Η Αθήνα ως πολύπλευρη πόλη, έχει και άλλη μία όψη, υπόγεια και σκοτεινή, γεμάτη μυστικά και ιστορίες που αρχίζουν από το 1936 και φτάνουν περίπου μέχρι το 1960.
Αυτή η πόλη βρίσκεται κάτω από την πόλη. Είναι γεμάτη από μικρούς ή μεγάλους χώρους που βρίσκονται κάτω από τα κτίρια που έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για τα αντιαεροπορικά καταφύγια της Αθήνας. Καθημερινά περπατάμε πάνω ή δίπλα απ’ αυτά, σε κεντρικά σημεία και ούτε μπορούμε να φανταστούμε τι υπάρχει από κάτω.
Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944, Κοραή 4
Τις προηγούμενες ημέρες είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε την τοποθεσία αλλά και την ιστορία τεσσάρων εξ αυτών και να ξεναγηθούμε στο μοναδικό επισκέψιμο, από τον ιστορικό ερευνητή κ. Κωνσταντίνο Κυρίμη και συγγραφέα του βιβλίου «Τα καταφύγια της Αττικής: μια περιήγηση στη μυστική, υπόγεια Αττική». Το βιβλίο αυτό εντάχθηκε σαν δράση στη θεματική ενότητα «Αθηναϊκές Διαδρομές Βιβλίου» και όπως σχολιάζει η κ. Εριφύλη Μαρωνίτη, διαχειρίστρια έργου της Αθήνα 2018, Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων: «Εμπνευσμένοι από ιστορίες και βιβλία σαν αυτό του μελετητή Κωνσταντίνου Κυρίμη για τα καταφύγια, θελήσαμε να ερευνήσουμε τη σχέση του μύθου με την πραγματικότητα, του κρυμμένου και του προφανούς, του χθες και του σήμερα στην πόλη μας, την Αθήνα. Η απήχηση και το ενδιαφέρον του κόσμου είναι τεράστια. Να πώς, λοιπόν, ένα βιβλίο, μια ιστορία, γίνονται η αφορμή να δούμε λίγο βαθύτερα, τι μπορεί να κρύβεται κυριολεκτικά κάτω απ’ τα πόδια μας!». Ακολουθεί η ιστορία των καταφυγίων, όπως μας τη διηγήθηκε συνοπτικά ο Κ. Κυρίμης.
Κατεβαίνοντας στο καταφύγιο της οδού Κοραή 4
Το 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας. Ως ιδιαίτερα διορατικός στρατιωτικός διέβλεψε τον κίνδυνο του πολέμου και την αναπόφευκτη ανάμειξη της Ελλάδας σ’ αυτόν. Ήταν δε βέβαιος ότι στην επερχόμενη διαμάχη ο σημαντικότερος κίνδυνος θα ήταν οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί, όπως συνέβαινε σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, οι οποίες είχαν μεγάλες απώλειες αμάχων λόγω αυτών. Έτσι, παράλληλα με τη στρατιωτική προετοιμασία της χώρας εκπονεί σχέδιο και για την πολιτική προστασία του πληθυσμού, καθώς και των νευραλγικών υπηρεσιών. Βάσει αναγκαστικού νόμου, ο οποίος ίσχυε έως το 1956, κάθε νέα-ανεγειρόμενη πολυκατοικία έπρεπε να διαθέτει το δικό της καταφύγιο. Επίσης, υποχρεωτική ήταν η κατασκευή καταφυγίων σε όλους τους δημόσιους χώρους και ιδιαίτερης σημασίας σημεία της χώρας.
Η γερμανική εταιρία που ήταν αναρτημένη στον 5ο όροφο του κτιρίου
Οι προδιαγραφές της κατασκευής
Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του στρατάρχη Παπάγου, στην Αττική μεταξύ 1936 και 1940 φτιάχτηκαν 400 δημόσια καταφύγια, ικανά να στεγάσουν συνολικά 30-40.000 άτομα, και περίπου 12.000 ιδιωτικά. Ανάλογα δε με το μέγεθός τους μπορούσαν να φιλοξενήσουν από 30-40 (αυτά κυρίως των πολυκατοικιών) έως 1.300 άτομα. Για τα καταφύγια ίσχυαν οι αυστηρότερες των προδιαγραφών. Το κράτος είχε συγκροτήσει μία επιτροπή, την Ανωτάτη Διοίκηση Αντιαεροπορικής Αμύνης, στελεχωμένη με στρατιωτικούς, καθηγητές του Πολυτεχνείου και Πολιτικούς Μηχανικούς, οι οποίοι είχαν σαν βασικό αντικείμενο τη σύνταξη αυτών.
