Βασίλης Καραποστόλης: «Να τρέχεις πίσω από τα εφήμερα δεν είναι απόλαυση, είναι δουλεία»

Γεννημένος στην Αθήνα, ο Βασίλης Καραποστόλης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εκτός από τις μελέτες και τα δοκίμιά του για τα ήθη στον σύγχρονο κόσμο, από το 1995 έχουν δημοσιευθεί και πολλά λογοτεχνικά έργα του. Το νέο του βιβλίο, με τίτλο «Όταν η γνώση είναι ζωή» (Εκδόσεις Πατάκη), απαρτίζεται από δοκίμια που μιλούν για την παιδεία, την οικογένεια και τους νέους σήμερα.

Όλα τα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό ξεκινούν από την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα που κατά βάθος δυστυχεί όταν οι καταστάσεις τον σέρνουν πίσω τους. Ζώντας σε μια εποχή που διαμηνύει στον άνθρωπο πως δε χρειάζεται, αλλά δεν θα ήταν και ικανός να σχεδιάζει τη ζωή του και να παίρνει τις ανάλογες αποφάσεις, η μόνη διέξοδος είναι η γνώση και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.

Ο Βασίλης Καραποστόλης μίλησε στην Athens Voice για τη σημερινή κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, τα προβλήματα που την ταλανίζουν και τους τρόπους με τους οποίους κανείς μπορεί να οχυρωθεί απέναντι σε έναν καταιγισμό πληροφοριών από τη μία και στο φαινόμενο της «αποξένωσης» από την άλλη.

Σίγουρα βιώνουμε μια κρίση σήμερα, που αφορά όχι μόνο τη νέα γενιά και την εκπαίδευση, αλλά απλώνεται σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Είναι κατά τη γνώμη σας μια κρίση άνευ προηγουμένου;
Το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα είναι η ταπείνωση της ανθρώπινης νοημοσύνης. Βρισκόμαστε σε ένα σημείο οδυνηρό έπειτα από μια εξέλιξη που άρχισε εδώ και μερικές δεκαετίες. Τι συμβαίνει; Την ώρα που ο σύγχρονος άνθρωπος ακούει από παντού ότι αυξάνονται οι κάθε λογής πληροφορίες και γνώσεις, νιώθει ένα είδος παραζάλης, μια σύγχυση που τελικά προσβάλλει την ίδια του τη διάνοια. Νιώθει πως δεν μπορεί να καταλάβει ακόμα και αυτά που άμεσα τον αφορούν. Όλα γύρω του είναι σαν να έχουν στήσει έναν χορό που κοροϊδεύει το μυαλό του – αυτό το μυαλό που τόσο πολύ κολάκεψαν οι δύο προηγούμενοι αιώνες. Ποτέ πριν δεν κυριάρχησε τόσο πολύ ή αίσθηση πως η ανθρώπινη σκέψη ματαιοπονεί, πως, όσο και να δουλεύει, δεν πρόκειται να βγάλει άκρη.

