Ο πολιτικός επιστήμονας Τάκης Παππάς περιγράφει το φαινόμενο Ντόναλντ Τραμπ, που διέλυσε τα θεωρητικά μοντέλα, πολώνει την Αμερική και σπρώχνει τον κόσμο σε αχαρτογράφητα νερά
Η Ιστορία γράφεται κι από στιγμές που έχουν τη δυναμική να ανατρέψουν το σκηνικό - να το (ανα)διαμορφώσουν με τρόπο πρωτόγνωρο. Μία τέτοια στιγμή εξελίχθηκε τον Ιούνιο του 2015, όταν ο Ντόναλντ Τραμπ κατήλθε της χρυσής σκάλας στο Trump Tower – ήταν η απαρχή ενός πολιτικού φαινομένου που όμοιο του δύσκολα συναντά κανείς στην Ιστορία. Την περίοδο εκείνη, ο πολιτικός επιστήμονας Τάκης Παππάς μελετούσε επισταμένως το ζήτημα του λαϊκισμού. Η προσοχή του στράφηκε άμεσα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού κι έκτοτε δεν έπαψε να αναλύει αυτό που θα μπορούσε κάποιος να αποκαλέσει «τυφώνα Τραμπ».
Λίγο μετά τη δεύτερη εκλογή, το 2024, και την ορκωμοσία του τον Ιανουάριο του 2025 – κι ενώ δεν γνωρίζαμε επακριβώς προς τα πού θα κινηθεί ο 47ος πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Τάκης Παππάς έβαζε τις τελικές πινελιές στο βιβλίο του στο οποίο επιχειρεί να εξηγήσει το φαινόμενο με τα εργαλεία της πολιτικής επιστήμης - όχι ως συνέχεια των παλαιών πολιτικών σχημάτων, αλλά ως κάτι που ανατρέπει τη θεωρητική εργαλειοθήκη.
Αφού καθόμαστε σε ένα καφέ, ο Τάκης Παππάς βγάζει από την τσάντα του το βιβλίο με τίτλο: «Εξηγώντας τον Τραμπ». Η αισθητική διόλου τυχαία – αποχρώσεις του πορτοκαλί σε μαύρο φόντο. Η συζήτησή μας πυκνή. Μιλάει με τη στοχαστική άνεση ενός ανθρώπου που έχει μπροστά του εκατοντάδες σελίδες έρευνας και χρόνια προσωπικής παρατήρησης. «Πρέπει να δουλεύω με έννοιες. Είναι τα εργαλεία της σκέψης μας. Χωρίς αυτές δεν μπορούμε να περιγράψουμε την πραγματικότητα. Η εξήγησή μου είναι ότι η Αμερική σήμερα είναι μια ανελεύθερη δημοκρατία. Όχι αυταρχική χώρα με τη στενή έννοια, αλλά μια ανελεύθερη δημοκρατία». Και συνεχίζει: «Ο Τραμπ εμφανίζεται σαν ένας διαφορετικός πολιτικός, ο οποίος περιφρονεί τους φιλελεύθερους θεσμούς και ουσιαστικά δημιουργεί μια ανελεύθερη δημοκρατία».
Σημειώνει ότι ο λαϊκισμός δεν είναι αυταρχισμός, αλλά μια μορφή δημοκρατίας που δεν στηρίζεται σε φιλελεύθερους θεσμούς. Αυτό σημαίνει ότι οι θεσμοί που έχουν στόχο να περιορίζουν την εξουσία υποχωρούν. «Ο χαρισματικός ηγέτης γίνεται κεντρικό πρόσωπο και ολόκληρο το σύστημα αρχίζει να περιστρέφεται γύρω του».
Και η σημερινή Αμερική; «Η χώρα έχει πάψει να είναι μια φιλελεύθερη δημοκρατία με τον τρόπο που τη γνωρίσαμε στις δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι αυτό συνέβη πολύ γρήγορα». Η διαφθορά των θεσμών έγινε με την αμφισβήτηση των εκλογών, την υπονόμευση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, την αποψίλωση της ομοσπονδιακής διοίκησης, την εγκαθίδρυση μιας νέας κουλτούρας που αντιλαμβάνεται τον πρόεδρο ως εντολοδόχο μιας καθαρής λαϊκής βούλησης, χωρίς περιορισμούς.
