Monumenta: Η Ειρήνη Γρατσία και ο Γιώργος Νίνος μας ξεναγούν σε 4 κτίρια του Μεσοπολέμου με αφορμή το βιβλίο «Ο πολιτικός μηχανικός Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος».
Αθήνα, Μεσοπόλεμος, περίοδος 1922-1940. Περίοδος αναταραχής, που σημαδεύτηκε από τη Μικρασιατική καταστροφή και το δράμα των προσφύγων, την πολιτική αστάθεια, τα απανωτά οικονομικά κραχ. Όμως οι πιο ρομαντικοί ίσως να επιθυμούσαν να μεταφερθούν με έναν μαγικό τρόπο σε εκείνη την εποχή. Είναι τα χρόνια που γραμμόφωνα και ραδιόφωνα παίζουν τσάρλεστον, η Μάντρα του Αττίκ είναι γεμάτη σχεδόν κάθε βράδυ, ο Βαμβακάρης βάζει το μπουζούκι στη δισκογραφία του ρεμπέτικου, η μόδα της Κοκό Σανέλ έρχεται στην Αθήνα, η Μαρίκα Κοτοπούλη και η Κυβέλη κυριαρχούν στις θεατρικές σκηνές, οι Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος συζητούν στα καφενεία, οι γυναίκες διεκδικούν και κερδίζουν δικαιώματα, η Εκκλησία αναγκάζεται να καταγράφει τα διαζύγια, ιδρύονται βιομηχανίες όπως τα μπισκότα Παπαδοπούλου και η γαλακτοβιομηχανία ΕΒΓΑ και στις παραλίες συμβαίνει το αδιανόητο: άνδρες και γυναίκες κάνουν το μπάνιο τους μαζί.
Την ίδια περίοδο γνωρίζει μεγάλη άνθηση η αρχιτεκτονική, με δεκάδες από τα εμβληματικά αθηναϊκά κτίρια που συναντάμε και σήμερα να έχουν κατασκευαστεί από σπουδαίους μηχανικούς τη δεκαετία 1920-1930. Αφορμή για τη βόλτα μας στην αρχιτεκτονική της Αθήνας του Μεσοπολέμου αποτελεί η έκδοση του πολυτελούς τόμου «Ο πολιτικός μηχανικός Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος» του Γιάννη Λ. Λάμπρου, από την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου MONUMENTA, και η εμπλουτισμένη με περισσότερες από 100 φωτογραφίες ψηφιακή έκδοσή του, που πλέον μπορούμε να βρούμε ελεύθερα στο Διαδίκτυο. Η περιήγησή μας, με την αρχαιολόγο Ειρήνη Γρατσία και τον αρχιτέκτονα Γιώργο Νίνο, αφορά σε τέσσερα κτίρια πολύ κοντά το ένα στο άλλο, στο κέντρο της Αθήνας, τα οποία μπορείτε να δείτε κι εσείς σε κάποια από τις βόλτες σας.
Η Αθήνα του Μεσοπολέμου: Το σπίτι όπου έζησε η Μαρία Κάλλας
Ο περαστικός από την Πατησίων 61 και Σκαραμαγκά σίγουρα θα ανοίξει το βήμα του για να μην του έρθει τίποτα στο κεφάλι από το κτίριο που στέκει εκεί σαν στοιχειωμένο. Ήταν σχεδόν 100 χρόνια πίσω, το 1925, όταν οι αδελφοί Παπαλεονάρδου ανέθεσαν στην εταιρεία «Μπετόν Αρμέ» του Μόσχου Διαμαντόπουλου, της οποίας τεχνικός διευθυντής ήταν ο Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος, να κατασκευάσει αυτό το πενταώροφο σχεδόν 1.600 τ.μ. κτίριο, που συμπεριλαμβάνεται στις πολυκατοικίες της πρώτης περιόδου και που στην εποχή του αλλά και στα κατοπινά χρόνια, μέχρι να ρημάξει, μαγνήτιζε τα βλέμματα. Το κτίριο κατασκευάστηκε σε σχέδια του σπουδαίου Κώστα Κιτσίκη, αρχιτέκτονα που αποφοίτησε από την αρχιτεκτονική του Βερολίνου το 1913 και ήταν βαθιά επηρεασμένος από το γερμανικό αρτ νουβώ (νέα τέχνη). Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Νίνος μού επισημαίνει ότι το κτίριο, αν και κοσμείται με πρωτότυπα επιμέρους μορφολογικά στοιχεία, αποπνέει έναν κλασικισμό που εκδηλώνεται κυρίως με τη συμμετρική οργάνωση των όψεων και τις αναλογίες των ανοιγμάτων. Ακόμη και η χρήση φουρουσιών για τη στήριξη των εξωστών αποσκοπεί αποκλειστικά στη μίμηση παλαιών προτύπων, καθώς δεν έχουν κανέναν δομικό ρόλο σε ένα κτίριο κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα.
