Eco Anxiety: Τι συμβαίνει όταν η κλιματική κρίση γίνεται υπαρξιακή

Οι δύο στις τρεις οάσεις του Μαρόκου έχουν εξαφανιστεί. Στη Γροιλανδία οι πάγοι λιώνουν πλέον πέντες φορές ταχύτερα. Τα κοράλλια στα νησιά Φίτζι πεθαίνουν και στη Βραζιλία ο τελευταίος παγετώνας μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια θα έχει εξαφανιστεί. Χρειάζεται να αναφέρουμε και τον Αμαζόνιο; Μόνο που οι εικόνες καταστροφής δεν είναι μακρινοί εφιάλτες σε κάποιο μέρος του κόσμου που πιθανότατα ποτέ δεν θα επισκεφτείς. Είναι και η μόνιμη μυρωδιά καπνού το καλοκαίρι, τα νεκρά ζώα στον πλημμυρισμένο θεσσαλικό κάμπο, οι φωτιές στον Έβρο και τα στεγνά ρέματα στην Αττική. Το φυσικό τοπίο γίνεται πεδίο θλίψης, αφήνει αποτύπωμα στην ψυχή μας, κι όσο η γη δείχνει να υποφέρει, πολλοί άνθρωποι, νέοι ιδιαίτερα, υποφέρουν μαζί της. Το eco anxiety (οικολογικό άγχος) είναι ένας νέος όρος που περιγράφει αυτό ακριβώς το συναίσθημα: την υπαρξιακή αγωνία για την κλιματική κρίση και για το μέλλον του πλανήτη. Και το δικό μας.

Eco Anxiety: Το άγχος για την κλιματική κρίση μεγαλώνει

Πράσινη αγωνία

Ο όρος εμφανίστηκε στις αρχές του 2000, καθώς η οικολογική συζήτηση άρχιζε να γίνεται μαζικότερη. Αναγνωρίστηκε το 2017, όταν η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία τον περιέγραψε ως «χρόνιο φόβο οικολογικής καταστροφής». Κυρίως βιώνεται από θύματα της κλιματικής αλλαγής αλλά και από ακτιβιστές του περιβάλλοντος. Επίσης από ανθρώπους που καταναλώνουν καθημερινά μέσω των media αμέτρητες εικόνες φυσικών καταστροφών, καθώς κι απ’ όσους είναι επιρρεπείς στο άγχος. Λίγο πολύ, απ’ όλους μας.

Οι νέες γενιές ειδικά, που μεγαλώνουν με την αίσθηση πως ο πλανήτης τούς παραδόθηκε κατεστραμένος, νιώθουν πιο έντονα τη συναισθηματική πίεση. Σε έρευνα του περιοδικού Lancet Planetary Health που αφορούσε νέους 16 ως 24 χρονών από 10 χώρες, οι 3 στους 5 δήλωσαν ότι νιώθουν «έντονη ή ακραία ανησυχία για την κλιματική αλλαγή». Οι τρεις στους τέσσερις πιστεύουν ότι «το μέλλον είναι τρομακτικό». Οι τέσσερις στους πέντε νιώθουν ότι «αποτύχαμε στο να φροντίσουμε τον πλανήτη» και ότι η «ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη». Και σχεδόν οι μισοί παραδέχονται ότι το άγχος τους για το περιβάλλον επηρεάζει αρνητικά την καθημερινότητά τους.

Όταν, πριν από είκοσι χρόνια, πρωτακούστηκε ότι η περιβαλοντική κρίση θα έχει βαριές επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία, κανείς δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία. Όμως η κλιματική αλλαγή κινείται ταχύτερα από την επιστήμη της ψυχολογίας – η οποία τώρα τρέχει να προλάβει. Σήμερα, η Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία έχει θεσπίσει τομέα «ψυχιατρικής και ψυχικής υγείας της οικολογίας». Η Climate Psychology Alliance στις ΗΠΑ διαθέτει λίστα με ψυχολόγους ειδικευμένους στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Και το Good Grief Network, μια ΜΚΟ για ανθρώπους που υποφέρουν από οικολογικό άγχος, ακολουθεί τη μέθοδο των δώδεκα βημάτων των προγραμμάτων αποτοξίνωσης για να βοηθήσει τα μέλη της.

Σύμφωνα με την Google, οι αναζητήσεις με τις λέξεις eco anxiety και climate anxiety αυξήθηκαν κατά 4.590% μέσα σε μια πενταετία. Οι περισσότεροι ρωτούν για τα συμπτώματά του. Έχουμε και λέμε: αγωνία, θλίψη, οργή, απογοήτευση και αίσθηση αδυναμίας μπροστά στο μέγεθος της καταστροφής είναι τα πιο κοινά. Οι στιγμές ελπίδας δεν κρατούν πολύ, καθώς όλα δείχνουν ότι κινούμαστε με ταχύτητα προς τη λάθος κατεύθυνση και οι κυβερνήσεις δεν κάνουν αρκετά.

