Άννα Γρίβα: Η «Χαμένη θεά» και η γυναίκα στο κέντρο
Η ποιήτρια μας μιλάει για το έργο της «Χαμένη θεά» που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2024

Την Άννα Γρίβα πάντα την ενδιέφεραν η Ιστορία και οι αποσιωπήσεις της· οι γυναικείες φωνές που έπαιξαν κομβικό ρόλο στην πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας
Ένα βιβλίο μεγαλύτερο του εαυτού και του παρόντος, μια ανατρεπτική ματιά στη θρησκεία και τη μυθολογία της, ένα εναλλακτικό θεολογικό αφήγημα: η «Χαμένη θεά» (εκδ. Μελάνι) απέσπασε μόλις το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2024.
Την Άννα Γρίβα πάντα την ενδιέφεραν αυτά τα πράγματα: η Ιστορία και οι αποσιωπήσεις της· οι γυναικείες φωνές που έπαιξαν κομβικό ρόλο στην πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας· οι αιρετικοί, οι αποσυνάγωγοι, οι ξένοι κι οι απάτριδες.
Ένας τέτοιος Ξένος είναι κι ο Ιησούς της στη συλλογή «Η χαμένη θεά»: ένα φοβισμένο παιδί που καλείται να διδάξει τον ριζοσπαστικό Λόγο και παλεύει μονίμως με τη μοναξιά του. Τον πλαισιώνουν τα πρόσωπα της ζωής του με τις ανησυχίες τους: η μητέρα του Μαρία κι η μητέρα της Άννα, οι μαθητές, η Μαρία η Μαγδαληνή, ο Ιούδας, αλλά κι όσα προηγήθηκαν αυτών και κυρίως Αυτού: το Καλό και το Κακό, το φως και το σκοτάδι, η Εύα, η Λίλιθ, όψεις του ίδιου πράγματος και μεγάλες Μητέρες του ανθρώπου, αυτού του «γεωργού της πληγής» και «αλιέα του σκότους».
Συνάμα οι επίγονοί του: όχι όσοι έσπειραν πολέμους στ’ όνομά του, μα όσοι προσπάθησαν να διασώσουν το αληθινό του μήνυμα, το φως της μυστικιστικής αποκάλυψης, τη μέθεξη μέσα από το σώμα, τη γυναικεία φύση ως σύνδεσμο ανθρώπου και Θεού, την αγάπη: η Τερέζα της Άβιλα, ο Άγιος Φραγκίσκος κι η Αγία Κλάρα της Ασίζης, ο Τζορντάνο Μπρούνο σαν νέος Ιησούς, σαν νέος Ξένος.
Είναι μια συλλογή που ταχυδακτυλουργικά πλέκει με εξαίσιο, λυρικό κι απολύτως προσβάσιμο τρόπο το εναλλακτικό αυτό αφήγημα του Ιησού και της κληρονομιάς του, κι ήμουν απολύτως τυχερή που συναντηθήκαμε στο Ζάτοπεκ μόλις δύο μέρες πριν από την ανακοίνωση του βραβείου για να μιλήσουμε γι’ αυτήν, αλλά κυρίως για τις εμμονές της ποιήτριας – πηγές όλων των βιβλίων της, ποιητικών και μη.
Η Άννα Γρίβα μιλάει για το βιβλίο της «Χαμένη θεά» (εκδ. Μελάνι)
Άννα Γρίβα: Το ερευνητικό μου αντικείμενο είναι οι γυναίκες στην Αναγέννηση. Αλλά για να καταλάβεις τις γυναίκες στην Αναγέννηση, πρέπει να καταλαβαίνεις τι γίνεται με τη γυναικεία παρουσία τουλάχιστον από τον 11ο αιώνα και μετά. Η δική μου εκκίνηση πάντως πάει πίσω στη Σαπφώ: παρατηρώ πώς οι γυναίκες ξαναβρίσκουν έπειτα από αιώνες τον λόγο τους ανακαλύπτοντάς την, γιατί η Σαπφώ δεν είναι απλώς μια φωτισμένη ποιήτρια, είναι καθρέφτης μιας εποχής στην οποία το θήλυ έχει κεντρικό ρόλο στην επικοινωνία του ανθρώπου με τον Κόσμο.