Εδώ, στον δεύτερο όροφο, έμεινε για οκτώ χρόνια η κορυφαία υψίφωνος Μαρία Κάλλας, με τη μητέρα της και την αδελφή της, από το 1937 μέχρι το 1945, μέχρι να φύγουν για τη Νέα Υόρκη. Τι συνέβη στο κτίριο από το 1945 έως το 1950 παραμένει ασαφές – πιθανότατα κατοικούνταν από ενοίκους σαν μια συνηθισμένη πολυκατοικία. Στη συνέχεια πέρασε στα χέρια του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ), το 1989 επί υπουργίας Μελίνας Μερκούρη χαρακτηρίστηκε διατηρητέο, ιστορικό και αρχιτεκτονικό μνημείο των νεότερων χρόνων και έως το 1999 μισθωνόταν σε ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. Ο σεισμός της Πάρνηθας την ίδια χρονιά προκάλεσε ζημιές και το κτίριο εκκενώθηκε, ενώ τον επόμενο χρόνο έπιασε φωτιά – δημοσιεύματα της εποχής ανέφεραν ότι η φωτιά μπήκε κατά λάθος από τοξικοεξαρτημένους που είχαν βρει εκεί καταφύγιο. Την περίοδο 2009-2013 στέγασε κατάληψη αντιεξουσιαστών και το 2014 το ΝΑΤ και ο Δήμος Αθηναίων συμφώνησαν και υπέγραψαν τα πρώτα έγγραφα προκειμένου στο κτίριο να στεγαστεί η Ακαδημία Λυρικής Τέχνης Maria Callas. Τον Σεπτέμβριο του 2019 η Εθνική Λυρική Σκηνή και η Εταιρεία για την Ακαδημία διοργάνωσαν στο Ηρώδειο ένα γκαλά όπερας με σκοπό να συγκεντρωθούν τα χρήματα για την εκπόνηση της προωθητικής μελέτης για το κτίριο, ωστόσο, μέχρι και σήμερα παραμένει κλειστό με λουκέτο, παραδομένο στη φθορά του χρόνου.
Η πολυκατοικία Δημητρίου Κορκόδειλου: Η άλλη όψη ενός παρόμοιου κτιρίου
Ακριβώς δίπλα, στην οδό Σκαραμαγκά 4, βρίσκεται ένα επίσης μεσοπολεμικό, εκλεκτικιστικό κτίριο, και αυτό σε σχέδια του Κώστα Κιτσίκη. Με τη διαφορά ότι αυτό έχει αποκατασταθεί και είναι πραγματικά υπέροχο. Είναι η περίφημη πολυκατοικία Δημητρίου Κορκόδειλου, χτισμένη και αυτή τη δεκαετία του 1920. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για τους κατά καιρούς ενοίκους της, ένας εκ των οποίων για 25 χρόνια ήταν ο Π. Νινόπουλος, από τον οποίο είχε πάρει συνέντευξη στο παρελθόν η Ειρ. Γρατσία, στο πλαίσιο του προγράμματος «Καταγραφή και ανάδειξη κτιρίων του 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα». Ο Νινόπουλος, όπως μετέφερε στην Ειρ. Γρατσία, γνώριζε την οικογένεια Παπαδάκη στην οποία ανήκε ένα διαμέρισμα. Μετά την εκτέλεση της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη στα Δεκεμβριανά από ΕΑΜίτες, ο αδελφός της, Μιχάλης Παπαδάκης, πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα, πούλησε το σπίτι τους στην Ιακωβάτων και αγόρασε εδώ ένα διαμέρισμα όπου έζησε με τη μητέρα του.
Σήμερα εδώ στεγάζεται η Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή. Όπως μας λέει η αρχαιολόγος και διοικητική γραμματέας της σχολής, Δάφνη Βλαντή, η έδρα της σχολής στην Αθήνα βρίσκεται σε αυτό το κτίριο ήδη από το 1988. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του 1ου ορόφου προσφέρονται για σεμινάρια και διαλέξεις, με μέγιστη χωρητικότητα τα 70 άτομα. Το γραφείο βρίσκεται στον 2ο όροφο και περιλαμβάνει μια ερευνητική βιβλιοθήκη. Επίσης, δύο δίκλινα δωμάτια στον 2ο όροφο και ένα διαμέρισμα στον 3ο όροφο φιλοξενούν Ελβετούς και διεθνείς ερευνητές για μικρά διαστήματα.
