ένας διαρκής κλειστοφοβικός αγώνας μέσα στους θαλάμους και τους αγωγούς της Κυψέλης, και μία Άλις-θεά: η δυναμικότερη σούπερ ηρωίδα τού σινεμά, και βέβαια ένα αδάμαστο σύμβολο αντίστασης.

• «Avatar» (Τζέιμς Κάμερον, 2009): Η Resources Development Administration επιχειρεί να λεηλατήσει τον πλανήτη Πανδώρα για τα πολύτιμα ορυκτά του, μη δίνοντας δεκάρα για τους ιθαγενείς Να’βι. Πίσω από τα διαστημικά οχήματα κρύβεται ο παλιός καλός ιμπεριαλισμός, ντυμένος με το λογότυπο μιας εταιρίας εξόρυξης. Μνημειώδες επίτευγμα που επαναπροσδιόρισε τη χρήση τού 3D και των οπτικών εφέ γενικώς, δημιουργώντας έναν απολύτως ρεαλιστικό εξωγήινο κόσμο. Οικολογικό παραμύθι και καυστική κριτική ταυτόχρονα, είναι μια σύγχρονη εκδοχή του μύθου του καλού αγρίου που έρχεται σε επαφή με την αποικιοκρατική βία. Και, την ίδια στιγμή, μια ταινία που παρακολουθείς με το στόμα ανοιχτό: ένα υπερθέαμα. Respect.

Βέβαια, δεν εξαντλήσαμε ούτε ένα μικρό μέρος της επιφάνειας. Υπάρχουν πολύ περισσότερες παρόμοιες ταινίες, από ωραία, μεγάλα, χορταστικά φιλμ που αντέχουν στον χρόνο, μέχρι άψογα b-movies που χαίρεσαι να τα βλέπεις. Επίσης, ποτέ δεν σταματούν να γυρίζονται τέτοιες ταινίες. Νά μια χούφτα ακόμα:

• «Soylent Green» (Ρίτσαρντ Φλάισερ, 1973)
• «Rollerball» (Νόρμαν Τζιούισον, 1975)
• «Demon Seed» (Ντόναλντ Κάμελ, 1977)
• «Outland» (Πίτερ Χάιμς, 1981)
• «They Live» (Τζον Κάρπεντερ, 1988)
• «Total Recall» (Πωλ Βερχόβεν, 1990)
• «Strange Days» (Κάθριν Μπίγκελοου, 1995)
• «Gattaca» (Άντριου Νίκολ, 1997)
• «The Matrix» (Λάνα και Λίλι Γουατσόβσκι, 1999)
• «Minority Report» (Στίβεν Σπίλμπεργκ, 2002)
• «Doom» (Αντζέι Μπαρτκόβιακ, 2005)
• «The Island» (Μάικλ Μπέι, 2005)
• «Wall-E» (Άντριου Στάντον, 2008)
• «District 9» (Νιλ Μπλόμκαμπ, 2009)
• «Moon» (Ντάνκαν Τζόουνς, 2009)
• «Pandorum» (Κρίστιαν Άλβαρτ, 2009)
• «Repo Men» (Μιγκέλ Σαπότσνικ, 2010)
• «In Time» (Άντριου Νίκολ, 2011)
• «Dredd» (Πιτ Τράβις, 2012)
• «Elysium» (Νιλ Μπλόμκαμπ, 2013)
• «The Purge» (Τζέιμς ΝτεΜόνακο, 2013)
• «Automata» (Γκάμπε Ιμπάνιεθ, 2014)
• «Ex Machina» (Άλεξ Γκάρλαντ, 2014)
• «Transcendence» (Γουόλι Φίστερ, 2014)
• «Chappie» (Νιλ Μπλόμκαμπ, 2015)
• «The Circle» (Τζέιμς Πόνσολντ, 2017)
• «Upgrade» (Λι Γουάνελ, 2018).

