Τη Δευτέρα που μας πέρασε μιλήσαμε εδώ για τα παιδιά που διαβάζουν και για τα παιδιά που δεν διαβάζουν. Και για το πότε θα έπρεπε να μας ανησυχεί το δεύτερο — γιατί, ομολογουμένως, δεν είναι πάντα κακό: τα βιβλία είναι απαραίτητα μεν (κι αυτό ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ να το ξεχνάμε), αλλά δεν είναι το παν (κι αυτό ΔΕΝ είναι κάποιου είδους παραδοξότητα ή αντίφαση). Αν ένα παιδί εκφράζει αλλιώς την περιέργεια και τη λαχτάρα του για τον κόσμο, αν έχει περίσσεια πνευματικής ζωτικότητας και το δείχνει με τρόπους που το ίδιο επέλεξε, δεν έχουμε κανέναν απολύτως λόγο να το πάρουμε από το χέρι και να του δείξουμε «με το ζόρι» τον δρόμο προς την ανάγνωση.
Γιατί; Βασικά, για δύο λόγους. Αφενός γιατί κανένα καλό δεν μπορεί να προκύψει με το ζόρι —είτε αναφορικά με την ανάγνωση είτε σχεδόν με οτιδήποτε άλλο—, αφετέρου δε γιατί θα τον βρει τελικά αυτόν τον δρόμο μόνο του. Δεν υπάρχει περίπτωση ένα παιδί που αγαπά, πες, τα άστρα ή τα ζώα ή τη μουσική ή τα παζλ ή κάποιου άλλου είδους αισθητική έκφραση να μην καταφύγει εντέλει και στα βιβλία όποτε το ίδιο αισθανθεί έτοιμο. Μηδέν εξαιρέσεις εδώ.
Δεν υπάρχει περίπτωση ένα παιδί που αγαπά, πες, τα άστρα ή τα ζώα ή τη μουσική ή τα παζλ ή κάποιου άλλου είδους αισθητική έκφραση να μην καταφύγει εντέλει και στα βιβλία όποτε το ίδιο αισθανθεί έτοιμο
Κατ’ αυτά, αν η απουσία της λογοτεχνίας δεν στερεί από το παιδί δεξιότητες, δεν αμβλύνει τη φαντασία του, δεν του στερεί την επαφή με τους κόσμους της γλώσσας και της αφήγησης, που είναι από τα πιο βασικά του εφόδια για μια ευτυχισμένη ζωή — δεν χρειάζεται να ανησυχούμε. Όταν, όμως, η απομάκρυνση από τα βιβλία είναι βαθιά, συστηματική, συνδεδεμένη με περιορισμό της γλωσσικής του ισχύος ή της ικανότητάς του να ονειρεύεται και να εκφράζεται, αν παρουσιάζει δυσκολία στη σύνδεση ιδεών, στη συλλογή συμπερασμάτων ή στη μεταφορά γνώσης από ένα πεδίο σε άλλο —κάτι που υποδηλώνει έλλειψη κριτικής σκέψης—, αν το παιδί μας δεν αντικαθιστά τη λογοτεχνία με κανένα άλλο είδος βαθιάς ενασχόλησης, αλλά το βλέπουμε τελματωμένο σε μια γκροτέσκα, σαχλή, εφήμερη επιφάνεια, τότε ναι: τότε χρειάζεται να επέμβουμε — με ευαισθησία, μέτρο, και αφού έχουμε πάρει τις πλέον κατάλληλες συμβουλές από ανθρώπους που είναι εκεί για να μας τις δώσουν.
Οι ιστορίες ζουν παντού —στα βουνά, στις συζητήσεις, στους ήχους, στη μουσική, στις εικόνες, στις ταινίες, στις σειρές, στα games—, κι αυτό είναι που πρέπει να καταλάβουμε εμείς πρωτίστως. Και πρέπει να το καταλάβουμε, και να μην αγχωνόμαστε άνευ λόγου, ώστε να κάνουμε αυτό που πρέπει για το παιδί μας: να αφήνουμε ανοιχτές πόρτες για να δρασκελίσει το κατώφλι τους όποτε αυτό κρίνει, και όχι να του φωνάζουμε ότι πρέπει να περάσει ντε και καλά μέσα, ειδεμή θα καταστραφεί ο κόσμος.
Δύο σχετικά παραδείγματα σήμερα, για να εμβαθύνουμε λιγάκι στο θέμα. Δεν είναι τα μόνα, αλλά είναι από τα πιο βασικά.
«ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΟΥ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΜΟΝΟ ΚΟΜΙΚΣ, ΤΙ ΚΑΚΟ ΜΑΣ ΒΡΗΚΕ;»
Λοιπόν… Διαβάζει αποκλειστικά κόμικς για μικρότερες ηλικίες; Ναι, να ανησυχήσετε. Θέλει και ρώτημα;
Διαβάζει κόμικς και (α΄) έχει προβλήματα κατανόησης ή (β΄) παρουσιάζει έλλειψη ενδιαφέροντος για οποιαδήποτε μορφή εμβάθυνσης; Ναι, να ανησυχήσετε. Προφανώς.
Διαβάζει κόμικς για την ηλικία του, και ίσως και για μεγαλύτερες ηλικίες; Όχι, να μην ανησυχήσετε: να χαίρεστε.
Τα κόμικς ΕΙΝΑΙ βιβλία. Μάλιστα, τα παιδιά που διαβάζουν κόμικς γίνονται, μεγαλώνοντας, συνειδητοί αναγνώστες λογοτεχνίας σε πολλαπλάσια ποσοστά από τα παιδιά που διαβάζουν μόνο λογοτεχνία για παιδιά. Μέσω των κόμικς, η αγάπη προς τα βιβλία (και την τέχνη εν γένει) εδραιώνεται θεαματικά.
Όταν ακόμη μάς επηρέαζαν κάτι βαριές παριζιάνικες φιλοσοφίες, στην Ελλάδα και αλλού, τα κόμικς δεν θεωρούνταν «πραγματική ανάγνωση», δεν θεωρούνταν καν βιβλία — μία βαθύτατα αφελής άποψη. Η σύγχρονη έρευνα διέλυσε αυτή τη ράδιο-αρβύλα αντίληψη με εντυπωσιακά ευρήματα (βλ. π.χ., ανάμεσα σε πλήθος άλλες, τη σχετική έρευνα του National Literacy Trust, 2023).
Ναι, τα κόμικς είναι… νόμιμη λογοτεχνία. Μάλιστα, απαιτούν σύνθετο εγγραμματισμό — την ικανότητα να συνθέτεις νόημα από κείμενο και εικόνες ταυτόχρονα. Αυτό δεν είναι σε καμία περίπτωση απλούστερο από την ανάγνωση παραδοσιακών βιβλίων. (Για να μην αναφερθούμε εδώ στην ποιότητα και το επίπεδο του ενός στα δύο βιβλία τουλάχιστον, που είναι —για να μιλήσουμε με επιείκεια— για πέταμα. Οι περισσότεροι, αλλά δυστυχώς όχι όλοι, το ξέρετε). Είναι διαφορετικό, και, ναι, ΕΙΝΑΙ πιο σύνθετο. Το παιδί πρέπει να «διαβάσει» τις εικόνες για να βρει τα νοήματα που υπονοούνται αλλά δεν λέγονται ευθέως, πρέπει να ερμηνεύσει τις εκφράσεις των προσώπων, πρέπει να κατανοήσει την αφήγηση μέσα από τη χρονολογική αλληλουχία των καρέ, και πρέπει να συνδέσει τα κενά ανάμεσα σε αυτά. Δεν μιλάμε καν για την επαφή του παιδιού που έχουμε εδώ με τις εικαστικές τέχνες. Μεγάλη υπόθεση αυτή.
Το παιδί πρέπει να «διαβάσει» τις εικόνες για να βρει τα νοήματα που υπονοούνται αλλά δεν λέγονται ευθέως, πρέπει να ερμηνεύσει τις εκφράσεις των προσώπων, πρέπει να κατανοήσει την αφήγηση μέσα από τη χρονολογική αλληλουχία των καρέ, και πρέπει να συνδέσει τα κενά ανάμεσα σε αυτά
Από την άλλη, τα κόμικς χρησιμοποιούν πολύ πιο «προηγμένο» και σύνθετο λεξιλόγιο από ό,τι συχνά φαντάζεται κανείς, και ιδίως οι γονείς και οι δάσκαλοι που δεν εμβαπτίστηκαν σ’ αυτή την τέχνη, χάνοντας την ευκαιρία να γνωρίσουν εκ των έσω έναν μεγάλο, πλούσιο, ανεξάντλητο κόσμο. Επειδή ο χώρος για κείμενο είναι περιορισμένος, κάθε λέξη εδώ πρέπει να μετράει, γεγονός που οδηγεί σε πιο σύνθετη αλλά συχνά και πιο εκλεπτυσμένη χρήση γλώσσας. (Και πάλι, σε αντίθεση με τα περισσότερα παιδικά βιβλία, που είναι ένα λούνα-παρκ περιττών λέξεων).