Αυτός ο κομβικός ρόλος που είχε στη διαμόρφωση των κοινωνιών, των ιδεών και των λατρειών το θηλυκό στοιχείο με απασχολεί – κι εξίσου η αποσιώπησή του. Φέρνοντας στο φως το αποσιωπημένο στην Ιστορία, επαναδιαπραγματεύομαι έναν κανόνα (λογοτεχνικό, αλλά όχι μόνον) για το πώς έχει δημιουργηθεί η Ιστορία και πώς στέκονται τα πρόσωπα εντός της. Στη «Χαμένη θεά» υπάρχει έντονη αναφορά στα απόκρυφα Ευαγγέλια και τον γνωστικισμό, όπως και στην ιδέα του ιερού ζεύγους, που υπάρχει σε όλες τις λατρείες και τις μυθολογίες. Επειδή αυτό που κάνω είναι και ιστορία των λατρειών, μ’ ενδιαφέρουν πάρα πολύ τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στις παραδόσεις.
Πώς ξεκίνησε αυτό το ενδιαφέρον;
Θεωρώ ότι είμαι ιστορικός νους, γεννημένη για αρχαιοδίφης, αρχαιολόγος... Πηγαίνοντας στη φιλολογία, φανταζόμουν ότι θα ψάχνω χαμένα χειρόγραφα (γελάει). Πιο πριν ήθελα να γίνω μαθηματικός, επειδή κι εκεί με γοήτευε το πεδίο της ανακάλυψης όσων υπάρχουν έξω από εμάς. Γενικά με ενδιαφέρουν οι εποχές που είναι σύνθετες και μεταιχμιακές, οι εποχές όπου υπάρχει συγκρητισμός, όπου οι άνθρωποι διακατέχονται από πολύ μεγάλη αγωνία ν’ ανακαλύψουν την αλήθεια και να βρουν έναν τρόπο να πορευτούν στη ζωή.
Πες μου πράγματα που ανακάλυψες και σε εξέπληξαν στην έρευνά σου.
Εξεπλάγην καταρχάς από την αυτοκράτειρα Ευδοκία του Βυζαντίου (5ος αι.). Η σχέση μου μαζί της ξεκινάει από ένα όνειρο κατά το οποίο ήρθε η ίδια και μου είπε ότι κάτι πρέπει να κάνω γιατί έχουν ξεχάσει όλοι τα ποιήματά της. Εγώ δεν ήξερα τίποτα για εκείνη. Στη βιβλιοθήκη ανακάλυψα, σε μια έκδοση του 19ου αιώνα, τα φοβερά της, ομηρικής γλώσσας ποιήματα, και μέχρι να τα μεταφράσω με τον Μάρκο Δενδρινό, ένιωθα σαν να μου ζητούσε κάτι συνεχώς, σαν να υπηρετούσα κάτι μεγαλύτερο από μένα.
Ύστερα, με εξέπληξε η πολυσύνθετη παρουσία των γυναικών της Αναγέννησης. Υπάρχουν, λ.χ., γυναίκες που φτάνουν να συγγράψουν εγχειρίδια πολέμου! Η Κιάρα Ματραΐνι, γνωστή αναγεννησιακή ποιήτρια. Αγαπώ ιδιαίτερα τη Σάρα Κόπια Σουλάμ –Ιταλοεβραία που ήρθε σε κόντρα με όλο το χριστιανικό κατεστημένο της εποχής, λογοκρίθηκε και πέθανε λογοκριμένη–, η οποία ήταν ο Σωκράτης της εποχής της. Δηλαδή συνομιλούσε με άντρες λογίους και ιερείς κι αυτοί δεν μπορούσαν να ανεχτούν τις αμφισβητήσεις της!