Στα έντονα συμπτώματα, έχουμε διαταραχές ύπνου, εφιάλτες, κρίσεις πανικού και έμμονες σκέψεις ότι οδεύουμε προς την εξαφάνισή μας. Κάποιοι φτάνουν να παραλύουν ψυχικά και να μην μπορούν να λειτουργήσουν στην καθημερινότητα, εμφανίζουν αυτοκτονικές τάσεις και ψυχοσωματικά ή στρέφονται στο ποτό, στο φαγητό και σε εθιστικές συμπεριφορές προκειμένου να καλμάρουν το άγχος τους.

Μπορώ να το φανταστώ – ένα μείγμα φόβου, ενοχών και αγωνίας την ώρα που παίρνεις απορρυπαντικό σε πλαστική συσκευασία. Και τη φαντάζεσαι αυτή την πλαστική συσκευασία να ταξιδεύει σε μια χωματερή ή να επιπλέει σε κάποιον ωκεανό για όσο θα ζουν τα παιδιά σου και τα εγγόνια τους. Δεν θέλεις να κάνεις κακό στο περιβάλλον. Αλλά έχεις ρούχα που πρέπει να πλυθούν. Και ένα πορτοφόλι περιορισμένο και μια δουλειά που δεν σου αφήνει πολύ χρόνο ώστε να τα κάνεις όλα σωστά και οικολογικά. Και αγχώνεσαι.

Με τον πρωινό καφέ καταβροχθίζεις ειδήσεις για την ξηρασία, τις φωτιές και τα είδη που απειλούνται με εξαφάνιση. Και μετά μένεις να κοιτάζεις το ταβάνι. Δεν σου είναι εύκολο να έχεις ενδιαφέρον για τη ζωή, τις δουλειές και την καθημερινότητα, όταν νιώθεις ότι ο κόσμος είναι στο χείλος του γκρεμού. Δεν σε πιάνει ύπνος, γιατί σκέφτεσαι σενάρια κοινωνικής κατάρρευσης.

Μπορεί να μιλήσεις στον ψυχολόγο σου γι’ αυτά. Ή μπορεί να ξεφύγεις, δεν θέλει πολύ, και ν’ αρχίσεις να προετοιμάζεσαι για το τέλος του κόσμου. Να αγοράζεις ταμπλέτες καθαρισμού του νερού και να συγκρίνεις τις τιμές για γεννήτριες στο ίντερνετ. Ακόμη και τα πλαστικά παπάκια που επιπλέουν στο μπανάκι του μωρού μπορεί να σου προκαλούν άγχος. Υπάρχει σχέση ανάμεσα στα πλαστικά παπάκια και τις ανεξέλεγκτες φωτιές, αναρωτιέσαι. Δεν αποκλείεται.

Πράσινη ανισότητα

Το οικολογικό άγχος δεν συμπεριλαμβάνεται στο επίσημο Ψυχιατρικό Λεξικό. Και καλά κάνει. Γιατί δεν είναι διαταραχή. Είναι μια έγκυρη, ανθρώπινη αντίδραση σε μια υπαρκτή απειλή. Μπορεί τα συμπτώματά του να μοιάζουν μ’ εκείνα του γενικευμένου άγχους. Μόνο που εδώ το συναίσθημα προκαλείται από επιστημονικά δεδομένα. Δεν είναι παθολογικό. Δεν είναι υπερβολή. Δεν ξέρω αν είναι υγιές, αλλά μου φαίνεται φυσιολογικό.

Στην εποχή της περιβαλλοντικής εξάντλησης και της κοινωνικής ανασφάλειας, το άγχος είναι αναμενόμενο να έχει διάσταση οικολογική. Είναι φυσιολογικό να ανησυχείς για την κλιματική αλλαγή. Όπως θα ανησυχούσες για έναν επικείμενο πόλεμο ή μια δυσοίωνη ιατρική πρόγνωση. Φταίει η συνεχής έκθεση σε οικολογικές καταστροφές, μέσα από τις ειδήσεις και τα σόσιαλ, που δημιουργεί μια συνθήκη διαρκούς συναγερμού. Φταίει και η αίσθηση ότι τίποτα δεν αλλάζει, ότι οι κυβερνήσεις αδρανούν. «Μέτρα το ενεργειακό σου αποτύπωμα, ανακύκλωνε, κατανάλωνε λιγότερο, μην ταξιδεύεις τόσο», σου λένε – και ουσιαστική αλλαγή καμία.

Αυτό το χάσμα ανάμεσα στην ατομική ευθύνη και στην πολιτική ακινησία ενισχύει το άγχος. Και τις ενοχές. Οι Σουηδοί πρόσθεσαν μια νέα λέξη στο λεξιλόγιό τους: «flygskam». Είναι η ενοχή που νιώθεις για το ενεργειακό σου αποτύπωμα όποτε μπαίνεις σε αεροπλάνο για τις διακοπές σου. Το 2020 ο ΟΗΕ εισήγαγε κι αυτός έναν νέο όρο στο διεθνές λεξιλόγιο, αυτόν του «κλιματικού μετανάστη», για όσους αναγκάζονται να φύγουν από τον τόπο τους λόγω της κλιματικής αλλαγής. Δεν ταξιδεύουν όλοι για τους ίδιους λόγους. Ούτε κατανέμεται ομοιόμορφα το ψυχολογικό αποτύπωμα της κλιματικής κρίσης. Άλλος βλέπει ειδήσεις που τον θλίβουν. Κι άλλος βλέπει το νησί του να το καταπίνει η θάλασσα, τη σοδειά του να χάνεται, το χωριό του να γίνεται χωματερή της Δύσης. Εκεί το οικολογικό άγχος δεν είναι κάτι αφηρημένο, είναι θέμα επιβίωσης.

