Καρλ Πόππερ: Μόνο η δημοκρατία παρέχει το θεσμικό πλαίσιο που επιτρέπει τη μεταρρύθμιση χωρίς βίαια μέσα. Αλλά ο εχθρός βρίσκεται εντός
μας
Η ζωή του Καρλ Πόππερ καλύπτει σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Γεννήθηκε το 1902 και σπούδασε στη Βιέννη, αλλά το 1946 εγκαταστάθηκε στην Αγγλία, όπου έµεινε µέχρι τον θάνατό του το 1994. Η οικογένειά του, αν και εβραϊκής καταγωγής, είχε στραφεί στον λουθηρανισµό. Ο Πόππερ ήταν πολυσχιδής και πολυπράγµων: από µικρός ενδιαφερόταν για την πολιτική, τα µαθηµατικά, την ψυχολογία, τη φιλοσοφία, τη µουσική, ενώ στις ελεύθερες ώρες του ασχολούνταν µε την επιπλοποιία.
Η Βιέννη των αρχών του 20ού αιώνα ήταν κέντρο πνευµατικής δηµιουργίας, πολιτικής σκέψης και δράσης. Ο αυστριακός µαρξισµός, η Αυστριακή Οικονοµική Σχολή, η ψυχανάλυση και ο λογικός θετικισµός γεννήθηκαν και ευδοκίµησαν εκεί, τον καιρό που ο Πόππερ ήταν νεαρός φοιτητής. Αναπόφευκτα ενδιαφέρθηκε για όλα αυτά και κυρίως για τη φυσική: η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν (η ειδική το 1905, και το 1915 η γενική) είχε προκαλέσει επανάσταση στις επιστήµες. Αν και ο Καρλ Πόππερ ξεκίνησε από τη φυσική και τα µαθηµατικά, το 1928 έγινε διδάκτωρ µε µια διατριβή στην ιστορία της µουσικής, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία (ο Καντ τον είχε επηρεάσει καθοριστικά) και συνέχισε στο πεδίο της επιστηµολογίας. Σύµφωνα µε τη θεωρία του περί διαψευσιµότητας, για να είναι χρήσιµη (ή έστω επιστηµονική) µια θεωρία (ή «νόµος» ή αρχή κτλ.) πρέπει να είναι διαψεύσιµη, δηλαδή να µπορεί να ελεγχθεί και να αποδειχτεί λανθασµένη.
Όταν το πολιτικό και κοινωνικό κλίµα στην Αυστρία επιδεινώθηκε µε την άνοδο του ναζισµού, ο Πόππερ αναζήτησε θέση σε βρετανικό πανεπιστήµιο. Βρήκε στο Canterbury College, στο Κράιστσερτς της Νέας Ζηλανδίας, όπου συνέγραψε την Ανοιχτή κοινωνία. Στο βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 1945, ο Πόππερ επιχειρηµατολογεί υπέρ της ανωτερότητας των φιλελεύθερων θεσµών έναντι άλλων µοντέλων πολιτειακής οργάνωσης και ιδιαίτερα έναντι των ολοκληρωτικών καθεστώτων εκείνης της εποχής, του φασισµού και του σταλινισµού. Τι σηµαίνει όµως «ανοιχτή» και τι «κλειστή» κοινωνία; Ο Πόππερ µάς λέει ότι µέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. η κοινωνία στον ελλαδικό χώρο ήταν οργανωµένη µε ένα σύστηµα φυλών: η κάθε κοινότητα ήταν πληθυσµιακά οµογενής· τα µέλη της είχαν κοινή καταγωγή (γένος), ενώ την εξουσία είχαν οι γαιοκτήµονες, συχνά µε επικεφαλής έναν «πατριάρχη» της φυλής. Τη ζωή καθόριζαν κανόνες που κανείς δεν αµφισβητούσε: επικρατούσε σταθερότητα· το µέλλον προδιέγραφαν δεδοµένοι συσχετισµοί δυνάµεων που είχαν ισχύ φυσικών νόµων στη συνείδηση των ανθρώπων.
Γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ., εµφανίστηκαν οι πόλεις-κράτη µε συγκέντρωση πληθυσµού, µε ναυτιλιακές, εµπορικές και µεταποιητικές δραστηριότητες, καθώς και µε δηµιουργία νέων εύπορων κοινωνικών στρωµάτων που είχαν δικά τους συµφέροντα και αξιώσεις για τη συµµετοχή στη λήψη των αποφάσεων. Έτσι, γεννήθηκαν οι δηµοκρατικοί θεσµοί, µε κλασικό παράδειγµα την αθηναϊκή δηµοκρατία του 5ου αιώνα: για τον Πόππερ, η αθηναϊκή δηµοκρατία ήταν, παρά τη δουλοκτησία, το πρώτο δείγµα ανοιχτής κοινωνίας, η οποία εξελισσόταν µέσω του διαλόγου και του ελέγχου των κυβερνώντων από τους κυβερνωµένους. Ο Πόππερ θεωρεί κλειστή την κοινωνία των λίγων αρχόντων, που ελέω θεού, ή στο όνοµα αξιών που θεωρούνται δεδοµένες και αδιαµφισβήτητες, αποφασίζουν για την τύχη των πολλών και για την εξυπηρέτηση των δικών τους συµφερόντων.
