Ιερά Μονή Ασωμάτων Ταξιαρχών Πετράκη: 350 χρόνια από την ίδρυσή της

Φέτος συμπληρώνονται 350 χρόνια από την ίδρυση της ιστορικής Μονής Πετράκη, μίας πραγματικής όασης ομορφιάς και ηρεμίας στο κέντρο της πυκνοκατοικημένης πόλης. Η Μονή, το πλήρες όνομα της οποίας είναι «Ιερά Μονή Ασωμάτων Ταξιαρχών Πετράκη», μοναδική στον οικιστικό ιστό της Αθήνας, υπήρξε από τους μεγαλύτερους κοινωνικούς αρωγούς της. Η ιστορία της είναι συναρπαστική καθώς σχετίζεται τόσο με την ιστορία της Νεότερης Ελλάδας όσο και με αυτή της σύγχρονης Αθήνας. Στη Μονή Πετράκη ανήκαν τεράστιες εκτάσεις της Αττικής οι οποίες παραχωρήθηκαν σταδιακά στην πολιτεία, καθορίζοντας ουσιαστικά τον πολεοδομικό της χάρτη και συντελώντας στη διαμόρφωση της σημερινής φυσιογνωμίας της.

Το Καθολικό της Μονής, ένα βυζαντινό στολίδι των τελών του 10ου αιώνα, αφιερωμένο στους Άγιους Ασωμάτους Ταξιάρχες, ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο και θεωρείται το αρχαιότερο δείγμα τέτοιου ναού στη Νότια Ελλάδα. Πολλές μεταγενέστερες παρεμβάσεις, έχουν αλλάξει, εν μέρει, την αρχική μορφή του, χωρίς όμως να χαθεί η βυζαντινή του ταυτότητα. Η πρόσοψή του αποτελεί προσθήκη του 1804 και κοσμείται από τρία ψηφιδωτά. Οι τέσσερεις μονόλιθοι κίονες στο εσωτερικό του Καθολικού και τα κιονόκρανά τους, καθώς και ο κοσμήτης με τον ανάφλυφο διάκοσμο που περιτρέχει τον ναό, προέρχονται από ρωμαϊκά ή παλαιοχριστιανικά μνημεία της Αθήνας.

Οι, κατά τα πρότυπα των Κρητικών ζωγράφων του 16ου αιώνα, αγιογραφίες έγιναν το 1719 επί ηγουμενίας Δαμασκηνού και αποτελούν έργο ενός εκ των σπουδαιότερων αγιογράφων του 18ου αιώνα, του Αργείου Γεωργίου Μάρκου. Ο εξωνάρθηκας του ναού έχει ζωγραφιστεί από τον σημαντικό ζωγράφο Γιάννη Καρούσο (1937-2013), μαθητή του Ι. Μόραλη.  

Στον περίβολο της Μονής ήταν ενταφιασμένες πολλές προσωπικότητες μοναχών και κληρικών (τα περισσότερα οστά έχουν μεταφερθεί τώρα σε οστεοφυλάκιο στο μετόχι του Κοκκιναρά) και σε περίοπτη θέση βρίσκεται ο τάφος του διαφωτιστή και διδασκάλου του Γένους Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων. Επίσης, στον χώρο υπάρχουν διάσπαρτα τεμάχια ολόσωμων κιόνων, επιστύλια, επιτύμβιες πλάκες, επίγραφα και μη μαρμάρινα τμήματα. Όλα αυτά μαζί αποτελούν ένδειξη των διαφόρων οικοδομικών φάσεων του Καθολικού, σε μία χρονική περίοδο χιλίων περίπου ετών.  

Η Μονή ήταν μετόχι της Μονής του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου Καρέα Υμηττού, γνωστό ως «Ασωμάτων Ταξιαρχών του Κουκουπούλη» και ανακαινίστηκε το 1673 από τον ιερομόναχο, λόγιο και γιατρό Παρθένιο Πετράκη (ο κατά κόσμον Πέτρος Παπασταμάτης).

Ο Πέτρος Παπασταμάτης, γιος του ιερέα Σταμάτη και της Θεοδώρας, γεννήθηκε στη Δημητσάνα, στις αρχές του 17ου αιώνα και η οικογένειά του ήταν μία εκ των επιφανών και εύπορων της πόλης. Φοίτησε στην ιστορική και φημισμένη σχολή της Μονής Φιλοσόφου (ιδρυθείσα το 963 από τον Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο από τη Δημητσάνα, τον επονομαζόμενο «φιλόσοφο») και στη συνέχεια σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Ιταλία.  