Ο συγγραφέας τονίζει ότι μια ανελεύθερη δημοκρατία «δεν διαθέτει λειτουργικά θεσμικά αντίβαρα και αναγκαστικά έχει μόνο δύο πιθανές πορείες: ή επιστρέφει στον φιλελευθερισμό ή κινείται προς αυταρχισμό». Η Ελλάδα, τονίζει, επέστρεψε στον φιλελευθερισμό. «Η Αμερική αυτή τη στιγμή δεν δείχνει να κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Το πιο πιθανό είναι το άλλο».
Επισημαίνω ότι οι Αμερικανοί έχουν εδραιωμένη φιλελεύθερη και δημοκρατική κουλτούρα. Δεν το πιστεύει. «Έχουμε εκλογικά δεδομένα. Οι Αμερικανοί εξέλεξαν δύο φορές έναν βαθιά αντιφιλελεύθερο ηγέτη. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Δεν μπορούμε να λέμε ότι ‘κατά βάθος είναι φιλελεύθεροι’. Δεν έχουν δείξει κάτι τέτοιο. Είπαν “ναι” σε έναν άνθρωπο που αμφισβήτησε τους θεσμούς, που υπονόμευσε το Σύνταγμα, που αμφισβητεί το εκλογικό αποτέλεσμα. Αυτά είναι τα δεδομένα».
Ρωτώ ποιες στιγμές θεωρεί κομβικές στην πορεία αυτού του φαινομένου. «Πρώτον, το 2016. Η εκλογή του Τραμπ. Ένας άνθρωπος χωρίς πολιτικό παρελθόν, γνωστός ως ένας playboy της Νέας Υόρκης, αποτυχημένος επιχειρηματίας και κοσμικός, τηλεοπτική φιγούρα. Κανείς δεν το περίμενε. Ήταν σαν σεισμός. Δεύτερον, η επίθεση στο Καπιτώλιο το 2021. Η πιο καθαρή στιγμή αμφισβήτησης του πολιτεύματος στην ιστορία της Αμερικής. Εδώ δεν μιλάμε για πολιτική διαφωνία. Μιλάμε για απόπειρα κατάλυσης των θεσμών με άμεσο πρωταγωνιστή τον ίδιο τον πρόεδρο. Και τρίτον, η επανεκλογή του το 2024. Αυτή τη φορά δεν προλάβαινε κανείς να συνειδητοποιήσει τι συνέβαινε. Από την πρώτη μέρα της νέας θητείας ήταν φανερό ότι κάτι πιο δομικό είχε αλλάξει».
Θεωρεί ότι και οι τρεις στιγμές είναι αλληλένδετες. Δεν τις ξεχωρίζει. «Είναι ένα ενιαίο φαινόμενο. Ο Τραμπ μας κρατά όλους σε διαρκή κατάσταση εγρήγορσης γιατί ανατρέπει συνεχώς όσα θεωρούσαμε δεδομένα».
Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσει και τον Τραμπ ως χαρισματικό ηγέτη: Κάνει και τα δύο - και κόμμα και κίνημα. «Καταλαμβάνει το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα… everybody bends the knee μέσα στο κόμμα». Την ίδια στιγμή ηγείται κι ενός λαϊκού κινήματος. Το κόμμα λειτουργεί σαν έτοιμος μηχανισμός στον οποίο «βάζει το καπέλο του MAGA», ενώ το MAGA λειτουργεί σαν «ένας κοινωνικός οργανισμός, ένα κοινωνικό φαινόμενο» που του επιτρέπει να αλλάζει τη χώρα με ριζοσπαστικό τρόπο.
Σημειώνω ότι ο Τραμπ δεν είναι κλασικός πολιτικός - δεν έχει κάποια σταθερή ιδεολογική συγκρότηση. Αναφέρω τον απροκάλυπτο πλουτισμό, καθώς και τον έντονο ναρκισσισμό του. Δεν θεωρεί ότι η απουσία πολιτικής διαδρομής αποτελεί πρόβλημα - σχολιάζει ότι η ιδιαιτερότητα του Τραμπ δεν στηρίζεται σε ιδεολογικό υπόβαθρο αλλά σε ένα σχέδιο δράσης, το οποίο εκφράζεται με ξεκάθαρα συναλλακτικό τρόπο. «Το βλέπουμε κι από τις διπλωματικές του σχέσεις, οι οποίες είναι κατά βάση συναλλακτικές. Δεν τον ενδιαφέρει».
