Πώς η σύγχρονη ενδοσκόπηση μετατράπηκε σε μηχανισμό αυτοεπιβεβαίωσης και απομόνωσης, μακριά από το αληθινό «γνώθι σαυτόν».
Επιτέλους, η συνταγή της ψυχικής ισορροπίαςβρέθηκε και προτείνεται στον καθένα. «Να είσαι ο εαυτός σου»! Οι πάντες καλούνται να γίνουν ενδοστρεφείς, όμως με έναν τρόπο περίεργο, που περιέχει και το αντίθετό του. Μας συστήνουν με το ένα μάτι να κοιτάμε προς το εσωτερικό μας και με το άλλο να αρπάζουμε στα βιαστικά ό,τι συμβαίνει έξω από εμάς. Τι πρέπει λοιπόν να επιδιώξουμε με το αλληθώρισμα; Τίποτα περισσότερο από το να αποδεχτούμε τον εαυτό μας, χωρίς ωστόσο να τον φέρουμε σε αντίθεση με τον κόσμο. Πώς θα γίνει αυτό; Απλούστατα με το να αποσυρόμαστε για λίγο, τακτικά, καθημερινά. Όπως γίνεται με τη γυμναστική του σώματος, έτσι θα γίνει και με τη γυμναστική της ψυχής. Το παν είναι η άσκηση. Μη νομίζετε, όμως, πως πρόκειται για μέθοδο άσκησης στην αυτογνωσία.
Η νέα «συνταγή» της ψυχικής ισορροπίας
Στην πραγματικότητα αυτό που προβλέπεται να γνωρίσει ο σύγχρονος ενδοστρεφής τού είναι κιόλας οικείο. Το ξέρει, το ζει. Είναι οι προτιμήσεις του και οι απέχθειές του. Να τι του συνιστούν να ανακαλύψει: το πόσο δεμένος είναι με τις συνήθειές του, το πόσο ταυτισμένος με όσα του αρέσουν, το πόσο σίγουρος είναι ότι ορισμένα άλλα τον απωθούν. Τον λόγο για τον οποίο συμβαίνει να προτιμά το τάδε και να αποστρέφεται το δείνα δεν τον γνωρίζει. Δεν πειράζει όμως. Σημασία έχει που βεβαιώνεται ότι έχει κλίσεις και αποκλίσεις μέσα του, ότι κάτι πηγαίο τον προσδιορίζει, κι αυτό αρκεί. Ούτε δημιούργημα κάποιας θεϊκής δύναμης είναι, ούτε κατασκεύασμα του κόσμου· είναι σκέτος, ατόφιος ο εαυτός του. Αλήθεια, δεν είναι υπέροχο, δεν είναι απελευθερωτικό να μην οφείλεις πουθενά την ύπαρξή σου και να βγαίνουν μέσα από εσένα τον ίδιο εκείνα που θέλεις;
Η κοινωνική ζωή, έτσι όπως είναι ρυθμισμένη στις μέρες μας, περιορίζει στο ελάχιστο τις πρωτοβουλίες
Έτσι μιλούν οι κάθε λογής συνταγογράφοι και έτσι εξωραΐζουν τις συνταγές τους. Παραλείπουν βέβαια να πουν ότι το να θέλεις δεν είναι το ίδιο με το να πράττεις. Συνιστούν στο άτομο να βρει τον αυθεντικό εαυτό του, χωρίς να αναφέρουν τίποτα σχετικά με το τι θα μπορούσε να κάνει μετά την ενδοσκόπηση. Γνωρίζουν ότι ο εξωτερικός κόσμος, η κοινωνική ζωή, έτσι όπως είναι ρυθμισμένη στις μέρες μας, περιορίζει στο ελάχιστο τις πρωτοβουλίες. Συνεπώς, αν υποτεθεί ότι βρίσκει κάποιος τον μύχιο εαυτό του, δεν θα ξέρει στη συνέχεια τι να τον κάνει. Και γιατί; Γιατί οι συνταγές της ενδοσκόπησης που διαφημίζονται, ουδόλως ενδιαφέρονται για την επάνοδο του ατόμου στον κόσμο με ένα πνεύμα αναθεώρησης των όσων ισχύουν. Το πρόγραμμα έχει άλλη κατεύθυνση: σπρώχνει τον ενδοσκοπούμενο να αποδέχεται περισσότερο παρά να διορθώνει. Τον συμβουλεύει να αποδέχεται τα γυρίσματα στις διαθέσεις του, τις παρορμήσεις του, ό,τι αναβλύζει από μέσα του, παρακάμπτοντας ακόμη κι εκείνα που οι άλλοι θα τα χαρακτήριζαν ελαττώματα ή σφάλματά του. Ένα τέτοιο πρόγραμμα αυτοαθώωσης είναι προφανές ότι δεν μπορεί να έχει σχέση με οποιαδήποτε έννοια αυτοεξέτασης. Δεν γίνεται να εξετάσεις τον εαυτό σου έχοντας από πριν αποφασίσει ότι θα είσαι απέναντί του επιεικής.