Επιστρέφοντας στην Αθήνα, άρχισε ν’ ασκεί  με ιδιαίτερο ζήλο το λειτούργημά του, προσφέροντας δωρεάν τις υπηρεσίες του, ειδικά στους οικονομικά αδύναμους. Λόγω δε των πολλών γνώσεών του, είχε χαρακτηριστεί ως «ιατροφιλόσοφος». Οι Αθηναίοι τον αγαπούσαν και τον θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο. Γι’ αυτούς ήταν ο «Πετράκης» τους, εξού και η μετέπειτα επωνυμία της μονής. Μετά από λίγα χρόνια, ακολούθησε τον μοναχικό βίο και εγκαταβίωσε στη Μονή του Καρέα, όπου χειροτονήθηκε ιερομόναχος και έγινε ηγούμενος, επιλέγοντας το όνομα Παρθένιος. Αν και ιερομόναχος δεν εγκατέλειψε ποτέ την άσκηση της ιατρικής. Λόγω όμως του ότι η Μονή βρισκόταν μακριά από την πόλη –που τότε ήταν γύρω από την Ακρόπολη– και οι μετακινήσεις, τόσο για εκείνον όσο και για τους ασθενείς, ήταν δύσκολες αλλά και επικίνδυνες, τού παραχωρήθηκε το ήδη αναφερθέν μετόχι της Μονής. Λέγεται ότι ο ναός είχε κτιστεί πάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού, που ίσως και αυτός να είχε διαδεχθεί άλλον αρχαιότερο. Με δικά του έξοδα, επισκεύασε τον ως τότε «σεσαθρωμένον και πανέρημον» παλαιό ναό, έκτισε λίγα κελιά στη βόρεια και νότια πτέρυγα με σκοπό να εγκατασταθεί εκεί μία μικρή αδελφότητα, ενώ παράλληλα αγόρασε κτήματα, ώστε με την καλλιέργειά τους να συντηρούνται και η Μονή Καρέα αλλά και η καινούργια. 

Το 1673 ο Παρθένιος με λίγους μοναχούς από τον Καρέα, μεταξύ αυτών τα τρία παιδιά της αδελφής του, εγκαταστάθηκαν στη Μονή, η οποία πήρε το όνομά του. Συνέχισε τις κατ’ οίκον επισκέψεις στους ασθενείς του, προσφέροντας τις υπηρεσίες του και τα φάρμακα δωρεάν. Όταν γέρασε και οι μετακινήσεις δεν του ήταν πλέον εύκολες, ίδρυσε μέσα στη Μονή μία «σχολή ιατρικής» και έφερε ειδικούς να διδάξουν την ιατρική επιστήμη, με τη συμφωνία να διδαχθούν και τα ανίψια του, ώστε να συνεχιστεί η οικογενειακή παράδοση.

Ο Παρθένιος πέθανε το 1686 και μέχρι το 1840 οι ηγούμενοι της Μονής προέρχονταν από την οικογένεια Πετράκη, οι οποίοι ασκούσαν παράλληλα την ιατρική, ακολουθώντας την πάγια τακτική της δωρεάν θεραπείας των αρρώστων. Η παράδοση διακόπηκε από τον γιατρό Ανάργυρο Πετράκη (1793-1876), ο οποίος δεν θέλησε ν’ ακολουθήσει τον μοναστικό βίο, και εκτός από την ιατρική ασχολήθηκε με την πολιτική, διατελώντας, επί Όθωνα, δήμαρχος της Αθήνας  –πρώτος αιρετός δήμαρχος Αθηναίων– και μετέπειτα υπουργός του Γεωργίου Α'.  

Με Πατριαρχικό Σιγίλιο του 1777, επί Πατριάρχου Σωφρονίου Β', η Μονή έγινε σταυροπηγιακή, απολαμβάνοντας τα προνόμια των μοναστηριών που ανήκουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ταυτόχρονα, αναβαθμίστηκε και από μετόχι της Μονής του Καρέα έγινε αυτή η κυρίαρχη Ιερά Μονή, ενώ η άλλη μετόχι αυτής. Η αδελφότητα της Μονής συντηρούνταν από δικούς της πόρους. Κατά την πάροδο των χρόνων, απέκτησε, με δικές της δαπάνες (και ελάχιστες δωρεές), όπως αποδεικνύεται από σωζόμενα έγγραφα του αρχείου της Μονής και των γενικών αρχείων του κράτους, τεράστια κτηματική περιουσία –κυρίως από αγοραπωλησίες κτημάτων από Τούρκους– και μεταξύ 1700-1821 συγκαταλέγεται στους μεγάλους γαιοκτήμονες της Αττικής. Οι αγοραπωλησίες γινόντουσαν μέσω ιδιωτικών εγγράφων μεταβίβασης τίτλων (τα λεγόμενα χοτζέτια για τις μεταβιβάσεις της καθαρά ιδιωτικής περιουσίας και τα ταπιά για τις μεταβιβάσεις της δημόσιας γης). 

