Γενιά Πούτιν: Τι δείχνει η έρευνα των Financial Times

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν εξελίχθηκε από ανώνυμος υπάλληλος του κομματικού μηχανισμού σε έναν από τους ισχυρότερους άνδρες στον κόσμο. H ρωσική οικονομία αναπτύχθηκε με άλματα και κορυφώσεις λόγω του πετρελαίου, καθώς και με απότομες υφέσεις λόγω της ίδιας της της ανορθολογικής δομής. Ο 67χρονος Πούτιν γνώρισε τέσσερις αμερικανούς προέδρους και πέντε βρετανούς πρωθυπουργούς, ενώ μια γενιά Ρώσων -περίπου 40 εκατομμύρια νέοι- γεννήθηκαν ή πέρασαν όλα τα χρόνια του σχολείου σε ένα πολιτικό σύστημα που στρέφεται γύρω από έναν άνθρωπο, τον Πούτιν. Τους τελευταίους μήνες, η εφημερίδα Financial Times πήρε συνέντευξη από 50 Ρώσους, 18-25 ετών, στη Μόσχα, στην Αγία Πετρούπολη, στη Σιβηρία, και τους ρώτησε πώς βλέπουν τον Πούτιν, τη χώρα τους και τον εαυτό τους.

Το Κρεμλίνο επεδίωξε να δημιουργήσει μια γενιά που να μην πολυασχολείται με την πολιτική: κατέστειλε τα αντιπολιτευτικά κινήματα και κινητοποίησε έναν μηχανισμό προπαγανδιστικών ΜΜΕ που προωθούν την προσωπολατρία, κάτι που χαρακτήριζε και την παλιότερη σοβιετική πραγματικότητα. Μπορούσε να τα κάνει όλα αυτά: το κόμμα του Πούτιν, η Ενωμένη Ρωσία, δεν κατείχε ποτέ λιγότερες από 238 έδρες στο κοινοβούλιο των 450 μελών.

Σχεδόν όλοι οι νεαροί Ρώσοι που μίλησαν στους Financial Times αναγνωρίζουν την κοινωνική σταθερότητα και την οικονομική πρόοδο αλλά και το αντάλλαγμα: μια άχρωμη, περιορισμένη δημοκρατία και πολλές παραβιάσεις και παραμορφώσεις τις οποίες δεν μπορούν να κατανοήσουν οι γηραιότεροι. Οι γηραιότεροι τις έχουν βιώσει ως μια φυσική κατάσταση στην περίοδο του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Αλλά δεν είναι λίγοι όσοι από τους νέους 18-25 ετών εκφράζουν θαυμασμό για τον μοναδικό ηγέτη που γνώρισαν ποτέ: θεωρούν ότι ο Πούτιν τερμάτισε το χάος της δεκαετίας του 1990 μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και αντικατέστησε την ανομία και την αστάθεια με σχετική σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη. Μερικοί από τους ερωτηθέντες αναφέρουν ωστόσο μια ιδιότητα που έχει η συντριπτική πλειοψηφία των νεαρών συμπολιτών τους: την απάθεια. «Γεννηθήκαμε σε ένα σύστημα που έχει κατακτήσει τον εγκέφαλό μας. Είναι πολύ δύσκολο να συλλάβουμε τη δυνατότητα αλλαγής του», λέει η Μαρία, 21 ετών, από το Ταγκανρόγκ στη Μαύρη Θάλασσα.

Σύμφωνα με το ιστορικό αφήγημα στη Ρωσία, η οικονομία συρρικνώθηκε κατά 60% μεταξύ 1991 και 1999, σημειώνοντας ύφεση μεγαλύτερη από εκείνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπό την προεδρία του Μπόρις Γέλτσιν, η χώρα έπεσε σε κατάθλιψη: Μετά την ήττα της στον Ψυχρό Πόλεμο έχασε τη θέση του ισχυρού παγκόσμιου παίκτη, αλλά ο Πούτιν θεωρείται ότι την ξαναέβαλε στον χάρτη με τεράστιες εξαγωγές ενέργειας και ενίσχυση της κατανάλωσης και μιας καινούργιας μεσαίας τάξης. Αυτή η μεσαία τάξη ψωνίζει σήμερα στου Zara, φοράει Nike και τρώει junk food στο KFC. Γι’ αυτό πολλοί από τους ερωτηθέντες νέους πιστεύουν πως ανήκουν «στην πιο τυχερή γενιά στη ρωσική ιστορία».