Παρά ταύτα, καθώς η οπτική αφήγηση επιτρέπει στα παιδιά να διαβάζουν πάνω από το τρέχον επίπεδο εγγραμματισμού τους —μπορούν να παρακολουθήσουν την πλοκή ακόμα κι αν δεν κατανοούν κάθε λέξη—, τα κόμικς είναι ιδανικά για παιδιά που δυσκολεύονται με την ανάγνωση.
Ευτυχισμένα τα παιδιά που διαβάζουν ΤΑ ΠΑΝΤΑ! Κόμικς, περιπέτειες φαντασίας και τρόμου, κοινωνικά μυθιστορήματα, χιουμοριστικά μυθιστορήματα, αστυνομικά μυθιστορήματα, ιστορία, βιβλία γνώσεων, και ό,τι βρεθεί στο διάβα τους.
Ευτυχισμένα όμως κι εκείνα που έχουν από νωρίς περιορισμένα αναγνωστικά ενδιαφέροντα, και θέλουν να διαβάζουν μόνο ΕΝΑ είδος λογοτεχνίας, ΟΛΑ τα σχετικά μυθιστορήματα που μπορούν να βρουν, ΜΟΝΟ manga ή ΜΟΝΟ διαστημικά ή ΜΟΝΟ ό,τι άλλο τούς ξετρελαίνει: ενδυναμώνουν την αυτοπεποίθησή τους, αποκτούν στέρεες βάσεις της προσωπικότητάς τους, θα γίνουν μεγάλοι nerds στην εφηβεία τους, και θα περνάνε καλά στη ζωή τους μέσα στο fandom.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ:Εάν το παιδί σας διαβάζει βαθιά απορροφημένο τα κόμικς του, αν ολοκληρώνει τα τεύχη, αν συζητά για την πλοκή και τους χαρακτήρες, αν αναπτύσσει κριτική σκέψη για τις ιστορίες, αν σας έχει ξεπαραδιάσει ζητώντας σας να του πάρετε τα Omnibus που είδε στο ίντερνετ, τότε τα κόμικς κάνουν ακριβώς αυτό που πρέπει: χτίζουν αγάπη για την ανάγνωση. Τα παιδιά που ξεκινούν με κόμικς μεταβαίνουν σταδιακά και σε άλλους τύπους βιβλίων όταν είναι έτοιμα. Η μοναδική πραγματική ανησυχία είναι αν το παιδί σας δυσκολεύεται με την κατανόηση των κόμικς που διαβάζει, ή αν δεν μπορεί να επεξεργαστεί καθόλου κείμενο χωρίς εικόνες — τότε μπορεί να υπάρχει ένα πρόβλημα εγγραμματισμού που χρειάζεται προσοχή.
«ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΟΥ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΜΟΝΟ ΑΥΤΑ ΤΑ ROMANTASY, ΠΩΣ ΤΑ ΛΕΝΕ, ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΩ;»
Το Romantasy —που συνδυάζει στοιχεία ρομαντισμού, ρομάντζου (Romance), και μαγικής φαντασίας (Fantasy)— είναι το ταχύτερα αναπτυσσόμενο είδος στην ιστορία της λογοτεχνίας. Μόνο το Top10 των Romantasy τίτλων (και είναι χιλιάδες συνολικά) έχουν δημιουργήσει πολλά εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο —ιδιαίτερα κορίτσια και νεαρές γυναίκες— και έχουν επαναφέρει στον δρόμο της ανάγνωσης άλλους τόσους.
Τι κάνει το Romantasy τόσο ελκυστικό; Το γεγονός ότι προσφέρει διαφυγή με συναισθηματικό βάθος. Σε εποχές αβεβαιότητας, τα βιβλία αυτά απλώνουν στα μάτια και στο μυαλό του αναγνώστη υπέροχους, μαγικούς, καθηλωτικούς κόσμους στους οποίους ο καθένας μπορεί να ξεφύγει. Και, σαν μπόνους, νά και μια όμορφη αισθηματική ιστορία. Και όχι μόνο! Πολλά βιβλία Romantasy έχουν υπέροχες, δυναμικές πρωταγωνίστριες, κορίτσια και νεαρές γυναίκες που ανακαλύπτουν κρυφές δυνάμεις και διεκδικούν την προσωπική τους αυτονομία. Ναι, είναι συνήθως όμορφες και συναρπαστικές και ευγενικές κλπ. Αλλά είναι και badass. Και δεν μπαίνουν στη σκιά του πριγκιπόπουλου: πάνε αυτά, τελειώσανε. Και ξέρουν και μάγια. Και μιλάνε στον ενικό σε δράκοντες. Κι άμα σε πάρουν στο κυνήγι με το σπαθί τους, well… καλύτερα μην τρέχεις να ξεφύγεις, γιατί θα σε προλάβουν.