Ο Τραμπ, παρατηρεί, διαθέτει περισσότερο ένα σύνολο ιδεών και ενστίκτων παρά πλήρη δομή. «Τι σημαίνει “έχω ιδεολογία;” Σημαίνει ότι έχει ένα σύνολο αντιλήψεων. Το Make America Great Again δεν είναι ιδεολογία με τη στενή έννοια, αλλά δεν ζούμε πια σε έναν κόσμο κλασικών ιδεολογιών. Έχει μια αντίληψη για το πώς θέλει να είναι η Αμερική. Είναι ένας δεξιός υπερσυντηρητικός, αυταρχικών κατευθύνσεων, που ενδιαφέρεται πρωτίστως για τον προσωπικό του πλουτισμό, τον δικό του και της οικογένειάς του. Είναι συναλλακτικός και αυτό είναι ένα ύφος πολιτικής, όχι ιδεολογία. Μπορώ να φανταστώ δεξιούς ή αριστερούς πολιτικούς που είναι επίσης συναλλακτικοί. Ο Τραμπ απλώς το πηγαίνει στα άκρα, διότι μιλάμε για την Αμερική: η κλίμακα είναι τεράστια».
Αντίστοιχα, το ενδιαφέρον για το φαινόμενο Τραμπ δεν θα υπήρχε αν επρόκειτο για μια μικρή χώρα. «Αν υπήρχε ένας Τραμπ σε μια χώρα σαν την Αυστρία ή τη Βολιβία, δεν θα ενδιαφερόταν κανένας… δεν θα καθόμασταν να κάνουμε συνεντεύξεις». Η σημασία οφείλεται στο ότι πρόκειται για «τη μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο και πιο σημαντική δύναμη» - κι επειδή «ο Τραμπ κάνει μια δεύτερη θητεία κι απειλεί με τρίτη».
Όταν ρωτάω για το ιδεολογικό πλαίσιο πέραν της Αμερικής, αν υπάρχει ο κίνδυνος τραμπικής μετάστασης, εξηγεί ότι το φαινόμενο δεν πρέπει να συγχέεται με την άνοδο της άκρας δεξιάς στην Ευρώπη. «Υπάρχει το playbook του λαϊκισμού» στο οποίο «ο Τραμπ ταιριάζει» και το οποίο έχουν υιοθετήσει και άλλοι, αλλά μολονότι «ο Τραμπ ως ανελεύθερος και λαϊκιστής ηγέτης θα βρει πάρα πολλούς μιμητές, λίγοι θα τα καταφέρουν», γιατί απαιτείται ανάλογο προσωπικό χάρισμα.
Για τα ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα διευκρινίζει ότι πολλά δεν είναι ούτε ομοιογενή ούτε όλα λαϊκιστικά. Ο τεχνικός όρος που προτιμά είναι «νατιβιστικά κόμματα» της δεξιάς που χαρακτηρίζονται από δύο στοιχεία: «είναι εναντίον της μετανάστευσης» και «πολύ επιφυλακτικά απέναντι στην επιπλέον ευρωπαϊκή ενοποίηση».
Υπογραμμίζει ότι δεν είναι ίδια μεταξύ τους. Το κόμμα της Μελόνι «δεν έχει καμία σχέση με το AfD της Γερμανίας», το οποίο θεωρεί «το πιο ακραίο από όλα» και «μη δημοκρατικό κόμμα». Υπενθυμίζει δε ότι το AfD «είναι το μόνο κόμμα που απροκάλυπτα έχει στηρίξει ο τραμπισμός στις εκλογές», καθώς και «το κόμμα του Όρμπαν, το Fidesz».