Ας γυρίσουμε όμως για λίγο προς τα πίσω στον χρόνο. H αντίληψη που στήριζε το αρχαίο «γνώθι σαυτόν» ήταν εντελώς διαφορετική. Πίσω από την προσπάθεια να γίνουν συνειδητές στον άνθρωπο οι επιθυμίες και οι φόβοι του, πρόβαλε η προσδοκία ότι με την προσπάθεια αυτή ο άνθρωπος θα γινόταν πιο δίκαιος, πιο γενναίος, πιο σώφρων. Καρπός της αυτοεξέτασης ήταν οι αρετές. Το να γνωρίσει το άτομο τον εαυτό του σήμαινε ότι μπορούσε να διακρίνει τι θα ήταν ωφέλιμο και τι βλαπτικό στις σχέσεις του με τους άλλους, όμως όχι μόνο για το ίδιο το άτομο ή και για τους άλλους, αλλά και για ό,τι συγκροτούσε τον κοινό τους βίο. Μετά τον έλεγχο του εαυτού ακολουθούσε το άνοιγμα προς τον κόσμο. Πόσο άβολο θα έβρισκαν πολλοί κάτι τέτοιο σήμερα! Θα δυσφορούσαν αν τους ζητούσαν κατά τη συνάντησή τους με άλλα άτομα να απαγγιστρωθούν απ’ όσα συνήθισαν. Ωστόσο, δεν νοείται συνάντηση ανάμεσα σε ένα εγώ κι ένα εσύ που να μην αναγγέλλει μια αμοιβαία αλλοίωση. Δεν μπορεί το εγώ να μην εγκαταλείπει ένα μέρος τουλάχιστον από ό,τι νομίζει πως του χαρίζει τη μοναδικότητά του. Όμως σήμερα, ακόμα και γι' αυτό επινοούνται υποκατάστατα.
Η ενδοσκόπηση ως lifestyle
Διαφημίζεται ένα είδος σχέσεων όπου δεν είναι ανάγκη να θυσιαστεί το παραμικρό. Όποιος κι αν είσαι, θα παραμείνεις αμετάλλακτος, συναντώντας ένα άλλο πρόσωπο που κατά τα φαινόμενα σε ενδιαφέρει ή και σε ελκύει. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να δηλώσεις με σχετική ακρίβεια τι προτιμάς, αναμένοντας από την άλλη πλευρά να κάνει το ίδιο. Απομένει να βρεθούν τα «κοινά σημεία» σας. Είναι χαρακτηριστικό το πόσο συχνά εκθειάζεται αυτή η σύμπτωση. Τη θεωρούν ένα έκτακτο και καλοδεχούμενο γεγονός. Δεν χρειάζεται η αμοιβαία έλξη μεταξύ ατόμων για να προκύψει· έρχεται άκοπα και τυχαία για όποιον αποστρέφεται τον κόπο της επαφής με τον άλλο. Το πρόσωπο που θα τον ήλκυε θα ήταν κάποιο με το οποίο θα «συνέπιπτε» ως προς τα γούστα του: σε ποια μέρη ονειρεύεται να ταξιδέψει, με ποια φαγητά τρέχουν τα σάλια του, ποια ποτά και ποια μουσικά κομμάτια τού φτιάχνουν τη διάθεση. Από μια τέτοια συνάντηση –ερωτική ή φιλική– είναι φανερό πως εκείνο που επιδιώκεται είναι η επιβεβαίωση μάλλον παρά η συγκίνηση που έρχεται όταν κάποιος βγαίνει έξω από το κέλυφος μέσα στο οποίο μεγάλωσε, χωρίς να μεγαλώσει. Τα νήπια τα θέλουν όλα δικά τους, οι ενήλικοι-νήπια θέλουν αποκλειστικά τα δικά τους.