Μέχρι το 2014, λίγοι θα διαφωνούσαν. Το βιοτικό επίπεδο ανέβηκε, ο αριθμός των φοιτητών αυξήθηκε 50% μεταξύ 2000 και 2010 και η ανεργία των νέων κάτω των 25 ετών μειώθηκε κατά 25%. Οι καφετέριες και τα μπαρ άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και ευρωπαϊκές και αμερικανικές μάρκες πλημμύρισαν τη χώρα για να εξυπηρετήσουν την πρώτη γενιά με εύκολη πρόσβαση στον δυτικό πολιτισμό και τα ταξίδια. «Η σημερινή γενιά νέων Ρώσων είναι η πιο ευτυχισμένη από το 1991», λέει ο Εντουάρντ Ποναρίν, καθηγητής κοινωνιολογίας στην Ανώτατη Σχολή Οικονομικών. «Εύθυμη, απολιτική και εθνικιστική». Αλλά από το 2014 η Ρωσία υπέστη κάμποσα σοκ: Εκτός από την κατάρρευση της τιμής του πετρελαίου που προκάλεσε ύφεση και πτώση κατά 50% στην αξία του ρουβλιού, βίωσε τις συνέπειες από τις δυτικές κυρώσεις για την εισβολή και την προσάρτηση της Κριμαίας. Έτσι, σήμερα, η ανεργία των νέων στη Ρωσία είναι τριπλάσια εκείνης του συνολικού πληθυσμού: μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2019 από το Κέντρο Levada της Ρωσίας έδειξε ότι το 53% των ατόμων ηλικίας 18 έως 24 ετών ήθελαν να φύγουν από τη χώρα - το υψηλότερο ποσοστό από το 2009.

Η 19χρονη Ιρίνα από το Τομσκ, μια μεσαία πόλη στην κεντρική Σιβηρία, χαρακτηρίζει τους συνομηλίκους της «κριτικούς του καναπέ». «Όλοι παραπονιούνται για τον Πούτιν αλλά κανείς δεν αποφασίζει να μιλήσει». Η έλλειψη πολιτικού ανταγωνισμού στη Ρωσία και η υπερβολικά έντονη παρουσία του Πούτιν καθιστούν την πολιτική λιγότερο ελκυστική για τους νέους: Ο Πούτιν έχει δημιουργήσει ένα μονοπώλιο που ελέγχει ακόμα και τα κόμματα της αντιπολίτευσης τα οποία μαντρώνουν τους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους - διαφορετικά αυτοί θα προσχωρούσαν σε πραγματικά κινήματα της αντιπολίτευσης. Προσπάθειες να γίνει η αντιπολίτευση «πραγματική» έχουν πέσει στο κενό: ο 43χρονος δικηγόρος Αλεξέι Ναβάλνι, πρώην υποψήφιος δήμαρχος της Μόσχας, αποκαλύπτοντας τη διαφθορά του ρωσικού πολιτικού προσωπικού, αποπειράθηκε να κινητοποιήσει τη γενιά του Πούτιν σε διαδηλώσεις στους δρόμους και στην κάλπη. Αλλά απ’ ό,τι φαίνεται η κυβέρνηση του Πούτιν προσπάθησε να τον βγάλει από τη μέση με τον παραδοσιακό ρωσικό τρόπο, τη δηλητηρίαση.

Οι εικοσάρηδες που μίλησαν στους Financial Times είχαν την εμπειρία της άγριας κυβερνητικής αντίδρασης στην άτυπη αντιπολίτευση του Ναβάλνι: μερικοί υποστηρίζουν ότι η καταστολή των διαδηλώσεων ήταν απαραίτητη για να μην επικρατήσει το χάος, ενώ άλλοι διαμαρτύρονται για ψεύτικες κατηγορίες περί κατοχής ναρκωτικών εναντίον αντιπολιτευόμενων νέων, για ξυλοδαρμούς και παράνομες συλλήψεις και φυλακίσεις. Απ’ ό,τι φαίνεται από τις απαντήσεις στους Financial Times, οι νέοι αδιαφορούν για τον διάχυτο αυταρχισμό και την εκτεταμένη διαφθορά αλλά εξοργίζονται όταν τα θύματα αυτής της πολιτικής είναι ηθοποιοί ή ράπερ που συμπαθούν, καθώς και όταν η ρωσική κυβέρνηση επηρεάζει τον προσωπικό τους χώρο, για παράδειγμα όταν λογοκρίνει την εμπειρία τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Έτσι, τελευταία, μετά το 2014 ας πούμε, όλο και περισσότεροι νέοι αποφασίζουν να εκφραστούν εναντίον του Πούτιν - «σαν να μην έχουν τίποτα να χάσουν», όπως λένε στους Financial Times, προσθέτοντας ότι η αμέσως παλιότερη γενιά που είχε ζήσει την οικονομική άνθηση «είχε πολλά να χάσει».

