Η πολιτική της μνήμης

Πριν λίγες μέρες έληξε με βίαιο τρόπο μια αντιπαράθεση η οποία ξεκίνησε στο Μπρίστολ εικοσιτέσσερα χρόνια πριν.

Το 1996 η πόλη του Μπρίστολ γιόρτασε το ένδοξο ναυτικό παρελθόν της εστιάζοντας στα επιτεύγματα του εξερευνητή Έντουαρτ Κόλστον, παραλείποντας μόνο μία «λεπτομέρεια»: την ενεργή ανάμειξή του στο δουλεμπόριο.

Η μεροληπτική, αυτή, «αμνησία» προκάλεσε ευρεία αντιπαράθεση που οδήγησε στην διοργάνωση -από τις τοπικές αρχές με τη συνεργασία φιλελεύθερων κινήσεων λευκών και μαύρων Βρετανών- μιας έκθεσης για την αιματηρή ιστορία του εμπορίου σκλάβων. Τον επόμενο χρόνο, σε μία πόλη που νιώθει δικαιολογημένα υπερήφανη για την πολυπολιτισμικότητά της, η έκθεση για την ευαισθητοποίηση των πολιτών στο ζήτημα της δουλείας απέκτησε μόνιμη στέγη, τη «Slave Trade Gallery», στο Μουσείο Βιομηχανίας του Μπρίστολ.

Είκοσι χρόνια αργότερα, το 2017, το διοικητικό συμβούλιο του εμβληματικού Μεγάρου Μουσικής του Μπρίστολ, γνωστού ως «Colston Hall», ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να αφαιρέσει από τον τίτλο του μεγάρου το όνομα του Κόλστον. Ακολούθησε έντονη διαμάχη που οδήγησε πολλά μέλη του μουσικού οργανισμού να αποσύρουν την οικονομική τους υποστήριξη καθώς και απλούς πολίτες να δηλώσουν ότι δεν σκοπεύουν να επισκεφθούν ξανά την αίθουσα συναυλιών.

Στις 8 Ιουνίου, εκφράζοντας την αγανάκτησή τους για τον ρατσισμό με αφορμή την φρικτή δολοφονία του Αμερικανού George Flyn, μαύροι και λευκοί διαδηλωτές κατάφεραν να αποσπάσουν το άγαλμα του Κόλστον που κοσμούσε κεντρική πλατεία του Μπρίστολ και να το πετάξουν στη θάλασσα. Μέσα σε λίγες ώρες οι διαδηλωτές τόλμησαν να «σβήσουν» από την ιστορία της πόλης έναν από τους παραδοσιακούς της «ήρωες» και διευθυντή της Royal African Company που διηύθυνε το δουλεμπόριο στη Βρετανία από τα μέσα του 17ου αιώνα ως το 1821.

Το Μπρίστολ δεν είναι όμως η μόνη Βρετανική πόλη που πρόσφατα βίωσε έντονες διαδηλώσεις. Στις 9 Ιουνίου, πλήθος διαδηλωτών συγκεντρώθηκε στην Οξφόρδη φωνάζοντας το σύνθημα Black Lives Matter, και την απαίτηση να αποκαθηλωθεί το άγαλμα του Σέσιλ Ρόουντς, ηγετικής φυσιογνωμίας του Βρετανικού ιμπεριαλισμού του 19ου αιώνα, που είχε διατελέσει πρωθυπουργός στο Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας και υπήρξε  συν-ιδρυτής της διάσημης εταιρείας διαμαντιών De Beers.

