«Τσερνόμπιλ - ένα χρονικό του μέλλοντος» στο Θέατρο του Νέου Κόσμου, από το βιβλίο της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς σε σκηνοθεσία του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου
Την είχα συναντήσει τον Απρίλιο του 2002. Η Λευκορωσίδα Σβετλάνα Αλεξίεβιτς είχε έρθει τότε στην Αθήνα για να παρουσιάσει το βιβλίο της «Οι μολυβένιοι στρατιώτες» (εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες). Τότε ούτε εγώ γνώριζα ότι ήδη είχε κάνει τις διαδρομές και τις συναντήσεις της με τους ανθρώπους που έζησαν την εμπειρία του Τσερνόμπιλ, ούτε εκείνη ήξερε ότι 13 χρόνια αργότερα θα κέρδιζε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Ξανακοίταξα το αποδελτιωμένο κείμενο εκείνης της συνάντησης που είχε δημοσιευτεί στην «Καθημερινή» με ημερομηνία 7 Απριλίου 2002. Και συνειδητοποίησα, τόσα χρόνια μετά, ότι πάντα ένας ήταν ο τρόπος που προσέγγιζε το υλικό της γραφής της: «Παρ' ότι έχω καταπιαστεί και με άλλα είδη γραφής (ποίηση, θεατρικό έργο, κ.λπ.), διαπίστωσα ότι η πραγματικότητα γύρω μου άλλαζε τόσο γρήγορα, που δεν μπορούσα να την εκφράσω. Και τότε κατάλαβα ότι το διαφορετικό που έψαχνα το έβρισκα στον άνθρωπο (…) διαπίστωσα ότι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες αμφιβολίες και ζητούν τις ίδιες πραγματικότητες. Ο κάθε απλός άνθρωπος θέλει να γνωρίζει τι σκέφτεται ο άλλος απλός άνθρωπος στις κρίσιμες καταστάσεις. Κι αυτό είναι ένα περιεχόμενο που δεν υπάρχει στα αρχεία της ανθρωπότητας. Τη σημερινή εικόνα του κόσμου δεν μπορείς να τη φανταστείς χωρίς μαρτυρίες. Είναι ένα μωσαϊκό που δεν μπορείς να το προσεγγίσεις μόνο με τη σκέψη. Μέχρι τώρα θεωρούσαμε ότι το ντοκουμέντο δεν μπορεί ν' αγγίξει συναισθήματα. Το αυτί μου βρίσκεται πάντα έξω. Έξω είναι πεταμένα χιλιάδες μυθιστορήματα, αλλά πρέπει να έχεις την ικανότητα να τα ακούσεις. Έχω την εντύπωση ότι γράφω τις αναμνήσεις εκείνων που δεν θα γράψουν ποτέ. Και δεν εξαφανίζεται ο συγγραφέας, υπάρχει», μου έλεγε το 2002.
Στο βιβλίο της «Τσερνόμπιλ – Το χρονικό του μέλλοντος» (εκδ. Πατάκης, μετ. Ορέστης Γεωργιάδης) έκανε ακριβώς αυτό. Έγραψε τις αναμνήσεις εκείνων που δεν θα γράψουν ποτέ. Αναμνήσεις που αφορούσαν μια τρομακτική, άγνωστη και ακραία δύσκολη εμπειρία, με πολύ θάνατο και πολύ πόνο, που ανέτρεψε τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων: την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα στο Τσερνόμπιλ, τον Απρίλιο του 1986. Ένα βιβλίο που, όπως λέει η ίδια, «δεν μιλάει για το Τσερνόμπιλ, αλλά για τους ανθρώπους του Τσερνόμπιλ. Για όλους αυτούς για τους οποίους ξέρουμε τόσα λίγα πράγματα -σχεδόν τίποτα». Πέρασε τρία χρόνια της ζωής της επισκεπτόμενη τις περιοχές γύρω από το Τσερνόμπιλ που είχαν εκκενωθεί αρχικά και μετά σιγά σιγά ξανακατοικήθηκαν. Αναζήτησε κι άλλους, που ξεκίνησαν νέα ζωή μακριά από την επικίνδυνη περιοχή και τις αφόρητα επώδυνες μνήμες τους. Και ταυτόχρονα, μέσα απ’ αυτές τις μαρτυρίες, έφτιαξε μια συναρπαστική ανθρωπογεωγραφία των ανθρώπων που γαλουχήθηκαν στα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού στην τότε ΕΣΣΔ, των ανθρώπων που ήταν στενά δεμένοι με τη φύση, τους ανθρώπους που είχαν μάθει να αναφέρονται σε αποσπάσματα του Τσέχωφ ή του Πούσκιν καθώς μιλούσαν για καθημερινά πράγματα. Συγκέντρωσε συνολικά 100 μαρτυρίες στο βιβλίο της.
Από αυτές, η Κοραλία Σωτηριάδου επέλεξε 16 για τη θεατρική παράσταση που παίζεται στο Θέατρο Νέου Κόσμου στην παράσταση που σκηνοθετεί ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος και έχει τον ίδιο τίτλο με το βιβλίο: «Τσερνόμπιλ – Το χρονικό του μέλλοντος». Ήταν ασφαλώς μια γενναία όσο και ριψοκίνδυνη επιλογή. Γιατί είχε να διαχειριστεί ένα καθηλωτικό κείμενο, που δεν είχε κάποια πλοκή, κάποιο στόρι. Μόνο τους μονολόγους διαφορετικών ανθρώπων και ένα κοινό στοιχείο που τις συνέδεε: την έκρηξη του αντιδραστήρα που άλλαξε τις ζωές τους.