Η δεξαμενή νερού στο καταφύγιο της οδού Κοραή 4
Οι προδιαγραφές αφορούσαν τις μεταλλικές πόρτες (πυκνότητα μετάλλου, διαστάσεις, αεροστεγές κλείσιμο, ματάκι παρατήρησης), τη μηχανική εγκατάσταση εξαερισμού και ανανέωσης του αέρα, τη δεξαμενή για επάρκεια και αυτάρκεια νερού, τη χωρητικότητα του καταφυγίου, τον φωτισμό, τις εξόδους κινδύνου. Ενδεικτικά, μερικές απ’ αυτές ήταν η απαραίτητη κατασκευή προθαλάμου, που οδηγούσε σε αρκετές μικρές αίθουσες (και όχι μία μεγάλη, για λόγους στατικότητας), ύψους 2.5 έως 3 μ., το 30 εκ. πάχος μίνιμουμ των τοιχωμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα, η θωρακισμένη πόρτα της κύριας εισόδου με τη σφραγίδα της Επιτροπής Διαφραγμάτων Καταφυγίου. Χωρίς αυτή τη σφραγίδα ήταν αδύνατη η θωράκιση του καταφυγίου. Στην αρχή οι πόρτες αυτές εισάγονταν από τη Γερμανία και από το 1938 άρχισαν να κατασκευάζονται και στην Ελλάδα.
Η γερμανική επιγραφή πάνω στη θωρακισμένη πόρτα εισόδου στο κτίριο της οδού Κοραή 4
Επίσης, έπρεπε να υπάρχει μία τουαλέτα ανά 25 άτομα και ηλεκτρικός φωτισμός. Απαγορευότανε ρητώς ο φωτισμός με προϊόντα καύσης. Επιπλέον, το πιστοποιητικό επάρκειας αέρα έπρεπε να είναι αναρτημένο σε εμφανές σημείο και μία φορά τον χρόνο γινότανε επανέλεγχος από την αντίστοιχη επιτροπή για την κανονική λειτουργία όλων των συσκευών. Σε κάθε άνθρωπο αναλογούσαν 3 κυβικά μέτρα αέρα και ο αντίστοιχος χώρος ήταν από 0.80 έως 1 τετρ. μέτρο.
Ο τρόπος λειτουργίας
Εκτός όμως από το κατασκευαστικό σκέλος των καταφυγίων, δόθηκε μεγάλη βαρύτητα και στο σκέλος εκπαίδευσης και ενημέρωσης του πληθυσμού για τη χρήση τους. Εκεί, σημαντικό ρόλο έπαιξε η νεολαία του καθεστώτος, η ΕΟΝ. Τα παιδιά αυτά ήταν υποχρεωμένα να παίρνουν μέρος σε γυμνάσια αεράμυνας και είχαν επιφορτιστεί με το να πηγαίνουν από πόρτα σε πόρτα και να μοιράζουν ενημερωτικά φυλλάδια και οδηγίες για τα καταφύγια. Τα τελευταία, ως τόπος συγκέντρωσης ατόμων, σχημάτιζαν την κοινότητα της αεράμυνας.