Το Romantasy απευθύνεται κυρίως σε αναγνώστες εφηβικής ηλικίας και σε ενήλικες (είπαμε: σε κορίτσια και γυναίκες κατά βάση), καθώς το ρομαντικό στοιχείο και η φύση του περιεχομένου ποικίλλουν ως προς την ωριμότητα και τη σεξουαλική τους έκφραση. Δεν υπάρχει μια ενιαία, αυστηρά καθορισμένη ηλικία που να καλύπτει όλο το είδος (πουθενά στα βιβλία δεν υπάρχει κάτι τέτοιο), αλλά οι ιστορίες Romantasy διαχωρίζονται γενικά σε δύο βασικές ηλικιακές κατηγορίες που καθορίζουν και το είδος του περιεχομένου:
Young Adult (YA) Romantasy: Αυτή η κατηγορία απευθύνεται τυπικά σε αναγνώστες ηλικίας 12 έως 18 ετών. Οι πρωταγωνιστές των βιβλίων είναι και αυτοί σε εφηβική ηλικία, ενώ τα ρομαντικά στοιχεία είναι ήπια. Μπορεί να περιλαμβάνουν φιλιά ή ρομαντική ένταση, αλλά σπάνια περιέχουν ρητές περιγραφές σεξουαλικών πράξεων («spice» ή «smut», όπως τα λένε). Το περιεχόμενο εστιάζει συχνά σε θέματα ταυτότητας, ενηλικίωσης, πρώτων ερώτων, θάρρους και «ανήκειν», όλα τους τοποθετημένα πάντα σε ένα φανταστικό πλαίσιο. (Ας πούμε, όχι κάτι σαν το «Game of Thrones», αλλά σαν σειρές όπως το «Vampire Diaries», και το spin-off του «The Originals», το «Shadow and Bone», το «Teen Wolf», το «Shadowhunters» και πολλά άλλα — πολλά K-Dramas επίσης έχουν τρομερές Romantasy σειρές). Η κατάλληλη ηλικία για να ξεκινήσει ένα παιδί με το YA Romantasy είναι στα 12 με 13 του, ανάλογα πάντα με την ωριμότητά του.
Adult Romantasy: Η κατηγορία αυτή στοχεύει σε ενήλικες αναγνώστες, ήτοι από 18 ετών και πάνω. Τα Romantasy βιβλία ενηλίκων έχουν —προφανώς— ενήλικες πρωταγωνιστές (συχνά σε αντίστοιχη ηλικία, δηλαδή κάποιοι είναι 18 με 18 και κάτι), πραγματεύονται πιο ώριμα θέματα και, κυρίως (και προσοχή εδώ), συχνά περιέχουν σαφείς και ρητές περιγραφές σεξουαλικών σκηνών. Οι περισσότεροι από τους πιο δημοφιλείς Romantasy τίτλους που βλέπουμε να συζητιούνται κατά κόρον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, και όχι στα ΥΑ. Εννοείται πως τα διαβάζουν (συνήθως κρυφά) και πολλοί έφηβοι, συνήθως κορίτσια στα 15-16 τους χρόνια. Λογικό.
Crossover Romantasy: Υπάρχουν όμως και αυτά. Τίτλοι που περνούν από το ΥΑ στο βιβλίο ενηλίκων, με πρωταγωνιστές κάπου εκεί στο όριο της ενηλικίωσης, ας πούμε στα 17-18 με 20. Όπως καταλαβαίνει κανείς, και το σχετικό περιεχόμενο ωριμότητας/σεξουαλικότητας βρίσκεται κάπου στη μέση.
Οι γονείς ανησυχούν δικαιολογημένα αν η δωδεκάχρονη κόρη τους διαβάζει βιβλία που προορίζονται για κοινό εικοσάρηδων και τριαντάρηδων. Ουδείς ψόγος εδώ. Ωστόσο, οι σχετικές έρευνες που έχουν γίνει λένε και άλλα πράγματα: ότι η ανάγνωση ρομάντζων (γενικώς, του Romantasy προφανώς συμπεριλαμβανομένου) μπορεί να είναι εξόχως εκπαιδευτική. Συνδυάζοντας θέματα ταυτότητας και ενηλικίωσης, τα YA Romantasy μαθαίνουν στους έφηβους ότι αξίζουν σεβασμό και υγιείς δυναμικές στις σχέσεις τους και στο περιβάλλον τους. Και ότι, αν ο άλλος είναι ηλίθιος και κακοποιητικός, το λιγότερο που έχουν να κάνουν είναι να τον στείλουν από κει που ’ρθε. Αν είναι κατάλληλα για την ηλικία τού κάθε εφήβου, τα βιβλία αυτά μπορούν να προσφέρουν πολύτιμα μαθήματα.