Η ΓΝΩΜΗ ΕΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΥ

Χαιρόμαστε πολύ που στο σημείωμά μας αυτό δέχτηκε να συνεισφέρει την άποψή του για το θέμα («Η Επιστημονική Φαντασία και οι Εταιρίες του Κακού: Μια σειρά από προφητείες;») ο Βαγγέλης Βίτσικας, κριτικός κινηματογράφου που παρακολουθούμε στενά. Τον ευχαριστούμε τρομερά για την ευγένειά του και τον χρόνο του:

Από τα πρώτα της βήματα, η επιστημονική φαντασία υπήρξε ένας καθρέφτης του φόβου και της ελπίδας του ανθρώπου απέναντι στην τεχνολογία, την πρόοδο και την ίδια του τη φύση. Αν και συχνά παρουσιάζεται ως ψυχαγωγικό είδος, στην πραγματικότητα λειτουργεί ως ένα είδος προφητείας: αποτυπώνει τους προβληματισμούς του παρόντος και, με τον τρόπο της, προβλέπει ή προειδοποιεί για πιθανούς κινδύνους του μέλλοντος. Στο κέντρο πολλών τέτοιων αφηγήσεων βρίσκεται μια φιγούρα που επανέρχεται διαρκώς — οι «εταιρίες του κακού». Από τη Weyland-Yutani στο «Alien» έως την Umbrella Corporation στο «Resident Evil», και από την Tyrell Corporation στο «Blade Runner» έως τη Cyberdyne Systems στο «Terminator», η επιστημονική φαντασία έχει γεμίσει το φαντασιακό μας με κολοσσιαίες, απρόσωπες δυνάμεις που θέτουν το κέρδος πάνω από την ανθρώπινη ζωή. Αλλά μήπως αυτές οι εταιρικές «καρικατούρες» δεν είναι απλώς φαντασία; Μήπως αποτελούν προφητείες ενός μέλλοντος που έχει ήδη αρχίσει;

Η ανάδυση των «εταιριών του κακού» στην επιστημονική φαντασία δεν είναι τυχαία. Από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά, ο καπιταλισμός πήρε παγκόσμιες διαστάσεις. Οι εταιρίες έγιναν υπερδυνάμεις με επιρροή σε κυβερνήσεις, στρατούς και τεχνολογικές εξελίξεις. Οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας διαισθάνθηκαν ότι ο πραγματικός κίνδυνος του μέλλοντος δεν θα ήταν απαραίτητα οι εξωγήινοι ή τα ρομπότ, αλλά η ίδια η ανθρώπινη απληστία, οργανωμένη σε εταιρική μορφή.

Η Weyland-Yutani, για παράδειγμα, δεν είναι απλώς ένας εργοδότης· είναι ένα σύμβολο της εταιρικής ψυχρότητας που θυσιάζει ανθρώπους για την απόκτηση ενός βιολογικού όπλου. Ομοίως, η Umbrella Corporation πειραματίζεται πάνω στην ανθρώπινη ζωή στο όνομα της επιστημονικής προόδου — ή, πιο σωστά, της εμπορικής της εκμετάλλευσης. Αυτές οι αφηγήσεις, αν και ακραίες, αντικατοπτρίζουν μια πραγματική ανησυχία: ότι η τεχνολογία, αν μείνει ανεξέλεγκτη στα χέρια ισχυρών οικονομικών συμφερόντων, μπορεί να στραφεί εναντίον της κοινωνίας.

Αν κοιτάξουμε γύρω μας, διαπιστώνουμε ότι πολλά στοιχεία αυτών των «προφητειών» έχουν ήδη υλοποιηθεί. Οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρίες, όπως η Google, η Meta, η Amazon ή η OpenAI, έχουν συγκεντρώσει δύναμη και δεδομένα σε πρωτοφανές επίπεδο. Ο ψηφιακός κόσμος, που κάποτε παρουσιαζόταν ως απελευθερωτικός, έχει μετατραπεί σε έναν χώρο επιτήρησης, ανάλυσης και εμπορικής εκμετάλλευσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Στο «Minority Report», ο Φίλιπ Κ. Ντικ περιέγραφε μια κοινωνία όπου το κράτος προβλέπει τα εγκλήματα πριν αυτά συμβούν, χάρη σε τεχνολογία που ελέγχει τη συνείδηση. Σήμερα, η τεχνητή νοημοσύνη και τα big data χρησιμοποιούνται ήδη για «προληπτική αστυνόμευση», ενώ αλγόριθμοι αξιολογούν την αξιοπιστία, την πίστη και ακόμη και τις πιθανές συμπεριφορές των ανθρώπων. Ό,τι κάποτε φαινόταν υπερβολή της φαντασίας, τώρα αποτελεί καθημερινότητα.

