Μια συζήτηση μέσω zoom των ποιητών Γ. Αντιόχου, Δ. Αγγελή, του καθηγητή Αντρίι Σαβένκο, του πρέσβη της Ελλάδας στην Ουκρανία Αλέξανδρου Δημητρακόπουλου και καθηγητών των πανεπιστημίων Κιέβου, Λβιβ, Οδησσού και Μαριούπολης
Tην Κυριακή 9/2, Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας, είχα την τιμή –μαζί με τους συναδέλφους μου ποιητές Γιάννη Αντιόχου και Δημήτρη Αγγελή– να είμαι καλεσμένη μέσω Ζoom στο Κίεβο, στο Λβιβ, στην Οδησσό και, νοερά, στη μαρτυρική, κατεχόμενη Μαριούπολη.
Οικοδεσπότης και συντονιστής της εκδήλωσης ο αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος Ελληνικών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Κιέβου, Αντρίι Σαβένκο, με προσκεκλημένους –πλην ημών– τον πρέσβη της Ελλάδας στην Ουκρανία, κύριο Αλέξανδρο Δημητρακόπουλο, τους συναδέλφους καθηγητές των πανεπιστημίων Κιέβου, Λβιβ, Οδησσού και Μαριούπολης, τον εμπνευστή και επιμελητή της ελληνικής έκδοσης των ποιημάτων του Ουκρανού ποιητή Μαξίμ Κριβτσόβ, Νίκο Βαλκάνο, και τους φοιτητές που με μόχθο και μεράκι μετέφρασαν την τόσο επείγουσα κι άμεση ποιητική φωνή του νεκρού, θρυλικού πια ποιητή, στα ελληνικά.
Ο Κριβτσόβ είναι μία εκ των χιλιάδων απωλειών της καλλιτεχνικής σκηνής της Ουκρανίας στα μέτωπα του πολέμου. Έφυγε από τη ζωή, μαζί με τον αγαπημένο του χνουδάτο γάτο, σε μια ρωσική επίθεση της 7ης Ιανουαρίου 2024. Η τελευταία του ανάρτηση στο Facebook παρότρυνε τους φίλους του να παίξουν ένα παιχνίδι μαζί του: να διαλέξουν κατά τύχη μία σελίδα κι έναν στίχο από το βιβλίο του, ώστε να λάβουν απ’ τον ίδιο μια φωτογραφία του στίχου αυτού από το μέτωπο. Η ευθύβολη ποίησή του («Ποιήματα από την πολεμίστρα», Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2024) ήταν εξίσου παιγνιώδης και τραγική: μιλάει για τον πόλεμο σχεδόν αγνοώντας τον, αντιπαραβάλλοντας τον καθημερινό θάνατο με την παιδική αθωότητα του γέλιου, της αγάπης, του φωτός, της ζωής. Είναι μια ποίηση επείγουσα, γεμάτη καθαρότητα σκέψης, που ίσως δεν περιμένει κανείς να βρει υπό την πίεση μιας κουλτούρας πολέμου και χαρακωμάτων – αλλά και πότε δεν αντιμετώπισαν οι Ουκρανοί τον πόλεμο και τον θάνατο χωρίς μια παράλογη σχεδόν, εκστατική τρέλα για ζωή;
Η ποιητική συλλογή του Μαξίμ Κριβτσόβ μεταφράστηκε στα ελληνικά μετά τον θάνατό του
Έλληνες ποιητές για την Ουκρανία
Και ο Γιάννης Αντιόχου, που παρακολουθούσε τον Μαξίμ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέχρι τον θάνατό του, αλλά και ο Δημήτρης Αγγελής έχουν γράψει ποίηση για την Ουκρανία: ο πρώτος στο «…Υπερτερεί συντριπτικώς ο πόλεμος…» («Σώμα», εκδ. Ίκαρος, 2023), ο δεύτερος στην «Πόλη Μαρία» (εκδ. Πόλις, 2023). Πλην αυτών των δύο περιπτώσεων, ελάχιστες άλλες ποιητικές καταθέσεις σταχυολογώ από το διαδίκτυο για τον πόλεμο: μερικά ποιήματα του Γιώργου Στρογγύλη, του Χρήστου Χαρακόπουλου, του Θεόδωρου Τσιμπόγλου, ένα ποίημα της Μαριλίζας Λούντζη από τη δική της σκοπιά.