Μου έχει κάνει επίσης εντύπωση ότι ένας από τους παράγοντες που συντελούν στο να γίνει το πέρασμα από τον Μεσαίωνα προς τον Ουμανισμό και την Αναγέννηση είναι –πέρα από την ανάδυση του θήλεος και την επανανακάλυψη των κλασικών κειμένων μέσω της μετανάστευσης των Βυζαντινών λογίων στη Δύση, πέρα από την τυπογραφία και τη διάδοση της γνώσης, πέρα από τους τροβαδούρους και το πώς φέρνουν στο προσκήνιο τον ιδεόπλαστο έρωτα– το κωμικό: περιπλανώμενοι θίασοι, τραγουδιστές κ.λπ. που πίσω από μια κωμική μάσκα λένε τα πιο σημαντικά πράγματα· αμφισβητούν την εξουσία, τους ιερείς, τα διάφορα μοναχικά τάγματα. Οι γυναίκες είναι μέρος αυτής της κατάστασης γιατί διατηρούν έναν πολύ σημαντικό ρόλο και στην οργάνωση και στην έκφρασή τους.
Καταλαβαίνω λοιπόν ότι η επίσημη ιστοριογραφία είναι γεμάτη αποσιωπήσεις (κυρίως στο παρελθόν), οπότε οι πηγές σου ποιες είναι;
Χειρόγραφα και εκδόσεις της εποχής. Στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, ας πούμε, υπάρχει πλούτος ανέκδοτων χειρογράφων και πρώτων τυπωμένων εκδόσεων, που με το πέρας του χρόνου αγνοήθηκαν, ξεχάστηκαν και τώρα τις επανανακαλύπτουμε. Η ανακάλυψη δεν προκύπτει ξαφνικά βεβαίως: ακολουθείς συνέχεια νήματα πραγμάτων και ανθρώπων που υποψιάζεσαι ότι μπορεί να κρύβουν κάτι. Όλοι οι δρόμοι που ακολουθώ, είτε στην επιστήμη είτε στην τέχνη μου είτε στη φιλοσοφία, είναι μια ατελείωτη αναζήτηση. Νιώθω σαν τους θαλασσοπόρους εξερευνητές που δεν ήξεραν αν θα έβρισκαν γη ή αν θα πνίγονταν ή θα πέθαιναν από ασιτία εν πλω (γελάει).
Και γιατί άλλα ευρήματα μετουσιώνονται σε ποίηση, άλλα σε μυθιστορήματα, άλλα σε δοκίμια;
Στα μυθιστορήματα δομώ τη δουλειά μου με πιο έλλογο τρόπο. Τα ποιήματα, παρόλο που από πίσω υπάρχει πάρα πολλή δουλειά, μου έρχονται μ’ έναν τρόπο οραματικό, σαν στιγμιαία κατάσταση φωτός.
Φωτεινού ή σκοτεινού; Σε ρωτάω γιατί ο μυστικισμός, που σε ενδιαφέρει πολύ, μιλάει για τον γνόφο, το σκοτάδι που αποκρύπτει τη γνώση του θείου.
Ο μυστικισμός δεν είναι για όλους· ούτε για κάθε στιγμή. Είναι μια κατάσταση επικίνδυνη. Γι’ αυτό και τα Μυστήρια –και στην αρχαιότητα– δεν μπορούσαν να ειπωθούν στον καθένα, διότι έθεταν τους ανθρώπους σε κίνδυνο. Με σύγχρονους όρους, θα λέγαμε ότι ήταν μια κατάδυση στο ασυνείδητο που δεν ξέρεις πού θα σε πάει.
Μια και μιλάμε για ασυνείδητο και γυναικεία φύση: ένα από τα ιερά ζεύγη της «Χαμένης θεάς» είναι η Τερέζα της Άβιλα που εκστασιάζεται με τον Ιησού. Μίλησέ μου λίγο για το πώς η θρησκευτική έκσταση στον χριστιανισμό είναι βαθύτατα συνδεδεμένη με το γυναικείο σώμα.