Συνδυάζοντας θέματα ταυτότητας και ενηλικίωσης, τα YA Romantasy μαθαίνουν στους έφηβους ότι αξίζουν σεβασμό και υγιείς δυναμικές στις σχέσεις τους και στο περιβάλλον τους. Και ότι, αν ο άλλος είναι ηλίθιος και κακοποιητικός, το λιγότερο που έχουν να κάνουν είναι να τον στείλουν από κει που ’ρθε
Τώρα, όπως και με τα κόμικς, το μεγαλύτερο ερώτημα εδώ είναι αν η αποκλειστική εστίαση στο είδος έχει να κάνει με το πάθος του αναγνώστη, ή με κάποιου είδους «περιορισμό», με έναν φόβο να «πάει παρακάτω». Όμως, και πάλι όπως και με τα κόμικς αλλά και με τη λογοτεχνία είδους γενικότερα, η στενή και «αγαπητική» ανάγνωση με ΕΝΑ είδος είναι συνήθως μια γενναία και όμορφη απόφαση που κάθε παιδί ή έφηβος παίρνει μόνο του. Και, πάλι μόνος του, μπορεί να την κάνει ό,τι θέλει αργότερα.
ΥΓ. Υπάρχει και μια κριτική ειδικά για το Romantasy, ότι πολλά βιβλία είναι τυποποιημένα, βασισμένα σε μόδες κλπ., ότι γράφονται για να γίνε ντόρος στο TikTok και ούτω καθεξής. Άλλοι πάλι λένε πως κάποιοι συγγραφείς θυσιάζουν την πλοκή προς χάριν της ρομαντικής έντασης. Μπορεί να έχουν δίκιο. Μπορεί και όχι.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ:Αν το παιδί σας διαβάζει Romantasy με πάθος, αν συζητά τους χαρακτήρες, αν αναλύει τις πλοκές και αν είναι πραγματικά απορροφημένο από αυτό που κάνει, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα. Η ανάγνωση για ευχαρίστηση —οποιουδήποτε είδους— είναι συνδεδεμένη με καλύτερη γνωστική απόδοση σε όλους τους τομείς, και με αυτό που λέμε «ψυχική υγεία». Ανησυχία μπορεί να προκύψει, και καλώς προκύπτει, από τα εξής τρία πράγματα: (1) Αν το περιεχόμενο είναι ακατάλληλο για την ηλικία του παιδιού, επειδή το βιβλίο περιέχει σεξουαλικό υλικό που δεν ενδείκνυται για νεαρούς εφήβους. (2) Αν το παιδί αρνείται κατηγορηματικά να εξερευνήσει άλλα είδη, όχι από πάθος για το Romantasy, αλλά από φόβο πως δεν θα τα καταφέρει, ή από μια περίεργη απροθυμία να προσπαθήσει κάτι νέο, κάτι διαφορετικό. (3) Αν η ανάγνωση είναι επιφανειακή — αν διαβάζει για το hype και για τα σχόλια στο TikTok, χωρίς να επεξεργάζεται πραγματικά τις ιστορίες.
* * *
Γενικά μιλώντας, μπορούμε να πούμε με το χέρι στην καρδιά πως, αν κάποιος γονιός ανησυχεί για τις αναγνωστικές επιλογές του παιδιού του, είναι καλό να κάνει ένα πράγμα: να διαβάζει ο ίδιος, όσο περισσότερο μπορεί, και όσο καλύτερα πράγματα του αρέσουν. Ψέματα. Κι ακόμα κάτι: να έχει παντού στο σπίτι βιβλία. Λέγοντας: «Δεν είναι βιβλίο της προκοπής αυτό, είναι μικιμάους, είναι Άρλεκιν», ή: «Εγώ στην ηλικία σου διάβαζα Σαμαράκη», δεν κάνουμε δουλίτσα. Γιατί διαβάζατε πράγματι Σαμαράκη, και όχι το «Περηφάνια και προκατάληψη» σε κόμικς διασκευή, που είναι καλύτερο από τα άπαντα του Σαμαράκη. Ποτέ δεν είναι αργά βέβαια. Κάντε το τώρα, και συζητήστε το με το παιδί σας. Θα σας δει με άλλο μάτι.
Φτιάξτε μαζί του μια λέσχη ανάγνωσης, αν συμφωνεί κι εκείνο.
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
14°