O σύγχρονος εγωκεντρικός εφοδιάζεται με όλα τα μέσα άμυνας που βρίσκει: σε επιφυλακή το χέρι του ώστε, αν χρειαστεί, να χτυπήσει, η γλώσσα του για να χύσει δηλητήριο, τα πόδια του για να τρέξουν
Το επακόλουθο είναι η επάνοδος σ’ ένα είδος κοινωνικού πρωτογονισμού. Όταν ο καθένας αποσύρεται στον εαυτό του, ακόμη και αν δηλώνει πως προτίθεται να τον μελετήσει, η γενικότερη συνέπεια είναι ο χώρος μεταξύ των αποσυρόμενων να γεμίζει με ερωτηματικά, με αμφιβολίες και φοβίες, που έχουν την τάση να ανακυκλώνονται. Τι σκέπτονται οι άλλοι για μας; Μια και δεν το ξέρουμε, αναθέτουμε στη φαντασία μας να το βρει. Αλλά επειδή η φαντασία επιφορτίζεται με το καθήκον να μας προστατεύσει από λάθη μοιραία, γίνεται εκ προοιμίου πιο δύσπιστη, πιο καχύποπτη ακόμα και από την αμήχανη λογική. Μια τέτοια δέσμια φαντασία φυσικό είναι να εμφανίζει μπροστά στα μάτια μας μόνο δεσμά. Αν ξανοιχτούμε προς τους άλλους, μας λέει, κινδυνεύουμε να μπλεχτούμε στα δίχτυα τους, να γίνουμε θύματα της περιέργειάς μας. Το πιο συνετό είναι να μείνουμε στη θέση μας. Όπως ένας πρωτόγονος απέναντι σε αγνώστους, ο σύγχρονος εγωκεντρικός εφοδιάζεται με όλα τα μέσα άμυνας που βρίσκει: σε επιφυλακή το χέρι του ώστε, αν χρειαστεί, για να χτυπήσει, η γλώσσα του για να χύσει δηλητήριο, τα πόδια του για να τρέξουν. Όντας σε τέτοια αναμονή, η καρδιά δεν μπορεί παρά να έχει τους ανάλογους παλμούς. Δουλεύει σαν μια μηχανή πολεμικής ετοιμότητας. Για πόσο; Κανείς δεν είναι σε θέση να πει πόσο μπορεί να διαρκέσει η επιστράτευση. Επόμενο είναι η καρδιά να μη μαλακώνει ποτέ.
Δύσκολα ομολογεί κανείς τη διαστροφή του να ονομάζει μοίρα του τη μοναξιά που ο ίδιος κλώθει στα κρυφά
Δεν είναι λοιπόν παράξενο που στις μέρες μας αυξάνεται ραγδαία ο αριθμός εκείνων που σφίγγονται, πετρώνουν και δυσθυμούν, επειδή ούτε το αποτράβηγμα από τους άλλους τους ευχαριστεί ούτε και το άνοιγμα θα το τολμούσαν. Ένα είναι βέβαιο: ότι δύσκολα ομολογεί κανείς τη διαστροφή του να ονομάζει μοίρα του τη μοναξιά που ο ίδιος κλώθει στα κρυφά.
14°
