Περνάς κάθε μέρα από δίπλα. Αγγίζεις τους τοίχους τους. Περιδιαβαίνεις από τις σιδερένιες πόρτες τους. Κτίρια ιστορικά. Κτίρια στα οποία γράφτηκε με αίμα η ιστορία του τόπου. Κτίρια-τόποι μνήμης και μαρτυρίου. Κτίρια γκρίζα. Κτίρια πέτρινα. Κτίρια από μπετόν του Μεσοπολέμου. Κτίρια που τα προσπερνάς, αλλά δεν ξέρεις ή ξεχνάς την ιστορία τους. Όμως αυτά στέκουν εκεί και κάνουν… Αντίσταση.
Με αφορμή την επέτειο του «Όχι», η Athens Voice περπάτησε μια βροχερή Παρασκευή του Οκτωβρίου στους δρόμους της Αθήνας και με τον φακό της απαθανάτισε μέσα σε λιγοστά κλικ τα γνωστά και άγνωστα κολαστήρια της Κατοχής, αλλά και τα «στέκια» της Αντίστασης και της τότε καθημερινότητας.
Κοραή 4: Κομανταντούρ
Ακριβώς στον σταθμό Μετρό Πανεπιστήμιο και σπρώχνοντας τη σιδερένια πόρτα δίπλα από τον ιστορικό κινηματογράφο Άστυ, ο επισκέπτης κατεβαίνοντας μερικά σκαλιά οδηγείται στον χώρο ο οποίος λειτούργησε κατά τη διάρκεια της Κατοχής ως Γερμανικό Φρουραρχείο, γνωστό ως Κομανταντούρ ή Κομαντατούρα.
Εδώ, στα δύο υπόγεια του ιστορικού κτιρίου της Εθνικής Ασφαλιστικής τα οποία είχαν κατασκευαστεί ως αντιαεροπορικά καταφύγια, οδηγούνταν όσοι συλλαμβάνονταν κατά τη διάρκεια αντιστασιακών κινητοποιήσεων, έπειτα από εφόδους γερμανικών και ελληνικών Σωμάτων Ασφαλείας σε εργοστάσια, πανεπιστήμια και συνοικίες και κατά τη διάρκεια των διαβόητων κατοχικών μπλόκων. Επίσης, οδηγούνταν άτομα και για ασήμαντη αφορμή, όπως την παράνομη μεταφορά τους με το τραμ κ.α.
Η Κομαντατούρα λειτουργούσε ως κέντρο μεταγωγής, όπου έπειτα από ολιγοήμερη κράτηση και ανακρίσεις, οι συλληφθέντες οδηγούνταν, ανάλογα με το παράπτωμα, στα γραφεία των Ες-Ες της οδού Μέρλιν, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου ή στις φυλακές των ελληνικών Σωμάτων Ασφαλείας.
Στα υπόγεια του κτιρίου ήταν τα κρατητήρια, ενώ στους ορόφους τα ανακριτικά γραφεία και οι υπηρεσίες του Φρουραρχείου. Σήμερα, με ελεύθερη είσοδο είναι ανοικτά για το κοινό μόνο τα υπόγεια. Εκεί έχουν διασωθεί όπως ακριβώς ήταν τότε, πόρτες, ενώ -ειδικά στο δεύτερο υπόγειο- διακρίνει κανείς με ιδιαίτερη ευκρίνεια τα μηνύματα που χάρασσαν στους τοίχους οι κρατούμενοι.
Α’ Υπόγειο
Το ασβετσόχρισμα των τοίχων ήταν υπόλευκο και κατά τις εργασίες συντήρησης διαπιστώθηκε ότι στη διάρκεια της κατοχής, ο χώρος βάφτηκε δύο φορές (το 1942 ή 1943 και το 1944). Στους θαλάμους Ι και ΙΙ του 1ου υπογείου δεν υπάρχουν ορατά ίχνη από την κατοχική περίοδο και κατά πάσα πιθανότητα δεν αποτέλεσαν χώρους κράτησης.
Στον θάλαμο ΙΙ ο επισκέπτης μπορεί να δει τη ναζιστική σημαία η οποία κυμάτιζε κατά την Κατοχή στον τελευταίο όροφο του ιστορικού κτιρίου, ενώ στον ίδιο χώρο εκτίθενται και προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων ή χρηστικά αντικείμενα της καθημερινότητας, όπως πακέτα από τσιγάρα. Επίσης, στον ίδιο χώρο εκτίθεται και πόρτα από τα κρατητήρια της Γκεστάπο της οδού Μέρλιν.