Πολλοί δυτικοί πολιτικοί και ακτιβιστές υπέρ της δημοκρατίας ελπίζουν ότι οι Ρώσοι νέοι θα διαταράξουν το καθεστώς Πούτιν και θα αλλάξουν το μέλλον της Ρωσίας. Αλλά η Ρωσία δεν είναι Δύση: μεγάλο μέρος της ρωσικής νεολαίας συμπαθεί τη νεολαιίστικη οργάνωση του κόμματος της Ενωμένης Ρωσίας, η οποία στρατολογεί κατά τα σοβιετικά πρότυπα μαθητές και μαθήτριες από 13 ετών. Ένα άλλο μέρος της ρωσικής νεολαίας διαμαρτύρεται για ζητήματα που καθρεφτίζουν την ουσία του καθεστώτος, χωρίς να είναι η ουσία - όπως, λόγου χάρη, για την ηλικία των υπουργών που είναι εξηντάρηδες. Τους ενοχλεί η γεροντοκρατία, αλλά όπως λέει η Ντιάνα από το Σερπουχόφ, 100 χιλιόμετρα νοτίως της Μόσχας, «δεν βλέπουν ότι ακόμα κι όταν φύγει ο Πούτιν, οι άνθρωποι και το σύστημα που δημιούργησε θα μείνουν. Οι συνομήλικοί μου δεν ενημερώνονται για τίποτα». Πράγματι, μόνο το 23% των νέων Ρώσων που ρωτήθηκαν είπαν ότι βλέπουν καθημερινά ειδήσεις στην τηλεόραση, ενώ το 78% είπαν ότι δεν διαβάζουν ποτέ ειδήσεις σε εφημερίδες, ούτε ακούνε ραδιόφωνο. Πάνω από το 83% χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο κάθε μέρα «ως κανάλι επικοινωνίας», όχι ως πηγή ειδήσεων.

Η τέταρτη θητεία του Πούτιν λήγει το 2024 και το ρωσικό σύνταγμα δεν του επιτρέπει να εκλεγεί ξανά έως το 2030, όταν θα είναι 77 ετών. Όμως έχει εκφράσει την ιδέα ενίσχυσης του ρόλου του κοινοβουλίου και αποδυνάμωσης της προεδρίας, πράγμα που σημαίνει πως θα μπορούσε να επιστρέψει ως πρωθυπουργός. Εξαιτίας της πικρής πείρας των Ρώσων, εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν στην ύπαιθρο και σε μικρές πόλεις, εξισώνουν τις αλλαγές με το χάος και προτιμούν τη σταθερότητα του Πούτιν από ό,τι εκλαμβάνουν ως «επικίνδυνα πειράματα». Επιπλέον, αυτό που ίσως δεν καταλαβαίνουν οι δυτικοί παρατηρητές είναι η φύση του ρωσικού εθνικισμού η οποία επηρεάζει τη νεολαία με τρόπους που είναι περιθωριακοί στη Δύση. Για παράδειγμα η υπερ-εθνικιστική οργάνωση «Νάσι» που διαλύθηκε το 2019 είχε γύρω στα 120.000 μαχητικά μέλη και επηρέαζε μεγάλες μάζες νέων. Τη «Νάσι», που θα θεωρούταν μάλλον φασιστική σε οποιαδήποτε δυτική χώρα, έχει αντικαταστήσει μια μακρά σειρά νεανικών οργανώσεων οι οποίες μοιάζουν με αναβιώσεις της σοβιετικής Κομσομόλ, συνδυάζοντας τον εθνικισμό με τον προσκοπισμό ― έναντι των οποίων η πλειοψηφία των νεαρών Ρώσων φαίνεται σήμερα παγερά αδιάφορη.