Στο βιβλίο υποστηρίζετε πως το πρόβλημα ξεκινά από τη γενικότερη κατάσταση της κοινωνίας, τα σημερινά πρότυπα, τις οικονομικές δυσκολίες και όλα αυτά που τελικά οδηγούν στην οργή των νέων. Υπάρχει περιθώριο να γίνουν βήματα προς το καλύτερο, κατ’ αρχάς σε ατομικό επίπεδο;
Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί στο μέσο άτομο σήμερα, από ψυχική άποψη, είναι να του πουν και να το δεχτεί να αποτραβηχτεί στον εαυτό του ώστε να ασφαλιστεί απέναντι στο χάος τού έξω κόσμου. Αυτό συνέβη στις μέρες μας. Δόθηκε το σύνθημα να βρει ο καθένας τον κρυμμένο και αυθεντικό εαυτό του. Για να τον κάνει τι όμως; Το ανθρώπινο πλάσμα χαρακτηρίζεται από την ανάγκη που έχει να αναπτύσσει τις δυνάμεις του. Για να τις αναπτύξει όμως είναι υποχρεωμένο να δοκιμάσει την αντίσταση των πραγμάτων. Και πώς θα τη δοκιμάσει αν μένει ζαρωμένο μέσα στο ατομικό του κέλυφος; Η αντίφαση πληγώνει πολύ, ιδιαίτερα κάθε νέο άνθρωπο. Του ζητούν να αποκτά γνώσεις και δεξιότητες ίσα ίσα για να αμυνθεί απέναντι στη ζωή. Αλλά τότε η φυσική του ορμή πού θα πάει; Μοιραία θα αναχαιτιστεί και θα στραφεί αρχικά προς τα μέσα. Θα αισθανθεί ντροπή επειδή δεν ανέπτυξε τις δυνάμεις του και, για να καλυφθεί το έλλειμμα, η ντροπή θα γίνει οργή ασυγκράτητη. Η οργή των νέων σήμερα είναι μια αντίδραση στην τάση της σύγχρονης κοινωνίας να μεταχειρίζεται τη νεολαία σαν μια ηλικία πρόωρα κουρασμένη: της λένε πως δεν έχει να σχεδιάσει, έχει να διαχειριστεί, δεν έχει να δημιουργήσει, έχει ν’ αρπάξει όσες μικροχαρές προλαβαίνει. Υπ’ αυτές τις συνθήκες το μόνο που μένει είναι να μάθει ο νέος να στρέφει τα πυρά του εκεί που πρέπει. Να βάλλει εναντίον των διαφθορέων του και όχι εναντίον «παντός υπευθύνου».

Αυτό μας φέρνει στο ζήτημα της εκπαίδευσης. Βλέπουμε κι εκεί μεγάλη ένταση. Ιστορικά, η αντίδραση των μαθητών απέναντι στους δασκάλους αποδιδόταν στην ανεπάρκεια των δεύτερων. Σήμερα όμως λέτε ότι το πρόβλημα είναι τελείως διαφορετικής φύσεως;
Αυτό που κυρίως άλλαξε τα τελευταία χρόνια είναι ότι το σχολείο παρουσιάζεται στα μάτια των μαθητών σαν ένας θεσμός ήδη υπονομευμένος από το κοινωνικό περιβάλλον. Ενώ έξω από το προαύλιο οργιάζουν οι περισπασμοί, μέσα στις τάξεις οι δάσκαλοι ζητούν τη συγκέντρωση της προσοχής. Ενώ έξω ερεθίζεται με κάθε μέσο η ανυπομονησία, μέσα στις τάξεις παρέχονται οδηγίες για το πώς θα προοδεύσει κανείς σταδιακά, με υπομονή και με μέθοδο. Αν και αυτό δεν δηλώνεται φυσικά ποτέ, οι δυνάμεις της αγοράς κάνουν το σχολείο να μοιάζει σχεδόν παραπλανητικό. Είναι σαν να προσπαθεί να πείσει τα παιδιά πως τα σημαντικά πράγματα στη ζωή μένουν σταθερά, την ίδια στιγμή που τα πάντα φωνάζουν το αντίθετο. Και βέβαια οι νέοι δεν έχουν την πείρα για να καταλάβουν πως το να τρέχεις πίσω από τα εφήμερα δεν είναι απόλαυση, είναι δουλεία. Γι’ αυτό και σκοπός της εκπαίδευσης παραμένει η «απαλλαγή από την τυραννία του παρόντος», για να θυμηθούμε τη ρήση του Κικέρωνα. Πόσοι δάσκαλοι όμως κατέχουν τη σχετική τέχνη και έχουν και το θάρρος να επιμείνουν σ’ αυτή την αρχή;

Σχετικό Άρθρο

Βιβλιο Βασίλης Καραποστόλης: Ανάμεσα στο «αγαπώ» και στο «μου αρέσει» υπάρχει μεγάλη διαφορά