Στο αρχείο της Μονής σώζονται 170 ιδιωτικά τουρκικά έγγραφα τέτοιων αγοραπωλησιών, 9 σουλτανικά φιρμάνια που κατοχυρώνουν τα ακριβοπληρωμένα προνόμια του μοναστηριού και 58 ελληνικά χειρόγραφα προεπαναστατικά με αγοραπωλησίες. Η μοναστηριακή περιουσία διαφυλάχθηκε, όπως φαίνεται από το Πατριαρχικό σιγίλλιο του 1796, με συνεχείς αγώνες και  προσωπικές θυσίες της αδελφότητας καθώς και από τη σθεναρή αντίσταση των Ηγουμένων έναντι της εξοντωτικής φορολογίας και της τυραννικής διοίκησης των τουρκικών αρχών.     

Στα τέλη του 18ου αιώνα  η περιουσία της κινδύνευσε σοβαρά ν’ αρπαγεί από τον δυνάστη και φιλοχρήματο βοεβόδα της Αθήνας, Χατζή Αλή Χασεκή. Το 1795, ο σπουδαίος Ηγούμενος και ιατρός Διονύσιος Πετράκης, «ανήρ φιλόκαλος, φιλόμουσός και φιλόπατρις», ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και κατάφερε, μέσω των ενεργειών του, ν’ απαλλάξει την πόλη από τον αιμοσταγή βοεβόδα και παράλληλα να αποσπάσει φιρμάνι από τον Σουλτάνο Σελήμ τον Β' σύμφωνα με το οποίο ολόκληρη η μοναστηριακή περιουσία χαρακτηρίστηκε ως βακούφι, το οποίο τέθηκε υπό τη δικαιοδοσία της βαλιδέ (βασιλομήτωρ) Σουλτάνας και απαγορεύτηκε σ' αυτό «πάσα ανάμιξις και επέμβασις» των τουρκικών αρχών της Αθήνας. Εδώ σημειώνεται ότι το βακούφι είναι δωρεά, συνήθως κτηματική, που παραχωρείται σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, για μουσουλμανικούς θρησκευτικούς ή φιλανθρωπικούς σκοπούς, χωρίς πρόθεση ανάκτησης των περιουσιακών στοιχείων.

Η προσφορά της Μονής στα προεπαναστατικά χρόνια ήταν τεράστια και ενδεικτικά αναφέρεται το Σχολείο Στοιχειώδους Μορφώσεως που λειτουργούσε εντός της Μονής, η μέριμνα για τη Σχολή Ντέκα –που ιδρύθηκε το 1750 στην Αθήνα (επί της οδού Μητροπόλεως)–, καθώς και η οικονομική στήριξη του Σχολάρχη και των σπουδαστών της. Σημαντικότατη δε ήταν η ενίσχυση που προσέφερε στη «Φιλόμουσο Εταιρεία» (ιδρυθείσα το 1813 από τον Ι. Καποδίστρια με σκοπό την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των Ελληνοπαίδων και την καλλιέργεια του ελληνικού πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Μεσογείου). 

Στα χρόνια της Επανάστασης μοναχοί της Μονής ανέπτυξαν μεγάλη δραστηριότητα και υπήρξαν μέλη των Εθνοσυνελεύσεων – χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Διονύσιος Πετράκης στην Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και ο Δαμασκηνός Πετράκης στη Β' Εθνοσυνέλευση του Άστρους. Στη μάχη των Αθηνών (1826), συμμετείχαν πατέρες της Μονής, οι οποίοι έπεσαν μαχόμενοι – εξού και το μνημείο στον περίβολο για τη συμβολή της Μονής στον αγώνα του 1821. 

Μετά την Επανάσταση, η Μονή Πετράκη συνέχισε την ιατροφαρμακευτική της προσφορά προς τους κατοίκους της Αθήνας ενώ για 12 χρόνια (1834-1846) οι εγκαταστάσεις της χρησίμευσαν ως στρατιωτικό νοσοκομείο. Επί 24 χρόνια (1834-1858) λειτούργησε ως πυριτιδαποθήκη του κράτους, και τη φύλαξή της είχαν αναλάβει στρατιώτες οι οποίοι έμεναν στα κελιά – οι μοναχοί είχαν αναγκαστεί να φύγουν και να βρουν αλλού στέγη.