Το σκηνικό του ήταν ένας τόπος που υποδέχεται και φιλοξενεί τις μνήμες, ένα μουσείο, υπαρκτό στη Λευκορωσία, με αντικείμενα, εικόνες και μαρτυρίες για το Τσερνόμπιλ. Ένας χώρος κατάλευκος και σχεδόν άδειος. Μόνο μερικές καρέκλες υπάρχουν, ένας σωρός με παπούτσια κι ένας άλλος με μπομπίνες -ίσως αυτές που χρησιμοποίησε η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς για να καταγράψει τις αναμνήσεις, τους φόβους και την αγωνία δεκάδων ανθρώπων. Τα εκθέματα μιας μεγάλης τραγωδίας. Και στο μουσείο-σκηνή αρχίζουν και εμφανίζονται, ο ένας μετά τον άλλον, τα πρόσωπα που έζησαν αυτή την τραγωδία. Και να μοιράζονται τις αναμνήσεις τους, τις στιγμές που όλα άλλαξαν στη ζωή τους. «Οι λέξεις είναι το ενδιάμεσο του ανθρώπου και της ψυχής του». Και παράλληλα βλέπουμε την ψυχοσύνθεση ενός λαού που έζησε σ’ ένα συγκεκριμένο καθεστώς («πάντα έτοιμοι για πόλεμο είμαστε. Έτσι μεγαλώσαμε»). Αλλά και τις παθογένειες ενός καθεστώτος που λίγα χρόνια αργότερα κατέρρευσε. Όλα μέσα από τις ιστορίες των ανθρώπων.
Και την ίδια στιγμή συνειδητοποιούμε πως μερικά χρόνια πριν, μια περιοχή του πλανήτη κλήθηκε ν’ αντιμετωπίσει πάλι έναν αόρατο εχθρό, τη ραδιενέργεια. Και τότε υπήρχαν αρνητές, και τότε υπήρχαν κάποιοι που νόμιζαν ότι δεν θα τους αγγίξει («τίποτα δεν μπορούσε ν’ αγγίξει τη νιότη μας, γι’ αυτό και δεν φορούσαμε τις μάσκες μας»), και τότε υπήρχαν θεωρίες συνωμοσίας. Το χρονικό του μέλλοντος.
Ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος έδωσε τεράστιο χώρο στο λόγο, στις λέξεις των ανθρώπων. Ελάχιστα στήριξε την αφήγησή τους το βίντεο, και ήταν πολύ εύστοχο όπου υπήρχε (Παντελής Μάκκας που υπογράφει και το σκηνικό) -πιστεύω ότι θα χρειαζόταν πιο γενναία παρουσία της εικόνας και του ντοκουμέντου. Και μοίρασε τον τρόπο που αφηγήθηκαν οι ηθοποιοί τις αναμνήσεις εκείνων των ανθρώπων στη Σβετλάνα Αλεξίεβιτς: άλλοι συνέχισαν να λειτουργούν με συναίσθημα (Μαρία Κατσιαδάκη, Δαυίδ Μαλτέζε), κι άλλοι είχαν ήδη αποστασιοποιηθεί από εκείνες τις στιγμές, παρότι δεν είχαν ξεχάσει απολύτως τίποτα. Κι όσο πιο οδυνηρές ήταν οι στιγμές, τόσο περισσότερο αποστασιοποιημένοι ήταν στην αφήγησή τους (Στέλιος Μάινας, Πηνελόπη Τσιλίκα, Γιάννης Λεάκος).
Ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος επέλεξε μια γραμμική παρουσίαση αυτών των μαρτυριών, σχεδόν απογυμνωμένη, ακριβώς όπως τις διάβασε στο βιβλίο, μπαίνοντας δηλαδή στη θέση του αναγνώστη. Ίσως γι’ αυτό επέλεξε την αποστασιοποιημένη, σχεδόν ψυχρή, αφήγηση ιδίως όταν υπήρχαν τόσες αβάσταχτες μνήμες που περιγράφονται με λέξεις. Αντιθέτως το συναίσθημα ήταν παρόν και έντονο, στις αφηγήσεις που μιλούσαν περισσότερο για έναν τρόπο ζωής που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με τη φύση και τη γη και κατάφεραν να δώσουν και την απόγνωση και την τρυφερότητα, και τον τρόπο ζωής εκείνων των ανθρώπων, οι περισσότεροι από τους οποίους, χρόνια μετά, δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι τους συνέβη.
Το βιβλίο της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς μας θυμίζει την αδυναμία αλλά και τη δύναμη των ανθρώπων. Η παράσταση στο Θέατρο του Νέου Κόσμου στάθηκε με δέος απέναντι σ’ αυτή την παντοτινή διαπίστωση.
Τι μας είπε για τα ιστορικά γεγονότα και τη σχέση τους με το σήμερα, τους ακίνητους ταξιδιώτες και την παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ
13°