Δήμητρα Γκρους 22.06.2022, 19:47

Σε κάποιο σημείο του βιβλίου σας δίνετε ένα παράδειγμα από το έργο του Τζόυς «Το πορτρέτο του καλλιτέχνη» όπου ο ήρωας του μυθιστορήματος καταλήγει να εύχεται απλώς να γίνει «χρήσιμος». Είναι αυτό το αντίδοτο στη δυστυχία που μαστίζει τους νέους σήμερα;
Όσο περνά ο καιρός, τόσο περισσότερο ενισχύεται η υποψία σε πολλούς νέους ότι οι όποιες προσπάθειές τους έχουν ελάχιστες πιθανότητεςνα καρποφορήσουν. Εξαπλώνεται προκαταβολικά μια αίσθηση στειρότητας. Από την άλλη, πολλαπλασιάζονται οι προτροπές να αυξήσουν τα εφόδιά τους. Για ποιο σκοπό όμως; Το αποτέλεσμα είναι –για να παραλλάξουμε ένα διάσημο απόφθεγμα– οι νέοι να έχουν όλα τα προσόντα εκτός από το προσόν να τα χρησιμοποιήσουν. Τίποτα δεν είναι πιο αποκαρδιωτικό για έναν άνθρωπο από το να του δείξουν πως είναι περιττός. Πόσο μάλλον όταν ξεκινά τη ζωή του. Το να περισσεύεις σημαίνει πως δεν υπάρχει λόγος να υπάρχεις, και τότε το μόνο που μένει είναι να εφεύρεις εσύ τον λόγο. Έτσι, το να γίνει κανείς χρήσιμος είναι μια απόφαση ενάντια στην ανυπαρξία. Κανείς στο βάθος δεν αρκείται στο να εξυπηρετεί αποκλειστικά τον εαυτό του. Ο βαθύτερος πόθος μας είναι αποδείξουμε πως είμαστε απαραίτητοι στον κόσμο. Ακόμη και ο πιο αδύναμος, ο καταδιωκόμενος, ο άρρωστος είναι απαραίτητοι για να μπορεί να φανεί αν υπάρχει στους άλλους αρκετή συμπόνια, ή και αρκετή θέληση, για εξάλειψη του πόνου και της αδικίας.

Στο κείμενο «Η βράβευση» περιγράφετε μια σκηνή όπου ένας μαθητής γυμνασίου παίρνει διάκριση από τους καθηγητές αφότου έγραψε την καλύτερη έκθεση στην τάξη. Η βράβευση αυτή τελικά κάθε άλλο παρά χαρά τού φέρνει. Τι μας διδάσκει αυτό το επεισόδιο;
Όταν επιδιώκει κανείς να διακριθεί –ή και όταν του τυχαίνει–, πρέπει να ξέρει πως θα πληρώσει ένα τίμημα. Το τίμημα αυτό είναι ο φθόνος. Στις μεγαλύτερες ηλικίες, λίγο ως πολύ, οι άνθρωποι που ξεχωρίζουν το παίρνουν κάποτε απόφαση πως, αν κερδίσουν μια επιδοκιμασία, κάποιοι άλλοι θα θεωρήσουν πως αφαιρέθηκε από εκείνους. Είναι σαν η επιτυχία των μεν να υπενθυμίζει την αποτυχία των δε. Στις μικρότερες, ωστόσο, ηλικίες είναι πολύ πιο δύσκολο η ψυχή να προφυλαχτεί απ’ αυτό το κεντρί. Ο νέος που ξεχωρίζει νιώθει μαζί με την ικανοποίηση ένα είδος λύπης, καθώς αποκόβεται από τους υπόλοιπους. Στο εξής θα πορευτεί μοναχός του. Τον περιμένουν τα συγχαρητήρια, οι κολακείες, η υποκρισία, οι τρικλοποδιές. Δεν θα είναι εύκολο. Ίσως όμως στην πορεία αντιληφθεί κάτι σημαντικό που θα διορθώσει κάπως την κατάσταση. Είναι η υποχρέωση επιστροφής ενός μέρους των ατομικών κερδών στο κοινό ταμείο. Ο επιτυχημένος γίνεται τότε δωρητής. Και είναι δίκαιο αυτό, γιατί ο εξέχων έχει πάντα κάποιες οφειλές στην κοινότητα των αφανών, ακόμη και σ’ εκείνους που τον εμπόδισαν να ανέλθει. Χωρίς αυτούς θα ήταν λιγότερο έτοιμος να αγωνιστεί.