Εν αντιθέσει με την αγάπη και τη γνώση που δείχνουν οι Ουκρανοί προς τα ελληνικά γράμματα (τρεις εκ των φοιτητριών που συμμετείχαν στη μετάφραση των ποιημάτων του Κριβτσόβ και όλοι οι καθηγητές που παρευρέθησαν στην εκδήλωση μάς μίλησαν σε άψογα ελληνικά), εδώ στην Ελλάδα είμαστε σχεδόν τυφλοί απέναντι στην ουκρανική ποιητική σκηνή.
Μου γράφει αργότερα ο Αντρίι Σαβένκο, όταν τον ρωτώ πώς μπορεί να προσεγγίσουν οι Έλληνες τη σύγχρονη ουκρανική ποίηση: «Από μια πλευρά, η ποιητική γλώσσα είναι ερμητική και δεν προσφέρεται σε εύκολη αποκωδικοποίηση, από την άλλη, όποιος αντέχει να το κάνει, πλησιάζει αμέσως στα στοιχεία που έχουν συλλογικό χαρακτήρα. Επομένως, για να καταλάβουν οι Έλληνες τον Ουκρανό και την Ουκρανία, η λογοτεχνία είναι ένας ασφαλής δρόμος. Τα πρώτα βήματα έχουν ήδη γίνει, διότι στα ελληνικά υπάρχουν οι μεταφράσεις του Σεργίι Ζαντάν (σ.σ. «Το ορφανοτροφείο», «Depeche Mode», εκδ. Διόπτρα), που θεωρείται η φωνή τουλάχιστον τριών γενιών. Προς το παρόν η Ουκρανία είναι μια λευκή σελίδα, παρόλο που το βιβλίο της Ουκρανίας εμπεριέχει πολλούς αιώνες πορείας· συνεπώς η γνωριμία με την ουκρανική λογοτεχνία αποτελεί ίσως ένα ταξίδι σε ένα άγνωστο μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, το οποίο ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί να ανακαλύψει ως πρωτοπόρος».
Αντρίι Σαβένκο
Καβάφης και οδοφράγματα
Ο ίδιος ο Σαβένκο τρέφει εμφανέστατη αγάπη και προσήλωση στον Καβάφη: δύο φορές απήγγειλε απ' έξω στίχους του. «Η πρώτη σπίθα αυτή της αγάπης», μου γράφει, «άναψε το 1996, όταν ήρθα στην Ελλάδα για πρώτη φορά σε ένα θερινό πρόγραμμα. Ήθελα να πάρω κάτι μαζί μου ως ενθύμιο. Τελικά τα ενθύμιά μου έγιναν δύο βιβλία –του Καβάφη και του Σεφέρη– και οι δημιουργοί τους μου κάνουν παρέα έκτοτε, επειδή μετέφρασα και τους δύο. Νιώθω πως η κατανόησή μου του Καβάφη ολοκληρώθηκε στα τέλη του 2013, όταν έκανα την τρίτη επεξεργασία των μεταφράσεών του για την έκδοση που βγήκε μετά από τρία χρόνια. Τότε τον ανακάλυψα ως έναν ποιητή της χειραφέτησης.
»Ήταν η χρονιά της τελευταίας εξέγερσης στο Μαϊντάν· γύριζα από τα οδοφράγματα κι είχα μια ατέλειωτη αυπνία: τη νύχτα έκανα διορθώσεις και αλλαγές και παρακολουθούσα τις ειδήσεις, μην ξαναγίνει επίθεση και πρέπει να τρέξουμε στην οχυρωμένη κατασκήνωση των διαδηλωτών. Μια στιγμή κατάλαβα ότι τα ποιήματά του μιλάνε για τη σημερινή κατάσταση: Στη Ρώμη δόθηκε ο χρησμός· έγιν’ εκεί η μοιρασιά… («Πρέσβεις από την Αλεξάνδρεια», 1918) … Άμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος κι ο Κριτόλαος… («Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες», 1922)… την γιγαντιαία ψευτιά του παλατιού… («Το 31π.Χ. στην Αλεξάνδρεια», 1924) – αυτό ήταν κάτι που εξελισσόταν μπροστά στα μάτια μου και παράλληλα ηχούσε στο ποιητικό κείμενο. Το ποιητικό κείμενο στην ουσία σε εφοδιάζει με τα κριτικά μέσα ώστε να προσεγγίσεις την πραγματικότητα, να ορίσεις τις αξίες σου και να τις υπερασπίσεις σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος. Τα ποιήματα έγιναν τότε για μένα φακοί της εκδήλωσης της πολιτικής μου στάσης και διατηρούν την ιδιότητα αυτή για μένα και τώρα».
Μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές της εκδήλωσης ήταν η βιντεοσκοπημένη απαγγελία του ποιήματος «Ο Χάρων της Στέπας» του νεαρού ποιητή Νικόλα Αχμπάς στα μητρικά του ρουμέικα, γλώσσα των Ελλήνων της Αζοφικής, που γράφεται εξίσου σε ουκρανικό κι ελληνικό αλφάβητο. Είναι ένα ποίημα του πολέμου και του θανάτου από την οπτική ενός βοδιού· παραπέμπει εξίσου στην ιστορική εκδίωξη από τη Μεγάλη Αικατερίνη των Ελλήνων της Κριμαίας προς στην Αζοφική, στις διώξεις τους υπό τον Στάλιν, στη σημερινή αιματοχυσία – αλλά και στα ίδια τα ζώα που γίνονται θυσία στα πανηγύρια.
Όσοι ποιητές από το υπό κατοχή Ντονέτσκ και το Λουγάνσκ έχουν καταφέρει να δραπετεύσουν στο Κίεβο (όπως η Γαλήνα Πέτροβα) ή βρίσκονται στα μέτωπα του πολέμου (όπως ο Αχμπάς) γράφουν για τη μνήμη του τραύματος και τον αγώνα της αποκατάστασής του. Όπως και οι μεταφραστές συνάδελφοί τους, «δεν σιωπούν· παρά παλεύουν με τα όπλα τους, τις λέξεις», όπως είπε και η Λίνα Χλουστσένκο, καθηγήτρια στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού του πανεπιστημίου του Λβιβ.
Ο Νικόλα Αχμπάς (δεξιά) με τον φίλο του Ολεξάντρ Ριμπάλκο και το «Ρουμέικο Λεξικό» του, που κυκλοφόρησε λίγες μέρες πριν την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022
Βοηθάει η μετάφραση σε τέτοιες στιγμές; ρωτώ τον Αντρίι Σαβένκο. «Προσπαθώ να περάσω στους φοιτητές μου την ανάγκη να δουν ένα κείμενο ως ζωντανό οργανισμό στον οποίο οφείλουμε να τρέφουμε σεβασμό, αλλά κι ως έναν χώρο (π.χ. θάλασσα) τον οποίο χρειάζεται να εξερευνήσουμε ως πρωτοπόροι, φυλάσσοντας την ιδέα ότι αυτό που περνάμε δεν μας ανήκει αλλά, αν το αγαπήσουμε, θα μας δεχτεί. Θέλω να μάθουν να βρίσκουν την άλλη ζωή, πέρα από τ’ αγάλματα», μου απαντάει, παραθέτοντας Σεφέρη, που με τη σειρά του έγραφε, στο «Μυθιστόρημα», για τους φίλους του που έφυγαν.
Τον Σεφέρη μάς θύμισε κι ο Γιάννης Αντιόχου μιλώντας για τον Μαξίμ Κριβτσόβ, και τον «Τελευταίο σταθμό» του. Κρατάω το φως από τα ποιήματα του Κριβτσόβ και τους τελευταίους στίχους του Σεφέρη στο ποίημα αυτό: Βαρέθηκα το δειλινό, πάμε στο σπίτι μας / πάμε στο σπίτι μας ν’ ανάψουμε το φως.
Ο Μάικλ Γουλφ κάνει μια ταχύτατη και αιχμηρή καταγραφή της πορείας του Ντόναλντ Τραμπ από την ήττα του στις εκλογές του 2020 μέχρι την επιστροφή του στον Λευκό Οίκο το 2024.
16°