Σύµφωνα µε την αντίληψη του Πόππερ περί ανοιχτής κοινωνίας, το ζήτηµα δεν είναι τόσο το ποιος θα µας κυβερνά, αλλά το πώς ως πολίτες θα ελέγχουµε την εξουσία χωρίς να πιστεύουµε σε ιστορικές νοµοτέλειες που δήθεν καθορίζουν την πορεία της κοινότητας: τέτοια πίστη, λέει, αποτελεί θεµέλιο της σκέψης που οδηγεί σε κλειστές κοινωνίες. Δηλαδή ο Πόππερ, αν και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα των οικονοµικών συµφερόντων στην κοινωνική και ιστορική εξέλιξη ―την οποία τονίζει ο Μαρξ―, διαφωνεί µε τον µαρξισµό στο ότι ο κόσµος, σύµφωνα µε ιστορικές νοµοτέλειες, οδεύει προς στον κοµµουνισµό: για τον Πόππερ δεν υπάρχουν ιστορικές νοµοτέλειες, ούτε η Ιστορία έχει «λογική». Στην ανοιχτή κοινωνία οι άνθρωποι, συνειδητοποιώντας την απουσία λογικής και ιστορικού νοήµατος, προσπαθούν να βελτιώσουν τη ζωή τους µε µικρές ή µεγάλες αλλαγές είτε προς την κατεύθυνση µιας κοµµουνιστικής κοινωνίας είτε όχι. Για να το πούµε απλά, ο Πόππερ αµφισβητούσε τους προφήτες: επεξεργάστηκε ένα ερµηνευτικό σχήµα ―τον «κριτικό ορθολογισµό»― κατά το οποίο η διαδικασία δοκιµής-σφάλµατος δεν λύνει µόνο επιστηµονικά και τεχνικά προβλήµατα, αλλά µπορεί να εφαρµοστεί και στο κοινωνικό πεδίο, στην εξέλιξη µιας ανοιχτής κοινωνίας.
Για την επίλυση προβληµάτων στο κοινωνικό πεδίο ―ανεργία, άδικο φορολογικό σύστηµα, περιβαλλοντική ρύπανση― κάνει λόγο για βαθµιαία κοινωνική µηχανική, για εξεύρεση πρακτικών λύσεων, για «µεταρρυθµίσεις». Λέει δηλαδή ο Πόππερ ότι, αν θελήσουµε να προκηρύξουµε σοσιαλιστική δηµοκρατία, αν κάνουµε «επανάσταση», θα την πληρώσουµε πολύ ακριβά όχι µόνο µε αίµα και θυσίες, αλλά και µε την αποτυχία του ίδιου του πολιτικού µας σχεδίου. Εξάλλου, η δηµοκρατία προϋποθέτει κοινωνική συναίνεση: σπανίως µπορεί µια «επανάσταση» να εξασφαλίσει τη στήριξη των πολλών. Η σκέψη του Πόππερ είναι κοντά στη λογική της σοσιαλδηµοκρατίας ― και πράγµατι, ο Πόππερ επαινεί την οικονοµική πολιτική των Σουηδών σοσιαλδηµοκρατών που αµέσως µετά τον πόλεµο δοκίµασαν αυτό που αργότερα ονοµάστηκε «σουηδικό µοντέλο» και που παραµένει η πιο επιτυχηµένη εκδοχή της σοσιαλδηµοκρατίας στον κόσµο.
Μετά την έκδοση της Ανοιχτής κοινωνίας, ο Πόππερ δίδαξε στο τµήµα Λογικής και Επιστηµονικής Μεθόδου στη Σχολή Οικονοµικών του Λονδίνου, έχοντας ήδη αποκτήσει µεγάλη φήµη, ενώ το 1950 δίδαξε στο Χάρβαρντ. Στη συνέχεια, επεξεργάστηκε περαιτέρω την κριτική του στον ιστορικισµό (η επίθεσή του στον Χέγκελ ήταν σφοδρή), καθώς και την επιστηµονική του µεθοδολογία µέσω της οποίας επανήλθε στην ιδέα της ανοιχτής κοινωνίας και στους εχθρούς της. Εφόσον οι θεσµοί µιας οργανωµένης κοινωνίας δεν έχουν µυθική ή θεϊκή προέλευση, αλλά αποτελούν ανθρώπινα δηµιουργήµατα, µπορεί µια κλειστή κοινωνία να γίνει ανοιχτή κοινωνία. Το πρόβληµα που µπαίνει στον σύγχρονο κόσµο είναι: Πόσο ανοιχτή µπορεί να είναι η κοινωνία;
Σήµερα εκτυλίσσεται λυσσαλέος ανταγωνισµός µεταξύ της πολιτικής του πλουραλισµού και της πολυπολιτισµικότητας. Ο Πόππερ όµως δεν µιλούσε γι’ αυτό· δεν µιλούσε για την ένταξη, την αφοµοίωση, το άνοιγµα των συνόρων σε αλλοδαπούς. Μιλούσε για την ανοιχτή κοινωνία ως «καλοήθη κοινωνία», εκείνη που µπορεί να ασκήσει κριτική στον ίδιο της τον εαυτό, που είναι δηλαδή «πλουραλιστική» ως προς τις ιδέες, ως προς τις προτάσεις για λύσεις των προβληµάτων. Το ερώτηµα παραµένει: η κοινωνία δεν πρέπει να είναι «κλειστή», αλλά µέχρι ποιο σηµείο πρέπει να είναι ανοιχτή; Η ανοιχτή κοινωνία του Πόππερ δεν είναι κοινωνία χωρίς σύνορα. Το παράδοξο της ελευθερίας και το παράδοξο της ανεκτικότητας συνίσταται στην άρση της ελευθερίας και της ανεκτικότητας όταν τα όρια λείπουν, όταν δεν υπάρχει το νομικό σύστημα που να τις συγκρατεί όπως το δέρμα συγκρατεί το ανθρώπινο σώμα.
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
15°