Προσωπικά είδη των κρατούμενων στο εκθετήριο στο α' υπόγειο
Ανάλογα με το μέγεθος του καταφυγίου ήταν και ο αριθμός των μελών της. Όπως κάθε κοινότητα διέπεται από νόμους και αρχές, έτσι και αυτή της αεράμυνας είχε τους δικούς της κανονισμούς με τον οικοφύλακα να είναι ο πιο ισχυρός θεσμός. Είχε ρόλο αρχηγού και έπρεπε να είναι σε καλή φυσική κατάσταση, μορφωμένος, να διαθέτει μία σειρά από αρετές και ν’ απολαμβάνει την αποδοχή και τον σεβασμό των υπολοίπων. Οι κανονισμοί απαγόρευαν να γίνουν οικοφύλακες άρρενες μεταξύ 20 και 44 ετών. Ο οικοφύλακας περνούσε από μία εκπαίδευση σε κρατική σχολή, διάρκειας τουλάχιστον ενός μηνός (για κτίρια άνω των 200 ατόμων), ενώ για τις πολυκατοικίες η εκπαίδευση ήταν πιο σύντομη.
Ταμπακιέρα κρατούμενου στο εκθετήριο του α' υπογείου
Σε περίοδο ειρήνης έπρεπε να ενημερώνεται, να μεταλαμπαδεύει τις γνώσεις του και σε άλλους, να έχει την εποπτεία στις ασκήσεις αεράμυνας, να φροντίζει την καθαριότητα του καταφυγίου. Εν καιρώ πολέμου, ήταν η ψυχή του καταφυγίου. Εκτός από τον οικοφύλακα στην κοινότητα υπήρχε οικοπυροσβέστης και οικονοσοκόμα. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα, πραγματοποιούνταν ασκήσεις προετοιμασίας. Κάθε κάτοικος ήταν υποχρεωμένος να γνωρίζει το πού θα κατευθυνθεί σε περίπτωση βομβαρδισμού και υπήρχε ειδική σηματοδότηση στις εισόδους των δημόσιων καταφυγίων.
Ακιδογραφήματα στους τοίχους
Για τους Αθηναίους του 1936 και του 1940 τα καταφύγια ήταν μέρος της καθημερινότητας και αποτελούσαν χώρους κοινωνικής ζύμωσης. Σ’ ένα χρονογράφημά του, το 1941, ο Κώστας Βάρναλης γράφει χαρακτηριστικά: «Κάθε πολίτης, αρσενικός ή θηλυκός, μικρός ή μεγάλος, είχε τα γνωστά του καταφύγια. Ξέρει πιο είναι το κοντινότερο καταφύγιο στο σπίτι του, στο γραφείο του, στο καφενείο, ή στο ρεστοράν που τρώει. Αυτά τα καταφύγια τα θεωρεί ιδιοκτησία του. Όταν βαρέσει συναγερμός δεν καταλαμβάνεται εξ απροόπτου. Ξέρει πού θα πάει. Και πάει ήσυχα και καμαρωτός. Εκεί, όχι μονάχα δεν θα πλήξει αλλά θα συναντήσει τους γνωστούς και τους φίλους του, θα χαζέψει, θα κουβεντιάσει και θα αλλάξει λιγάκι αέρα».
Πακέτα τσιγάρων των κρατούμενων στο εκθετήριο του α' υπογείου
Το επισκέψιμο καταφύγιο της οδού Κοραή
Και μετά απ’ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή άρχισε η ξενάγηση στο μοναδικό, επισήμως επισκέψιμο καταφύγιο της Αθήνας, που βρίσκεται 6 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης, επί της οδού Κοραή 4, γνωστό ως Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944. Περνώντας καθημερινά μπροστά από αυτό το σημείο, δίπλα στο σινεμά ΑΣΤΥ και διάφορα καφέ, δύσκολα μπορεί κάποιος να φανταστεί ότι εκεί βρίσκεται ένα μοναδικό ιστορικό μνημείο, αφιερωμένο στην περίοδο της Κατοχής.
Ακιδογραφήματα στους τοίχους
Το κτίριο αυτό, το Μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής, κτίστηκε την περίοδο 1934-1938 σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Εμ. Κριεζή και Αν. Μεταξά και μετά την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιτάχθηκε για διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Στις 6 Μαΐου του 1941 το επέταξαν οι κατοχικές δυνάμεις και στο αντιαεροπορικό καταφύγιο εγκαταστάθηκαν τα κρατητήρια της Kommandatur. Στον πέμπτο όροφο του κτιρίου υψώθηκε η γερμανική σημαία, η οποία θα μείνει εκεί μέχρι τις 12 Οκτωβρίου του 1944 και σήμερα είναι εκτεθειμένη σε γυάλινη προθήκη στο Α΄ Υπόγειο, κοντά στην είσοδο.