Σημειώνω ότι το φαινόμενο Τραμπ υπερβαίνει τα κλασικά μοντέλα πολιτικής επιστήμης. «Μα ναι. Έτσι ξεκινά το βιβλίο μου», υπογραμμίζει, εξηγώντας ότι στην εισαγωγή σημειώνει πως ένα από τα ασφαλέστερα σημάδια μετάβασης σε νέα ιστορική εποχή είναι όταν τα θεωρητικά υποδείγματα που κυριάρχησαν επί δεκαετίες δεν αρκούν. «Έχω όλες τις θεωρίες εκεί… πολιτική επιστήμη, ψυχολογία, αναλύσεις, οικονομικά. Καμία δεν ισχύει πια». Για τον ίδιο, η εποχή Τραμπ απαιτεί νέες θεωρητικές συνθέσεις, ικανές να εξηγήσουν ένα πρωτοφανές φαινόμενο - δυναμικό και εν εξελίξει. «Η παγκόσμια οικονομία θα εξαρτηθεί από την πολιτική του Τραμπ, από το τι θα κάνει, από το πώς θα τον μιμηθούν άλλοι ηγέτες, από το πόσο δημοκρατική θα μείνει η χώρα του».
Διερωτώμαι για τη γοητεία που ασκεί ο Τραμπ στο κοινό. «Η λειτουργία του λαϊκισμού είναι ότι πολώνει τις κοινωνίες». Η αμερικανική κοινωνία, εξηγεί, είναι «βαθιά πολωμένη λόγω του Τραμπ». Υπάρχουν «το τραμπικό στρατόπεδο και το αντιτραμπικό στρατόπεδο», δηλαδή «το λαϊκιστικό στρατόπεδο και το φιλελεύθερο στρατόπεδο». Η πόλωση είναι τόσο βαθιά ώστε «οι Αμερικανοί αλλάζουν κατοικίες… οι Ρεπουμπλικάνοι πάνε σε ρεπουμπλικανικές γειτονιές και οι Δημοκρατικοί σε δημοκρατικές». Όσοι βρίσκονται στο στρατόπεδο του Τραμπ τον θαυμάζουν απολύτως. Θεωρούν πως είναι η ενσάρκωση του Θείου… ο αρχηγός τους, ο ηγέτης τους. Πιστεύουν στο όραμα του «Make America Great Again», το οποίο λειτουργεί ταυτόχρονα ως σύνθημα και ως σύστημα νοήματος. Για τον μέσο Αμερικανό ψηφοφόρο, αυτό έχει «μεγάλη συμβολική αξία. Είναι υπόσχεση αποκατάστασης ενός κόσμου που θεωρούν ότι έχασαν».
Κλείνοντας την κουβέντα, ο κ. Παππάς προχωρά στην εκτίμηση ότι ο Τραμπ έχει ως βασικό στόχο «να διατηρήσει την εξουσία», καθώς μπορεί να βρεθεί και στη φυλακή. «Αν τη χάσει, κινδυνεύει. Υπάρχει το ενδεχόμενο ποινικών υποθέσεων, υπάρχει οικονομική έκθεση. Γι’ αυτό θα κάνει ό,τι μπορεί για να παραμείνει στην εξουσία. Δεν θα γίνει πιο δημοκρατικός επειδή πέφτει η δημοτικότητά του. Θα γίνει πιο αυταρχικός. Είναι εκδικητικός. Δεν ξεχνάει τίποτα. Το έχουμε δει με συνεργάτες του, με υπουργούς του, με ανθρώπους που ήταν δίπλα του και μετά βρέθηκαν απέναντι». Γι’ αυτό, λέει, «θα προσπαθήσει να μείνει στην εξουσία με κάθε τρόπο».
Στο ερώτημα για το αν μπορεί να επιδιώξει τρίτη θητεία, εξηγεί ότι υπάρχουν «πολλά σενάρια» αλλά δεν θέλει να μπει σε «μελλοντολογία» - «πιστεύω ότι θα προσπαθήσει, με κάποιον τρόπο, να μείνει στην εξουσία».
Για τον ίδιο, πάντως, είναι βέβαιο ότι «η Αμερική δεν θα ξαναγίνει φιλελεύθερη δημοκρατία». Οι θεσμοί «έχουν διαφθαρεί - όχι φθαρεί, διαφθαρεί». Και πολλοί «έχουν ήδη καταληφθεί».
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
14°