Η αίσθηση που αποκομίζουμε μέσα από τα κείμενα είναι ότι η Τερέζα (και άλλες μυστικίστριες) έρχονται σε πραγματική μέθεξη, ενώνονται με το θείο. Οι περιγραφές τους έχουν σεξουαλική υπόσταση κι έτσι έχουν αποδοθεί και σε πολλά έργα τέχνης οι εκστάσεις τους: βλέπουμε πρόσωπα και σώματα σε κατάσταση οργασμική. Η δική μου αγαπημένη είναι η Αικατερίνη της Σιένα, μέγιστη φιλόσοφος, που, ούσα αγράμματη η ίδια, υπαγόρευσε με συλλογιστική πυκνότατη και σε κατάσταση έκστασης τα Orazioni της, κείμενα γεμάτα αναφορές στον έρωτα, στα οποία ο Θεός είναι ερωτευμένος με τα δημιουργήματά του και τούμπαλιν. Σε αυτή την κατάσταση, ναι, μπορεί κάποιος να φτάσει στη Γνώση του Θεού.
Μίλησέ μου για το επόμενό σου βιβλίο.
Είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα στη Σικελία του 17ου αιώνα και αφορά το άγριο κυνήγι των μαγισσών από την ισπανική Ιερά Εξέταση. Φυσικά υπήρχαν πάρα πολλές αιτίες για να θεωρηθεί κάποιος αιρετικός τότε, εγώ όμως πιάνω την περίπτωση γυναικών που ήταν «γιάτρισσες», ασχολούνταν πολύ και με τη γυναικολογία κι ήταν πανεύκολο για την Ιερά Εξέταση να τις κατηγορήσει ως «δαιμονικές».
Οι μεταιχμιακές εποχές που λέγαμε πριν, είναι κατεξοχήν εποχές που τέτοιες παγανιστικές γνώσεις συγκρούονται αλλά και συνυπάρχουν με το θρησκευτικό κατεστημένο.
Στην Ελλάδα αυτά δεν έπαψαν ποτέ. Εγώ κατάγομαι από τη Θεσσαλία, γη της μαγείας από τα πανάρχαια χρόνια. Εν αντιθέσει με την ελληνική μαγεία, που ήταν η μαγεία του ήλιου (Κίρκη, Μήδεια, Πασιφάη) και παρείχε γνώση στο απροσπέλαστο μέσω της καθόδου στον Άδη (κάποιος κατεβαίνει, μαθαίνει, ανέρχεται στο φως), οι μάγισσες στη Θεσσαλία, από την εποχή της Εριχθούς, που εμφανίζεται στο επικό ποίημα «Φαρσάλια» του Ρωμαίου ποιητή Λουκανού, κάνουν μαύρη μαγεία: δηλαδή φέρνουν τους νεκρούς επάνω, διαταράσσοντας την τάξη του γήινου κόσμου. Ιστορικά βεβαίως, το μεγάλο κυνήγι μαγισσών στην Ευρώπη ξεσπά από τη Μεταρρύθμιση και μετά (π.χ. Καλβίνος). Κι ύστερα έρχεται η Αντιμεταρρύθμιση και γίνονται τα ίδια και στον καθολικό κόσμο. Τότε καίνε και τον Τζορντάνο Μπρούνο. Το δικό μου μυθιστόρημα στην Αντιμεταρρύθμιση εκτυλίσσεται.
Θα κλείσω μ’ ένα μυστικό: η όλη συζήτηση κανονίστηκε γιατί η Άννα έχει σηκώσει μπαϊράκι κατά της Lauren Groff, που στο μυθιστόρημά της «Matrix» (εκδ. Πόλις) πρωταγωνιστεί η Μαρία της Γαλλίας, πρώτη καταγεγραμμένη ποιήτρια της Γαλλίας, στην οποία αποδίδονται σκέψεις που μάλλον δεν συνάδουν με την εποχή της. Σας παραθέτω αυτούσιο τον διάλογό μας περί αυτού:
Τι beef έχεις, ρε παιδί μου, με το «Matrix»;
Το πρόβλημά μου ξεκινάει από το πώς ορίζω το ιστορικό μυθιστόρημα. Για να γράψω εγώ ιστορικό μυθιστόρημα σημαίνει ότι έχω καταδυθεί στην εποχή, την έχω καταλάβει, έχω αγαπήσει τους ανθρώπους της και τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται και προσπαθώ να τους αναδείξω μέσα σε όλη τους τη σύνθετη, αντιφατική κατάσταση. Για μένα αυτό το μυθιστόρημα δεν έχει πιάσει τίποτα απ’ όλα αυτά, παρόλο που η Γκροφ λέει ότι είχε ιστορική σύμβουλο. Θέλω να πω: μπορεί κάποιες πραγματολογικές λεπτομέρειες να είναι σωστές, αλλά το σύνολο και το πνεύμα της ιστορίας είναι «εκτός». Τόσο πολύ εισέρχεται η σημερινή ματιά της στην Ιστορία –το πώς εμείς θα βλέπαμε μια φεμινιστική επανάσταση– που ουσιαστικά επισκιάζει, σβήνει την πραγματική υπέρβαση που έκαναν οι γυναίκες εκείνη την εποχή. Καταλήγει, δηλαδή, να υποτιμάει αυτό που ήταν οι γυναίκες εκείνες!