Ακιδογραφήματα στους τοίχους
Στους χώρους του διώροφου καταφυγίου, το οποίο λειτούργησε ως κέντρο μεταγωγών, κρατήθηκαν πολλοί Έλληνες κάθε ηλικίας, μέχρι και παιδιά 14 ετών, για ασήμαντα παραπτώματα, καθώς και Γερμανοί και Ιταλοί αντιφασίστες. Εκεί αισθάνεσαι και το σουρεαλιστικό της κατάστασης, όταν διαβάζεις μία γερμανική επιγραφή πάνω στη θωρακισμένη πόρτα εισόδου, όπου αναγράφεται ότι η συγκεκριμένη πόρτα πληρούσε όλες τις προδιαγραφές για την εξαγωγή της από τη Γερμανία. «Οι ίδιοι λοιπόν που μας έφερναν τις πόρτες για να προστατευτούμε, τρία χρόνια μετά μας βομβάρδιζαν, αλλά μας διαβεβαίωναν ότι είμασταν ασφαλείς και να μην ανησυχούμε...», λέει χαμογελώντας ο κ. Κυρίμης.
Η έλλειψη νερού ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι κρατούμενοι
Σώζονται μερικά προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων και πάνω στους τοίχους μπορεί κανείς να δει διάφορα ακιδογραφήματα, να διαβάσει επιγραφές, ονόματα, μηνύματα σε διάφορες γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά, ιταλικά, γερμανικά). Τα μηνύματα αυτά, οι ζωγραφιές, οι κατάρες, οι ευχές, οι παρακλήσεις, οι ερωτικές καρδούλες, τα ονόματα καταδοτών... σε κάνουν να αισθανθείς ένα φοβερό ψυχοπλάκωμα αλλά και πολύ έντονη την παρουσία όλων των ανθρώπων που πέρασαν από κει μέσα και άφησαν το αποτύπωμά τους στην ιστορία πάνω στους ασβεστωμένους τοίχους αυτών των υπογείων και σου δίνουν την ευκαιρία να τους γνωρίσεις, έστω και μ’ αυτό τον παράδοξο τρόπο.
Ίχνη από τα κελιά στο δάπεδο του καταφύγιου στην οδό Κοραή 4
Στον τοίχο του πρώτου θαλάμου του 2ου υπογείου υπάρχει ένα σκίτσο του Μουσολίνι, που έφτιαξε ιταλός κρατούμενος. Αν κάποιος παρατηρήσει το σκίτσο θα δει ότι έχει πάνω του μερικές τρύπες. Λέγεται ότι αυτές προήλθαν μετά την επίταξη του κτιρίου από το ΕΑΜ, όταν ένας ένοπλος κατέβηκε στο υπόγειο και μόλις αντίκρισε το σκίτσο και συναισθηματικά φορτισμένος όπως ήταν από όλα όσα είδε στον χώρο, έβγαλε το πιστόλι του και πυροβόλησε πάνω στο σκίτσο.
Σκίτσο του Μουσολίνι με ίχνη πυροβολισμού πάνω του
Εκεί που στεγάζονται τα Attica
Αφήνοντας πίσω τον ιστορικό χώρο αρχίσαμε να περπατάμε στην οδό Πανεπιστημίου με κατεύθυνση προς το Σύνταγμα. Η επόμενη στάση ήταν μπροστά στο πολυκατάστημα Attica, τον ναό της κατανάλωσης. Σταθήκαμε πάνω από μία σχάρα που υπάρχει στο πεζοδρόμιο κοντά σε μία από τις εισόδους του καταστήματος, η οποία μοιάζει με τις σχάρες ομβρίων. Αν κάποιος σκύψει και παρατηρήσει προσεκτικά μπορεί να διακρίνει κάποια σκαλοπάτια. Αυτά, όπως μας εξήγησε ο κ. Κυρίμης, ήταν η έξοδος του καταφύγιου.