Ο θάλαμος ΙΙΙ χρησιμοποιήθηκε περισσότερο για προφυλάκιση ή προσωρινή κράτηση έως και το 1943, ενώ στον θάλαμο ΙV, από τα σημάδια στο δάπεδο, μπορεί να συμπεράνει κανείς πως ο χώρος είχε χωριστεί σε μικρά κελιά τα οποία λειτουργούσαν ως χώροι απομόνωσης.
Β’ Υπόγειο
Στους θαλάμους του Β’ Υπογείου διακρίνονται καθαρότερα τα μηνύματα των κρατουμένων οι οποίοι ήταν νεαρότεροι σε ηλικία, ενώ στον τελευταίο θάλαμο (VII) είναι ζωγραφισμένες γυναικείες μορφές κι έχουν χαραχθεί γυναικεία ονόματα, καθώς ο χώρος λειτουργούσε αποκλειστικά ως χώρος προσωρινής κράτησης γυναικών. Μάλιστα, σε κάποιους από τους τοίχους βλέπει κανείς και μηνύματα γραμμένα στα ιταλικά.
Στη συντριπτική τους πλειοψηφία στα μηνύματα και σε όλους τους θαλάμους και των δύο υπογείων γίνεται λόγος για άδικη κράτηση και για μηδενική προσφορά νερού από τις ναζιστικές δυνάμεις.
Στην Κομαντατούρα υπηρετούσαν και Έλληνες έμμισθοι πράκτορες των Γερμανών, οι οποίοι συγκέντρωναν πληροφορίες για τη δράση μελών αντιστασιακών οργανώσεων.
Μέρλιν 6: Γκεστάπο
Το κτίριο της οδού Μέρλιν 6 είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της αδιαφορίας των Αθηναίων για την αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου τους. Ιδιοκτησία της Εθνικής Ασφαλιστικής κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε το κτίριο που στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο λειτουργεί κατάστημα μεγάλης αλυσίδας καλλυντικών.
Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής στο κτίριο της οδού Μέρλιν 6 στεγάζονταν οι υπηρεσίες Ασφαλείας και Αστυνομίας του γερμανικού στρατού, μεταξύ των οποίων και η Γκεστάπο. Το κτίριο είχε χαρακτηριστεί από τους Έλληνες, αλλά και από πολλούς ιστορικούς κολαστήριο.
Εδώ, μεταφέρονταν αντιστασιακοί που συλλαμβάνονταν στα μπλόκα και στις εφόδους Γερμανών και Ελλήνων πρακτόρων των Ες-Ες σε συνοικίες και τόπους εργασίας.
Το βασανιστήριο της τροχαλίας
Στα κρατητήρια της Μέρλιν οι αντιστασιακοί υπέφεραν, μεταξύ άλλων, το βασανιστήριο της τροχαλίας. Πρώτα τους έδεναν με χειροπέδες τα χέρια πίσω από την πλάτη, περνούσαν ένα σχοινί σε αυτές και σε μια τροχαλία τοποθετημένη στο ταβάνι και τραβώντας το σχοινί τους κρεμούσαν στο αέρα. Ακολουθούσε μαστίγωση με αγκαθωτό συρματόσχοινο. Αρκετές φορές ήταν παρών και γιατρός, ο οποίος εξετάζοντας τον κρατούμενο καθοδηγούσε τον βασανιστή για να αποφευχθεί ο σύντομος θάνατος με στόχο την απόσπαση κάποια μαρτυρίας.
Στα γραφεία της Γκεστάπο υπηρετούσαν πολλοί Έλληνες πράκτορες ως διερμηνείς, βασανιστές και καταδότες, οι περίφημοι κουκουλοφόροι της Κατοχής.
Σήμερα, το μοναδικό που θυμίζει τη «μαύρη» ιστορία του κτιρίου είναι ένα μνημείο-γλυπτό του Θανάση Απάρτη και η σιδερένια πόρτα από την είσοδο του κολαστηρίου.
Τηλεφωνική εταιρεία-Η πρώτη απεργία στην Κατοχή
Επόμενος σταθμός το κτίριο της Τηλεφωνικής Εταιρείας (πλέον ανήκει στον ΟΤΕ), το οποίο έχει δύο εισόδους, από την οδό Βουλής και από την Οδό Σταδίου 15. Εδώ, στις 12 Απριλίου 1942, έγινε η πρώτη απεργία μέσα στην Αθήνα της Κατοχής και μία από τις πρώτες στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Παρά τις δημόσιες απειλές για άμεση απόλυση και βαριές ποινές φυλάκισης από τον δωσίλογο πρωθυπουργό Γεώργιο Τσολάκογλου, η απεργία συνεχίστηκε. Στις 3 Μαΐου 1944, κατά τη διάρκεια μιας ακόμη απεργίας, Γερμανοί στρατιώτες και Έλληνες των Ταγμάτων Ασφαλείας πραγματοποίησαν μπλόκο στο κτίριο. Καταδότης, υπάλληλος της Τηλεφωνικής, είχε παραδώσει στα Τάγματα Ασφαλείας ονομαστική κατάσταση των υπαλλήλων που ήταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ.