Στη Βρετανία, την Αμερική και πολλές άλλες χώρες οι πολίτες φαίνεται ότι είναι έτοιμοι όχι μόνο να αμφισβητήσουν την εκδοχή των ιστορικών συμβάντων που διδάσκονται στο σχολείο, αλλά και να ξαναγράψουν αυτοί την ιστορία εστιάζοντας σε όψεις που επερωτούν το παραδοσιακό αφήγημα. Αυτό άλλωστε πρέπει να είναι ένα από τα πολλά επιτεύγματα της σύγχρονης δημοκρατίας: η διασφάλιση ότι η φωνή των ανθρώπων που ανήκουν σε διαφορετικές φυλές ή εθνότητες θα μπορεί να ακούγεται, ότι η ιστορία τους δεν θα «εξαφανιστεί» μέσω των βιβλίων, των εγχειριδίων, της τέχνης που προβάλλει συστηματικά μία μόνο εκδοχή, δίνοντας προκαθορισμένη μορφή ή παρέχοντας συγκεκριμένο μόνο υλικό στη μνήμη των πολιτών για το τι αξίζει να διασωθεί και να τιμηθεί από τις μελλοντικές γενιές. Σε πολλές χώρες -Ανατολής και Δύσης- η άτυπη σιωπή που επιβάλλεται στις μειονότητες μέσω της χειραγώγησης της ιστορίας τους οδηγεί στην διαιώνιση εύκολα αναγνωρίσιμων αλλά και υποσυνείδητων προκαταλήψεων.

Ένας τρόπος να διασφαλίσουμε ότι ο ρατσισμός σταδιακά θα μειωθεί είναι να συνεχίσουμε να μιλάμε για αυτόν, να εντοπίζουμε και να φέρνουμε στην επιφάνεια περιστατικά, γεγονότα, πολιτικές που παραβιάζουν ή αδιαφορούν για τα δικαιώματα μειονοτικών ομάδων.

Η άποψη που ακούγεται τελευταία στα μέσα μαζικής δικτύωσης -ότι αν σταματήσουμε να μιλάμε για ρατσιστικά φαινόμενα, και αναφερόμαστε γενικώς και αορίστως στον «φασισμό» που περικλείει όλες τις μορφές αδικίας κατά των μαύρων, των γυναικών, των ΛΟΑΤ, ή των μεταναστών, θα οδηγηθούμε σταδιακά στην εξάλειψη της βίας και της κοινωνικής αδικίας- φοβάμαι ότι θα έχει το αντίθετο αποτέλεσμα.

Γενικολογώντας και αποφεύγοντας να εξετάσουμε το κάθε γεγονός ξεχωριστά κινδυνεύουμε να αγνοήσουμε περιστατικά, συμπεριφορές ή και πολιτικές που στιγματίζουν ή αδικούν κάποια μειονότητα. Αν και όσοι σχεδιάζουν τέτοιες πολιτικές δεν συγγενεύουν πάντα ιδεολογικά  με τον φασισμό,  καταλήγουν τελικά να βλάπτουν κάποιες κοινωνικές ομάδες, είτε λόγω ελλιπούς ενσυναίσθησης, είτε λόγω υποσυνείδητων προκαταλήψεων.

Όπως τόνισε το 2012 ο Γενικός Εισαγγελέας των ΗΠΑ, Έρικ Χόλντερ, στην εμβληματική πλέον ομιλία του με τίτλο «Έθνος Δειλών» («Nation of Cowards»), οι πολίτες της Αμερικής χρειάζεται να μιλούν περισσότερο και όχι λιγότερο για τον ρατσισμό. Σκοπός του Χόλντερ ήταν να τονίσει την παραδοξότητα της κατάκτησης της εξουσίας από τον Ομπάμα, σε μια χώρα που πολλοί μαύροι συνεχίζουν να βιώνουν οικονομικό και κοινωνικό αποκλεισμό. Το μήνυμα της ομιλίας του ήταν σαφές: η ανάληψη της προεδρίας από έναν Αφροαμερικανό δεν είναι το τέλος αλλά η αρχή για την κατάρριψη προκαταλήψεων που ευδοκιμούν αιώνες.

Γιατί, κατά την άποψή μου, αυτό που έχει τελικά σημασία δεν είναι μόνο όσα ήδη γνωρίζουμε για τους αγώνες των μαύρων, την εκμετάλλευση ή την κατάφορη αδικία που έχουν υποστεί από τους λευκούς: είναι και όσα δεν γνωρίζουμε για την ιστορία τους – αλλά και για το πώς τελικά διαμορφώνεται η εθνική εικόνα της Βρετανίας, της Αμερικής, και άλλων χωρών, εικόνα που επιδιώκει να καθορίσει τις απόψεις, τις στάσεις, και την ιστορική μνήμη των μελλοντικών γενεών.