Το καταφύγιο της οδού Κοραή 4
To κτίριο αυτό, το μεγαλύτερο της Αθήνας, καταλαμβάνει το τετράγωνο των οδών Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου, Σταδίου και Αμερικής. Παλιά, εκεί ήταν οι Βασιλικοί Στάβλοι. Ανήκει στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού και κατασκευάστηκε στην εποχή του μεσοπολέμου, στο αρχιτεκτονικό πνεύμα του μοντέρνου κλασικισμού με στοιχεία της αrt deco, σε σχέδια των Βασ. Κασσάνδρα και Λ. Μπόνη. Όπως ήταν φυσικό το τεράστιο αυτό κτίριο διέθετε καταφύγιο, το οποίο θεωρείτο ένα από τα πιο ασφαλή και καλά κατασκευασμένα σ’ όλη την Αθήνα. Ενώ, οι συνήθεις προδιαγραφές για το πάχος των τοιχωμάτων ήταν 30 εκ., στο συγκεκριμένο είχαν... 1 μέτρο! Λόγω αυτής της κατασκευής ο στρατός είχε βάλει εκεί τηλέπυπα και διάφορα μηχανήματα επικοινωνίας. Τώρα ο χώρος αυτός έχει μετατραπεί σε αποθήκες και με τίποτα δεν προδίδει την παλιά του χρήση.
Έξοδος καταφυγίου του κτιρίου του Μετοχικού Ταμείου Στρατού. Εκεί σήμερα βρίσκεται το Attica
Η πολυκατοικία της οδού Ζαλοκώστα
Διασχίζοντας την Πανεπιστήμιου και περπατώντας προς το Σύνταγμα, στρίψαμε αριστερά στη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας και μετά αμέσως αριστερά στον πεζόδρομο της οδού Ζαλοκώστα. Σταθήκαμε μπροστά σε μία πολυκατοικία του μεσοπολέμου, στον αριθμό 7, η οποία βρίσκεται σε απόσταση 50 μέτρων από το Ελληνικό Κοινοβούλιο.
H κεντρική είσοδος της πολυκατοικίας, επί της οδού Ζαλοκώστα 7
Η πολυκατοικία χτίστηκε σε σχέδια του Ανδριανού Λαζαρίμου και θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα μοντερνισμού στην Αθήνα. Το κτίριο είναι ιδιοκτησίας του ΝΑΤ και από το 2008, συμπεριλαμβάνεται στη λίστα των ιστορικών και διατηρητέων μνημείων, με απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι λόγοι αυτής της διάκρισης είναι η αρχιτεκτονική του αλλά και η σύνδεσή του με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Όπως ακούσαμε, τα διαμερίσματα της πολυκατοικίας (κτίσεως 1938) επιτάχθηκαν τα χρόνια της Κατοχής και χρησιμοποιήθηκαν για κατοικίες Γερμανών αξιωματικών, ενώ στο υπόγειό της (όπου βρίσκεται και το καταφύγιο) βασανίστηκαν εκατοντάδες Έλληνες.
Ο κος Κυρίμης στο καταφύγιο της οδού Ζαλοκώστα 7
Το καταφύγιο είναι 80 τ.μ. και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Το καταφύγιο αυτό είναι η αφορμή για τις φήμες που κυκλοφορούν ότι «στο υπόγειο του κτιρίου, υπάρχουν στοές που αποτελούν είσοδο στην Υπόγεια Μυστική Αθήνα και οδηγούν σε παρακείμενα κτίρια». Ο Κ. Κυρίμης μάς διαβεβαίωσε κατηγορηματικά ότι οι φήμες αυτές είναι εντελώς ανυπόστατες, καθώς το συγκεκριμένο καταφύγιο, όπως και όλα τα άλλα, έχει πεπερασμένες διαστάσεις και δεν οδηγεί πουθενά.
Όπως μας πληροφόρησε ο Κ. Κυρίμης, ένας τρόπος για να αντιλαμβάνεται κάποιος την ύπαρξη καταφυγίων, περνώντας μπροστά από πολυκατοικίες της δεκαετίας του ’30, είναι όταν βλέπει στο πεζοδρόμιο, κοντά στην κεντρική είσοδο, ένα τετράγωνο ή ορθογώνιο μεταλλικό καπάκι. Από εκεί ήταν η έξοδος διαφυγής, ενώ η είσοδος ήταν μέσα στην πολυκατοικία, συνήθως δίπλα στο ασανσέρ.