Ακολούθησε η σύλληψη περίπου 200 ατόμων και η εκτέλεση 15 εξ αυτών στις 7 Μαΐου στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής.
Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός: Το Στρατοδικείο
Επόμενη στάση, το ιστορικό κτίριο του φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός», στην πλατεία Καρύτση, το οποίο επιτάχθηκε κατά την περίοδο της Κατοχής από τους ναζί κατακτητές, προκειμένου να λειτουργήσει ως στρατοδικείο σε δίκες-φιάσκο.
Ζαχαροπλαστείο «Μητροπολιτικόν»
Από τη δεκαετία του 1940 το συναντά κανείς στην οδό Βουλής 39. Όμως το 1930 το ιστορικό ζαχαροπλαστείο είχε ανοίξει τις πύλες του από τον Γιώργο Γεροντόπουλο στην οδό Μέρλιν. Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών καταστράφηκε ολοσχερώς, με αποτέλεσμα ο ιδιοκτήτης του να αναγκαστεί να του αλλάξει έδρα.
Σήμερα, το ζαχαροπλαστείο Μητροπολιτικόν θεωρείται ένας από τους ιστορικότερους χώρους μνήμης της Αθήνας του Μεσοπολέμου και της Κατοχής.
Οικία Χατζημιχάλη
Από το 1980, λειτουργεί ως Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων. Όμως, κατά την περίοδο της Κατοχής, αυτό το ιστορικό τριώροφο κτίριο του Μεσοπολέμου με την υπογραφή του μεγάλου Έλληνα αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου το οποίο στέκει στην Πλάκα ήταν το σπίτι της οικογένειας του Πλάτωνα και της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη.
Το σπίτι αυτό έχει πολύ μεγάλη ιστορία όχι μόνο από αρχιτεκτονικής απόψεως. Θεωρείται η οικία των μεγάλων αντιθέσεων, καθώς ο Πλάτων Χατζημιχάλης ήταν υπουργός της κυβέρνησης Τσολάκογλου και συχνά στην οικία του παρέθετε γεύματα και διοργάνωνε δεξιώσεις για τους κατακτητές.
Την ίδια ώρα, η υπεράνω πάσης υποψίας σύζυγός του, Αγγελική, στον αποθηκευτικό χώρο του δωματίου του πρώτου ορόφου το οποίο χρησιμοποιούσε ως εργαστήρι, έκρυβε κάτω από τη μύτη των Γερμανών όπλα τα οποία χρησιμοποιούσαν αντιστασιακές οργανώσεις.
Μάλιστα, σύμφωνα με τη μαρτυρία της κόρης της Έρσης, ο αδελφός της Χατζημιχάλη, μέλος αντιστασιακής οργάνωσης, συνελήφθη από τους Ναζί μέσα σε αυτό το σπίτι και συγκεκριμένα σε δωμάτιο του δευτέρου ορόφου, όπου κρυβόταν.
Το μεγάλο σαλόνι της οικίας Χατζημιχάλη στο ισόγειο
Η σκάλα που οδηγεί στον πρώτο όροφο και στο εργαστήρι της Χατζημιχάλη όπου έκρυβε τα όπλα των Αντιστασιακών
Το σαλόνι όπως φαίνεται από το εσωτερικό μπαλκόνι του εργαστηρίου της Χατζημιχάλη
Το εργαστήρι της Χατζημιχάλη. Πίσω από το τζάκι είναι ο αποθηκευτικός χώρος όπου η λαογράφος έκρυβε τα όπλα των Αντιστασιακών
Η πόρτα πίσω από το τζάκι του εργαστηρίου που οδηγούσε στην κρυψώνα
Ο χώρος που κάποτε λειτουργούσε ως κρυψώνα, τώρα είναι αποθηκευτικός χώρος του Μουσείου
Για το θέμα ευχαριστούμε τους:
• ιστορικούς Χαραλαμπίδη Μενέλαο και Γιάννη Σκαλιδάκη του freeathens44.org και για κάποια ιστορικά στοιχεία και πληροφορίες και
• τον Βαλκανιολόγο- Ιστορικό, υπ. Δρ. ΕΚΠΑ και συνεργάτη της Big Olive Walks Νίκο Νικαλαΐδη ο οποίος υπήρξε ο ξεναγός μας στον περίπατό μας στον χρόνο.
*H φωτογραφία άρθρου είναι από τη μεγάλη απεργία της 12ης Απριλίου 1942 των εργαζομένων στην Τηλεφωνική Εταιρεία και είναι δημοσιευμένη στο freeathens44.org
11°