Υπό αυτό το πρίσμα, το eco anxiety μοιάζει με καπρίτσιο των Δυτικών – μια νέα λέξη της μόδας που αφορά την ψυχική υγεία της μεσαίας και ανώτερης τάξης, ανθρώπων που έχουν τον χώρο και τον χρόνο να σκεφτούν για το μέλλον του πλανήτη. Πολλοί ακτιβιστές του Νότου επικρίνουν τη Δύση επειδή παρουσιάζει το οικολογικό άγχος ως νέο φαινόμενο, ενώ για εκείνους είναι εμπειρία καθημερινή εδώ και πολλές γενιές. Φυλές του Αμαζονίου μιλούν για «πένθος για το δάσος» εδώ και δεκαετίες.

Το οικολογικό άγχος δεν είναι αποκλειστικά δυτικό, αλλά η αφήγηση γύρω απ’ αυτό πολύ συχνά είναι. Έχει συνδεθεί κυρίως με ευκατάστατους αστούς που δεν απειλούνται άμεσα από πλημμύρες και ξηρασίες, αλλά παρακολουθούν την κατάρρευση της φύσης από τις οθόνες τους. Γι’ αυτούς είναι ένας υπαρξιακός στοχασμός. Τι σημαίνει να φέρεις παιδιά σ’ έναν κόσμο που καίγεται; Πώς ισορροπείς ανάμεσα στην προσωπική ευθύνη και στη συλλογική αποτυχία; Ένας εσωτερικός διάλογος, μια ενδοσκόπηση που συχνά βρίσκει διέξοδο στον ψυχολόγο. Εκείνος που χάνει την πρόσβαση σε πόσιμο νερό δεν θα ονομάσει ίσως άγχος την απελπισία που νιώθει. Ούτε θα πάει σε ψυχολόγο. Μ’ άλλα λόγια, η Δύση αναλύει· ο Νότος υποφέρει.

Και μετά; Ντρέπεσαι για το προνόμιό σου να αγχώνεσαι εκ του ασφαλούς; Κρύβεις τις αγωνίες σου κάτω από το χαλί μην τυχόν σε πουν υπερευαίσθητο; Μάλλον όχι. Μια λύση είναι να σκεφτείς ότι αξίζει να βρίσκουμε νόημα στη ζωή μας ακόμη κι όταν αυτή μοιάζει να μη βγάζει νόημα. Και να αντισταθμίσεις τη θεωρητική ανησυχία για όλα τα θεωρητικά και αφηρημένα που μας απασχολούν και μας αποδυναμώνουν με δράση. Οποιαδήποτε δράση. Ακόμη και την πιο μικρή. Ακόμη και το να μαζεύεις σκουπιδάκια και γόπες από την παραλία όταν πας για μπάνιο.

Κάτι τέτοιο, ακριβώς επειδή είναι μικρό και μάταιο, σε φέρνει αντιμέτωπο με το πόσο μικρός και αδύναμος είσαι εσύ ο ίδιος. Δεν είσαι ο ήρωας που σώζει τον πλανήτη. Για κάθε σκουπιδάκι που μαζεύεις δημιουργείς άλλα δέκα, και μόνο που υπάρχεις. Αυτή η σκέψη σε γλιτώνει από το να γίνεις αυτάρεσκος και να νιώσεις ανώτερος. Αντί να κορδώνεσαι, σκύβεις και μαζεύεις ένα ακόμη σκουπιδάκι.

Ναι, δεν είναι αποτελεσματικό. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, ένα φορτηγό γεμάτο πλαστικά πετιέται κάθε λεπτό στη θάλασσα. Δεν πειράζει. Μπορεί να μην είσαι αρκετά γενναίος ή ριζοσπαστικός ώστε να βομβαρδίσεις μια πετρελαιοπηγή. Μπορεί να μην ανατρέψεις το σύστημα. Αλλά κάτι κάνεις. Κι αν σε μιμηθούν και άλλοι, θα είστε μερικοί παράξενοι που κάνουν μαζί κάτι μικρό και μάταιο, απλά επειδή είναι το σωστό. Εμένα μου φαίνεται ωραία εικόνα. Κι αν σε πιάνει απελπισία στη σκέψη της καταστροφής που προκαλούμε, πάλι δεν πειράζει. Η απελπισία είναι πολύ συχνά το εφαλτήριο για τον ιδεαλισμό. Και αυτή τη στιγμή ο ιδεαλισμός είναι απαραίτητος.