Το καταφύγιο της οδού Ζαλοκώστα 7
Και στο σημείο αυτό ακούσαμε τη συνέχεια από το χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, «Καταφύγια», ο οποίος αποκαλούσε τους Αθηναίους «καταφυγιώτες». «Τα καταφύγια –όσο κι αν είναι υπόγεια σκοτεινά και πολλές φορές υγρά, γιατί δεν φτάνει έως εκεί ο ήλιος– αποτελούν «τόπον αναψυχής»!… Τύποι περίεργοι, αλλά και τύποι κοινοί, μπαίνουν ήσυχα-ήσυχα σαν στο σπίτι τους· πιάνουν μια κάσα ή κανένα πάγκο, αν υπάρχουν τέτοιες πολυτέλειες, και κάθονται.
Το μεταλλικό καπάκι κοντά στην είσοδο της πολυκατοικίας κάτω από το οποίο ήταν η έξοδος του καταφυγίου
Οι περισσότεροι όμως πιάνουν ένα κομμάτι τοίχο, ακουμπούν απάνω και στέκονται ασάλευτοι ή βγάζουν την εφημερίδα τους και βυθίζονται στο διάβασμά της, για να περνά η ώρα. Μερικές κυρίες ή κορίτσια βγάζουν από τη σάκα τους μια φανέλα και πλέκουν ή κανένα μυθιστόρημα… Κανένας δεν καπνίζει, ούτε συζητεί. Απαγορεύεται. Μιλούνε σιγά αναμεταξύ τους, λες και προσέχουν μην ξυπνήσουν τις μπόμπες. Στους τοίχους και στα ανώφλια των εισόδων υπάρχουν πινακίδες: «Απαγορεύεται το κάπνισμα, ως και αι συζητήσεις»…
Το μεγάλο καταφύγιο κάτω από το Υπουργείο Οικονομικών
Η ενδιαφέρουσα ξενάγηση τελειώνει με επίσκεψη πάνω από το μεγαλύτερο καταφύγιο της Αθήνας, το οποίο βρίσκεται κάτω από τον... ναό της Οικονομίας, το Υπουργείο Οικονομικών, στην οδό Καραγιώργη Σερβίας 10. Μπαίνοντας μέσα στη στοά με τις δύο εισόδους και σχεδόν έξω από την κεντρική είσοδο του Υπουργείου Οικονομικών, κοιτώντας προς τα κάτω βλέπουμε δύο μικρές σιδερένιες πόρτες, κλειδωμένες, και σκαλιά τα οποία οδηγούν στο τεράστιο καταφύγιο των 400 τ.μ., με τους 35 θαλάμους στα δύο επίπεδά του, που βρίσκεται 7 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης. Ήταν πάρα πολύ καλά οργανωμένο και χωρούσε 400-450 άτομα.
Μέσα σε αυτή τη στοά επί της οδού Καραγεώργη Σερβίας 10, βρίσκονται οι είσοδοι του καταφυγίου
Το καταφύγιο αυτό δεν είναι επισκέψιμο και είναι πάρα πολύ δύσκολο να πάρει κάποιος ερευνητής άδεια για να κατέβει. Για πολλά χρόνια ήταν πλημμυρισμένο, και μάλιστα η μία μεταλλική πόρτα έχει διαβρωθεί από την υγρασία, αλλά σήμερα η κατάσταση έχει βελτιωθεί. Ανήκει στο Μετοχικό Ταμείο Ναυτικού, απ’ όπου το ενοικιάζει το Υπουργείο Οικονομικών. Βγαίνοντας έξω, αν σηκώσει κάποιος ένα κόκκινο χαλάκι που βρίσκεται στην είσοδο του παρακειμένου μαγαζιού, θα μπορέσει να δει το καπάκι από την μία από τις 4 εξόδους κινδύνου.