Όσον αφορά την οικογένεια, οι ρόλοι σήμερα έχουν αλλάξει σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές. Είναι προβληματική η αλλαγή αυτή; Και αν ναι, πώς μπορεί να διορθωθεί προς το καλύτερο;
Η οικογένεια σήμερα βρίσκεται, παραδόξως, στην ίδια μοίρα με τη νεότητα: η κοινωνία την αντιμετωπίζει περίπου ως περιττή. Οι εμπειρίες των γονέων, οι νουθεσίες τους, οι αντιλήψεις τους θεωρείται ότι δεν συμβαδίζουν με όσα κινούνται στον σύγχρονο ρυθμό. Η οικογένεια δυσφημίζεται από την αγορά. Θα περίμενε κανείς να δοθεί μια μάχη, οι γονείς να υπερασπιστούν μαχητικά, για χάρη του κύρους τους, τις πεποιθήσεις τους. Πλην όμως εγκατέλειψαν τις πεποιθήσεις τους φοβούμενοι πως διαφορετικά δεν θα ήταν αρκετά ευέλικτοι. Όταν όμως ελίσσεσαι αδιάκοπα, χάνεται το στίγμα σου. Οπότε τα παιδιά δεν βλέπουν στους γονείς τους αυτό που θα ήθελαν να δουν, έστω και αν για ένα διάστημα το αμφισβητήσουν. Είναι ανησυχητικό να λείπει από τους προστάτες τους η αυτοπεποίθηση. Δεν εννοώ την κούφια ισχυρογνωμοσύνη που προκάλεσε και προκαλεί τόσες εξεγέρσεις των νέων κατά της γονεϊκής εξουσίας. Εννοώ τη θέληση εκείνη που δεν διστάζει να πει αυτό είναι καλό και εκείνο κακό, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τα κριτήρια και τα στοιχεία στα οποία βασίζεται. Μόνο αν λήξει αυτή η φυγομαχία η οικογένεια έχει ελπίδα να διασωθεί.

Εκτός από τον ρόλο της οικογένειας και του σχολείου υπάρχει βέβαια και ο ρόλος του διαδικτύου και αυτού του τεράστιου όγκου πληροφοριών που δεχόμαστε παθητικά σε καθημερινή βάση. Πώς θα πρέπει οι νέοι να μάθουν να διαχειρίζονται αυτές τις πληροφορίες;
Το διαδίκτυο εξ ορισμού αντιτίθεται τόσο στην οικογένεια όσο και στο σχολείο, αφού διαχέει την έννοια της ισοδυναμίας όλων με όλα. Τίποτα δεν υπερέχει του αντιθέτου του. Στην ουσία πρόκειται για τη διοχέτευση τεράστιων δόσεων σχετικισμού στα νεανικά μυαλά. Θεωρείται πως ό,τι κυκλοφορεί νομιμοποιείται, αφού κατάφερε να κυκλοφορεί. Προφανώς, θα έπρεπε κατά κάποιον τρόπο να κριθεί και να αξιολογηθεί. Όμως αυτό δεν μπορεί να το εξασφαλίσει οποιαδήποτε δεξιότητα διαχείρισης των πληροφοριών. Απαιτείται ιδιαίτερη γνώση. Αυτό σημαίνει πως στο σχολικό πρόγραμμα θα πρέπει να δοθεί χώρος ώστε οι μαθητές να μαθαίνουν να ζυγίζουν το σημαντικό έναντι του ασήμαντου, να μαθαίνουν να βλέπουν πίσω από τις «έξυπνες λύσεις» στις οθόνες τους την κενότητα, την ανοησία ή την πονηριά.Φυσικά άλλες λειτουργίες του διαδικτύου μπορούν να αξιοποιηθούν καλύτερα. Ας μην ξεχνάμε όμως τη βασική διαφορά: πως, αν το διαδίκτυο θέλει τον ανθρώπινο νου να περιδιαβάζει συνεχώς, η εκπαίδευση και ακόμα πιο πολύ η παιδεία τον θέλει να θεμελιώνεται. Για να σκεφτείς πρέπει να σταθείς.