Στους Βαλκανικούς Πολέμους η Μονή και ο Ναός καταλήφθηκαν με επίταξη από τους επιστρατευθέντες «για τις ανάγκες του Έθνους», ενώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στα κελιά φιλοξενούνταν προσφυγικές οικογένειες. Στη συνέχεια, οι οικογένειες αυτές εγκαταστάθηκαν σε 20 ιδιόκτητα διαμερίσματα στη Νέα Ιωνία, τα οποία αγοράστηκαν, για λογαριασμό τους, με χρήματα της Μονής.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο Ηγούμενος της Μονής ήταν Πρόεδρος της Λαϊκής Επιτροπής Κολωνακίου και χορηγούσε κάθε Κυριακή συσσίτιο σε 450 άπορα παιδιά.

Η Μονή Πετράκη υπήρξε αρωγός και κοινωνικός ευεργέτης της πόλης των Αθηνών. Μετά την απελευθέρωση, παραχώρησε στο ελληνικό δημόσιο μεγάλες εκτάσεις από την κτηματική της περιουσία για την ανέγερση κοινωφελών ιδρυμάτων, προσφέροντας έτσι ανυπολόγιστη βοήθεια σε μία περίοδο οικονομικής δυσχέρειας. Σε κτήματα που βρίσκονταν οι ελαιώνες της Μονής κτίστηκαν τα περισσότερα θεραπευτήρια της πόλης, όπως το Αιγινήτειο, το Αλεξάνδρα, ο Ευαγγελισμός, το Ν.Ι.Μ.Τ.Σ, το Αρεταίειο, το Νοσοκομείο Παίδων, το Νοσοκομείο Συγγρού, το Λαϊκό, «Η Σωτηρία». 

Επίσης, σε οικόπεδά της ανεγέρθηκαν κτίρια όπως: τα Στρατιωτικά Παραπήγματα, η Εθνική Πινακοθήκη, το ξενοδοχείο Χίλτον, η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, η Ακαδημία Αθηνών, το «Σχολείο των Τεχνών» (πρόδρομος του Πολυτεχνείου και της Σχολής Καλών Τεχνών) στην οδό Πειραιώς, η Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία, η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, το Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Βουλιαγμένης, το Ασκληπιείο Βούλας κ.ά.

Το 1972, στο πίσω μέρος του ναού παραχωρήθηκε χώρος για να ανεγερθεί κτίριο για τη στέγαση των υπηρεσιών της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, οι επίσημες εκδηλώσεις της οποίας έχουν ως επίκεντρο το Καθολικό της Μονής. Ακόμη δε και η πρώτη γραφομηχανή της Νομαρχίας Αθηνών αγοράστηκε, μετά από αίτημα, με χρήματα της Μονής.

Η Μονή διαθέτει κειμήλια, όπως ιερατικά σκεύη, Ευαγγέλια, εικόνες, συγγίλια καθώς επίσης και λείψανα αγίων (π.χ. την κάρα της Αγίας Μητροδώρας, την κάρα της Αγ. Παρασκευής της Ρωμαίας, το άφθαρτο χέρι του Αγ. Κλήμεντος, λείψανα των Αγ. Ιωάννου Ελεήμονος, Αγ. Ραφαήλ κ.ά.). Το αρχείο της είναι μία ανεξάντλητη πηγή ιστορικών πληροφοριών όχι μόνο για το μοναστήρι, αλλά για την Αθήνα γενικότερα από το 1600 και μετά.

Σήμερα, η Μονή Πετράκη (γιορτάζει στις 8 Νοεμβρίου και 7 Φεβρουαρίου) αριθμεί 100 αδελφούς-μοναχούς, εκ των οποίων οι 15 εγκαταβιούν σ’ αυτή. Όλοι τους, ασχολούνται με ιεραποστολικό έργο στην Ελλάδα ή το εξωτερικό συνεχίζοντας την προσφορά του κτήτορα της Μονής, του Παρθένιου Πετράκη.

Βιβλιογραφία
Εκδοση, "ΜΟΝΗ ΠΕΤΡΑΚΗ. ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΩΝ ΑΣΩΜΑΤΩΝ-ΠΕΤΡΑΚΗ". Επιμέλεια Μυλωνάς, Γιώργος. Εκδ. ΑΙΓΕΑΣ, Αθήνα, 2020.
Φυλλάδιο της Μονής Πετράκη, "ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΣΩΜΑΤΩΝ -ΠΕΤΡΑΚΗ. 1673-2003., 300 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ ΣΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ".

Ηλεκτρονικές πηγές
Πεμπτουσία