Σκάλα εισόδου στο καταφύγιο της οδού Καραγεώργη Σερβίας 10
Γιατί δεν μπορούν να αξιοποιηθούν πια;
Η ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα αυτή ξενάγηση μας έμαθε πάρα πολλά, αλλά μας έδωσε και τροφή για σκέψη και προβληματισμούς. Σίγουρα τώρα, όταν θα περπατάμε έξω από το Attica, ή το Υπουργείο Οικονομικών ή όταν βλέπουμε μία πολυκατοικία με έρκερ –χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου– θα ψάχνουμε για το ορθογώνιο ή τετράγωνο καλά ασφαλισμένο καπάκι δίπλα στην είσοδο.
Το καταφύγιο της οδού Καραγεώργη Σερβίας 10
Όταν περπατάμε στον πεζόδρομο της Κοραή ίσως δεν θα προσπερνάμε πια αδιάφορα την είσοδο στον αριθμό 4, εκτιμώντας ακόμη περισσότερο το γεγονός ότι είμαστε ελεύθεροι και δεν έχουμε γνωρίσει τη φρίκη του πολέμου. Αναπόφευκτα όμως αναρωτιόμαστε γιατί αυτά τα καταφύγια και όλα τα υπόλοιπα που υπάρχουν στην Αττική, είναι αναξιοποίητα, πλην ενός. Όπως μας είπε ο Κ. Κυρίμης πολλά εξ αυτών έχουν μπαζωθεί, έχουν καταστραφεί ή έχουν μετατραπεί σε αποθηκευτικούς χώρους (π.χ. του ΜΤΣ - Attica). «Δεν έχουν καμία χρηστικότητα, πλέον. Σε περίπτωση πολέμου δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν και λόγω της αλλαγής της φύσης του σύγχρονου πολέμου, αλλά και λόγω της αλματώδους μεγέθυνσης του πληθυσμού. Εκτός αυτού, στη συντριπτική τους πλειονότητα είναι ασυντήρητα επί αρκετές δεκαετίες, με αποτέλεσμα το κόστος ανακατασκευής και ανακαίνισης να θεωρείται κάτι παραπάνω από δυσθεώρητο. Σ’ άλλες χώρες αυτοί οι χώροι είναι επισκέψιμοι. Έχουν γίνει μουσεία, βιβλιοθήκες, γκαλερί, κέντρα πολιτισμού. Στο Αγρίνιο, στην Πάτρα, στην Μήλο υπάρχουν επισκέψιμα καταφύγια, αλλά κανένα στην Αθήνα», σχολιάζει ο Κ. Κυρίμης, εκφράζοντας παράλληλα την αισιοδοξία του ότι κάποια στιγμή αυτά θα γνωρίσουν την τουριστική και πολιτιστική εκμετάλλευση που έχουν οι αντίστοιχοι χώροι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης.
Ο κος Κυρίμης μπροστά στην φαγωμένη από νερά πόρτα του καταφύγιου της οδού Καραγεώργη Σερβίας 10
Μακάρι αυτό να γίνει πραγματικότητα! Οι υπόγειοι αυτοί χώροι, κάτω από τα πόδια μας, εκτός του ότι έχουν κάτι το μυστικιστικό, που τους προσδίδει μία ιδιαίτερη γοητεία και κεντρίζουν το ενδιαφέρον, αποτελούν σημαντικά ιστορικά μνημεία, που πρέπει να πάψουν να είναι στον κόσμο της αφάνειας και της σιωπής. Πρέπει να «βγουν στην επιφάνεια», γιατί μόνο έτσι θα μπορεί να διαφυλαχθεί η μνήμη τους και να γίνει γνωστός ο ρόλος τους στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας.
BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΗΓΕΣ
Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, «Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία», Αθήνα, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2013
Κυρίμης Κωνσταντίνος, «Τα Καταφύγια της Αττικής, Τόμος Β., Συνεχίζοντας την περιήγηση στη μυστική, υπόγεια Αττική», 2017. Φυλλάδιο του Χώρου Ιστορικής Μνήμης, 1941-1944
Χαραμής Σπήλιος, Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944, Κοραή 4, Μέγαρο Εθνικής Ασφαλιστικής, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Α.Ε.Ε.Γ.Α. «Η Εθνική», Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων-Διαφήμισης, Αθήνα 1991
20°