Η Cyberdyne Systems του «Terminator» δημιούργησε την τεχνητή νοημοσύνη Skynet, που τελικά στράφηκε εναντίον των δημιουργών της. Αν και δεν έχουμε (ακόμα) φτάσει σε μια τέτοια αποκαλυπτική κατάληξη, η αυξανόμενη αυτονομία των συστημάτων AI και η δυσκολία ελέγχου τους εγείρουν αντίστοιχα ηθικά ερωτήματα. Όταν η παραγωγή όπλων, η διαχείριση πληροφοριών ή ακόμη και η πολιτική στρατηγική καθορίζονται από εταιρικά συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, πόσο απέχουμε από τη δυστοπία του κινηματογράφου;

Η επιστημονική φαντασία δεν είναι απλώς προφητική επειδή «μαντεύει» το μέλλον· είναι προφητική επειδή αποκαλύπτει τους ηθικούς άξονες που κατευθύνουν την κοινωνία. Ο συγγραφέας βλέπει την εποχή του και, διογκώνοντας τις τάσεις της, δείχνει προς ποια κατεύθυνση θα οδηγήσουν αν μείνουν ανεξέλεγκτες.

Στη δεκαετία του 1980, το «Blade Runner» του Ρίντλεϊ Σκοτ προέβλεψε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι παράγουν τεχνητά όντα χωρίς ηθική ευθύνη. Οι ρέπλικαντ, κατασκευασμένοι από την Tyrell Corporation, γίνονται σύμβολο της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και αλαζονείας. Το ερώτημα που θέτει η ταινία —τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος— παραμένει κεντρικό και στη σημερινή εποχή της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής.

Η επιστημονική φαντασία, επομένως, λειτουργεί σαν μια σύγχρονη μορφή μύθου: δεν προσφέρει απαντήσεις, αλλά προειδοποιήσεις. Οι «εταιρίες του κακού» δεν είναι απλώς φανταστικοί κακοί, αλλά αλληγορίες για την ηθική τύφλωση της τεχνολογικής εξουσίας.

Στον πραγματικό κόσμο, οι εταιρίες σπάνια παρουσιάζονται ως «κακές». Προωθούν την εικόνα της καινοτομίας, της προόδου, της ευημερίας. Όμως, πίσω από τα διαφημιστικά τους συνθήματα, κρύβονται συχνά πρακτικές που θυμίζουν τη φαντασία: εκμετάλλευση εργαζομένων, εξόρυξη δεδομένων χωρίς συναίνεση, περιβαλλοντική καταστροφή, χειραγώγηση της κοινής γνώμης.

Το σενάριο του «Elysium» ή του «Snowpiercer», όπου οι πλούσιοι ζουν σε τεχνολογικούς παραδείσους ενώ οι υπόλοιποι επιβιώνουν σε κοινωνικά ερείπια, δεν είναι απλώς μεταφορά· είναι προειδοποίηση για τις συνέπειες της ανισότητας και της ανεξέλεγκτης συσσώρευσης δύναμης.

Αν η επιστημονική φαντασία έχει κάτι να μας διδάξει, είναι ότι κάθε τεχνολογικό θαύμα φέρει μαζί του έναν ηθικό λογαριασμό. Οι εταιρίες του κακού μάς θυμίζουν ότι το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία αυτή καθαυτή, αλλά οι αξίες αυτών που τη διαχειρίζονται. Όταν η πρόοδος αποσυνδέεται από την ηθική, τότε η δυστοπία παύει να είναι φαντασία και γίνεται πραγματικότητα.

Οι ιστορίες της επιστημονικής φαντασίας δεν γράφτηκαν για να μας φοβίσουν, αλλά για να μας αφυπνίσουν. Οι συγγραφείς και οι δημιουργοί του είδους μάς δείχνουν έναν καθρέφτη του μέλλοντος, στον οποίο αντανακλάται το παρόν μας. Και όσο περισσότερο οι εταιρίες αποκτούν εξουσία πάνω στη γνώση, την πληροφόρηση και την ανθρώπινη εμπειρία, τόσο πιο επίκαιρες γίνονται αυτές οι αφηγήσεις.

Ίσως, λοιπόν, οι «εταιρίες του κακού» να μην είναι απλώς επινοήσεις της φαντασίας, αλλά οι μεταφορικές προφητείες ενός κόσμου που κινδυνεύει να χάσει τον έλεγχο της ίδιας του της δημιουργίας. Ο ρόλος της επιστημονικής φαντασίας δεν είναι να μας προσφέρει παρηγοριά, αλλά να μας κρατά σε εγρήγορση — να θυμίζει ότι το μέλλον δεν είναι κάτι που απλώς μάς συμβαίνει, αλλά κάτι που εμείς οι ίδιοι διαμορφώνουμε.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή. Τις Κυριακές, η στήλη μεταμορφώνεται στο Βιβλίο της Εβδομάδας. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε να μας πείτε ή να μας ρωτήσετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.