Σχετικό Άρθρο

Βιβλιο Πολεμώντας τον εαυτό μας

Αγγελική Μπιρμπίλη 14.07.2010, 17:15

Δίνεται όμως αρκετή ώθηση στη σκέψη; Μήπως η σκέψη μοιάζει σήμερα κάπως κουραστική;
Αν το να σκέφτεται κανείς στην εποχή μας προκαλεί κούραση, αυτό δηλώνει πως κάτι άλλο θα μπορούσε να σκεφτεί στη θέση μας και να μας απαλλάξει από τον κόπο. Ως γνωστόν, προσφέρονται τελευταία –και θα προσφέρονται όλο και περισσότερο– τέτοιοι μηχανισμοί αυτόματου λογισμού. Το ερώτημα είναι τι θα γίνει με τη φυσική όρεξη του ανθρώπου να γνωρίζει τα πράγματα αυτοπροσώπως και εν συνεχεία να επεξεργάζεται τις γνώσεις του. Η αριστοτελική ιδέα ότι η εργασία της νόησης κανονικά συνοδεύεται από μια ιδιαίτερη ηδονή, επιβεβαιώνεται από την καθημερινή εμπειρία. Κάθε φορά που συνδέουμε μια αιτία με ένα αποτέλεσμα νιώθουμε πως τιμάμε μια έμφυτη ικανότητά μας. Είμαστε πλασμένοι λοιπόν για να εξηγούμε και να κατανοούμε. Ό,τι μας εμποδίζει σ’ αυτό είναι εχθρός μας. Μας εμποδίζει να βρούμε την ιδιαίτερη εκείνη χαρά της γνώσης που αρμόζει στους ανθρώπους.

Θεωρείτε πως υπάρχει τρόπος αυτή η χαρά να ενταχθεί σε ένα εκπαιδευτικό μοντέλο που να ταιριάζει στην εποχή μας; Και ποιο θα ήταν αυτό;
Προϋπόθεση για να αποκτήσει θέλγητρα η γνώση μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα είναι να αναθεωρηθεί μια αντίληψη που τείνει να κυριαρχήσει και αφορά τη διέγερση του ενδιαφέροντος των μαθητών. Επικράτησε η άποψη ότι η ανία των διδασκομένων μειώνεται όταν οι διδάσκοντες παίζουν έναν ρόλο σαν του ξεναγού. Συνοδεύουν τα παιδιά στις βόλτες τους ανάμεσα σε θέματα-εκθέματα στο τεράστιο μουσείο του πολιτισμού και της επιστήμης. Εκεί οδηγεί η λεγόμενη «πολυθεματικότητα» στα σχολικά βιβλία. Το μάτι του παιδιού περνά από σελίδα σε σελίδα παίζοντας με διάφορα εικονίδια και λεζάντες. Αλλά τότε γιατί παραπονούμαστε για το ότι η προσοχή των νέων δεν συγκεντρώνεται πουθενά; Για να εστιάσει η προσοχή σε ένα αντικείμενο, πρέπει από το αντικείμενο να δίνεται κάποια υπόσχεση: η υπόσχεση μιας ανακάλυψης, της λύσης σ’ ένα αίνιγμα, της εύστοχης ερμηνείας μιας συμπεριφοράς. Η χαρά της γνώσης έρχεται μόνο όταν σε απορροφά αυτό που αρχικά σε κεντρίζει.
Στο συλλογικό επίπεδο –μιας κοινωνίας, μιας χώρας– η απορρόφηση αυτή δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο αν την εκπαίδευση τη διέπει μια ενοποιητική αρχή (καθορισμένη από την ιστορία του τόπου και τα συμφέροντά του). Είναι αυτό που χρειάζεται σήμερα πάνω απ’ όλα. Σε έναν κόσμο, σε έναν πλανήτη στον οποίο η αταξία έχει γίνει καθεστώς, είναι θέμα επιβίωσης να μπορεί ένα άτομο, όπως κι ένας λαός, να ορίζει τις προτεραιότητές του αντί να σέρνεται από δω και από κει. Οι αλαζόνες και ισχυροί του κόσμου έχουν σήμερα για όπλο τους την παρασκευή ενός ειδικού ναρκωτικού για τα πλήθη: της «ποικιλίας» των εντυπώσεων, σε συνδυασμό με το γρήγορο πέρασμα από μια εικόνα σε άλλη, από μια διάθεση σε άλλη. Απέναντι σ’ αυτή τη διασπορά άλλο αντίβαρο δεν έχουμε από την πνευματική συνοχή. Αφού ο ανθρώπινος νους έγινε νομάς, μετά εξερευνητής, έπειτα περιηγητής και κατόπιν τουρίστας, ήρθε ο καιρός να ξαναριζώσει κάπου – για να μην τρελαθεί.