Το βιβλίο «Η χαμένη θεά» (2023), καθώς και άλλες συλλογές ποιημάτων και μυθιστορήματα της Άννας Γρίβα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μελάνι
ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΑ
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Τα βιβλία του, «Ακόμα και οι καουμπόισσες μελαγχολούν» και «Ο Τρυποκάρυδος», συνεχίζουν να πουλιούνται
Οι σχέσεις με τον Υψηλάντη και η μονομαχία που τον οδήγησε στον θάνατο
Μια νέα μετάφραση μας εισάγει στη μαγεία της ποιήσης ενός από τους σημαντικότερους γερμανούς ποιητές
Το φαινόμενο της αυτοκτονίας, από τον Ροδόλφο των Αψβούργων, μέχρι τον Όσκαρ Ουάιλντ, τον Τσέζαρε Παβέζε, τον Άντι Γουόρχολ και τον Κερτ Κομπέιν
Μια εξερεύνηση των σύγχρονων κοινωνικών προβληματισμών φιλτραρισμένη μέσα από έναν καθρέφτη μαγικού ρεαλισμού
Η ιστορία που θα περιβάλλει για πάντα τον μεγάλο λογοτέχνη
Στην πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Ποιήματα-Μπροσούρες 2015-2019» στηλιτεύει τα κακώς κείμενα της κοινωνίας μας
Μια εμπεριστατωμένη ανάλυση των σχέσεων του κινηματογράφου με την επιστήμη της ιστορίας
Η ποιήτρια μας μιλάει για το έργο της «Χαμένη θεά» που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2024
Ο συγγραφέας και κορυφαίος σκηνοθέτης καταγράφει την υποβαθμισμένη και «σκοτεινή» πλευρά της Ρώμης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Μια συζήτηση με την ψυχαναλύτρια και ιδρύτρια της Κοιτίδας με αφορμή το νέο της βιβλίο «Διαδρομές γονεϊκότητας. Πώς γινόμαστε ή δεν γινόμαστε γονείς» (εκδ. Παπαδόπουλος)
Ελληνική και ξένη λογοτεχνία, ποίηση και θεατρικά έργα προστίθενται στα αναγνώσματά μας
Περίμενα με μεγάλη αγωνία το βιβλίο του, και είναι από τα λίγα που αγόρασα την πρώτη μέρα της κυκλοφορίας του
Χιλιάδες βίντεο όπου χρήστες και αναγνώστες συστήνουν, διαβάζουν και αναλύουν τέτοια βιβλία
«Τι φοβάσαι σήμερα περισσότερο;» «Το σήμερα». Ο συγγραφέας Βασίλης Παπαθεοδώρου μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice μετά την οριστική αθώωσή του από το δικαστήριο
Ανακοινώθηκε η λίστα των νικητών - Αναλυτικά τα ονόματα
Το κόμικ με τις περισσότερες μεταφράσεις στον κόσμο - Κυκλοφορεί σε 120 γλώσσες και διαλέκτους
Ο χρόνος δεν είναι παρά μόνο η εσφαλμένη εμπειρία του πέρατος μιας ανεπανάληπτης δήθεν ζωή
Έρευνα που εκδόθηκε από το Harvard University Press περιγράφει τις αλλαγές στον λόγο των ΜΜΕ στην Ελλάδα από την πτώση της δικτατορίας ως σήμερα
Μια κατάθεση για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση: αριστεία και «βαθύ πανεπιστήμιο»
Έχετε δει 20 από 200 άρθρα.