Ο Γιάννης Λ. Λάμπρου και η «Εργοληπτική»
Χωρίς τα αρχεία του συλλέκτη Γιάννη Λ. Λάμπρου, ο οποίος έφυγε από τη ζωή πριν από λίγους μήνες (1955-2021), θα ήταν αδύνατη η έκδοση του τόμου. Η Ειρ. Γρατσία, η οποία συνεργάστηκε μαζί του, μας λέει ότι «ήταν συλλέκτης που ασχολήθηκε συστηματικά με την εύρεση τεκμηρίων για τα κτίρια των πόλεων. Χάρη σε αυτόν βρέθηκε και αποκτήθηκε το αρχείο της “Εργοληπτικής”, το οποίο αποτελείται από χιλιάδες έγγραφα, σχέδια, φωτογραφίες, κατάστιχα που τεκμηριώνουν το ιδιαίτερα σημαντικό έργο της εταιρίας από τη δεκαετία του 1910 έως τη δεκαετία του 1930. Η εύρεση του αρχείου αποτέλεσε την αφετηρία του διετούς προγράμματος “Καταγραφή, συντήρηση και ψηφιοποίηση του Αρχείου της εταιρείας Εργοληπτική ΑΕ”, το οποίο υλοποιείται από τη MONUMENTA σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος».
Ο Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος (1891-1973), στον οποίο είναι αφιερωμένο το βιβλίο, ήταν πολιτικός μηχανικός και τεχνικός διευθυντής και επέβλεψε ο ίδιος δεκάδες κτίρια, μεταξύ των οποίων την επέκταση του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία», τον Ιππόδρομο στο Δέλτα Φαλήρου, τους μύλους Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, την επέκταση του ψυχιατρικού νοσοκομείου Δρομοκαΐτειο, τις επεκτάσεις του νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» κ.λπ. «Τα έγγραφα και οι φωτογραφίες δείχνουν ότι ο Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος ήταν ένας άνθρωπος πολύ δραστήριος, μεθοδικός, που παρακολουθούσε ανελλιπώς την κατασκευή, οργάνωνε αποτελεσματικά τα συνεργεία, επίλυε άμεσα τα τεχνικά προβλήματα και ήταν ένας πραγματικός γνώστης του νέου υλικού κατασκευής για εκείνη την εποχή, του οπλισμένου σκυροδέματος», μας λέει η συντονίστρια της MONUMENTA Ειρ. Γρατσία. Στα χρόνια του Β΄ ΠΠ, όταν η «Εργοληπτική» αναγκαστικά υπολειτουργεί, ο Α. Κ. Δρακόπουλος έχει την ευθύνη της διανομής τροφίμων στους εργαζομένους. Μετά τον πόλεμο η εταιρία χάνει την παλιά της δυναμική και ο βασικός της συνεργάτης θα παραιτηθεί από μέλος του ΔΣ και θα ασχοληθεί με άλλες δραστηριότητες. Ο Α. Κ. Δρακόπουλος νυμφεύτηκε τη Μαρία Νιάρχου, αδελφή του εφοπλιστή Σταύρου Νιάρχου, και απέκτησαν έναν γιο, τον Κωνσταντίνο. Πέθανε το 1973.
Η Αθήνα του Μεσοπολέμου: Η γωνιακή οικοδομή Δημητρίου Ακριβού στη γωνία των οδών Αβέρωφ & Μάρνη
«Μνημειακή», δηλαδή μεγαλειώδη στη γλώσσα των αρχιτεκτόνων, χαρακτηρίζει η Ειρ. Γρατσία την κεντρική είσοδο του κτιρίου που στέκει από τη δεκαετία του 1920 στη γωνία των οδών Μάρνη και Αβέρωφ. «Πρόκειται για την οικοδομή Δημητρίου Ακριβού, βρίσκουμε το όνομά του σε επιγραφή, στην είσοδο. Κτίστηκε την περίοδο 1924-1925 από την Εργοληπτική, σύμφωνα με σχέδια του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Κριεζή, ενώ δυο χρόνια πριν, το 1922, για το ίδιο οικόπεδο που τότε ανήκε στον Γεώργιο Γυαλίστρα, είχε εκπονήσει μελέτη ανέγερσης τετραώροφου κτιρίου ο αρχιτέκτονας Κώστας Κιτσίκης», αναφέρει ο Γ. Νίνος.
Η «μνημειακή» είσοδος της οικοδομής Δημητρίου Ακριβού, στη γωνία των οδών Μάρνη και Αβέρωφ, που κτίστηκε την περίοδο 1924-1925.
Ο πρώτος όροφος του κτιρίου, στον οποίο από το 2004 έως το 2015 στεγαζόταν η σχολή χορού του Φωκά Ευαγγελινού, αγοράστηκε το 1944 από τον γιατρό-ουρολόγο Ευάγγελο Σοφρώνη, όπως μας ενημερώνει η σύζυγος του γιου του, Μανώλη, Ντιάνα Σοφρώνη. «Όταν πέθανε ο πατέρας του συζύγου μου το σπίτι έκλεισε και ο Μανώλης έφυγε για σπουδές στην Αγγλία. Όταν επιστρέψαμε στην Ελλάδα, παρότι το σπίτι ήταν υπέροχο, με τεράστια παράθυρα, μπαλκόνια, γεμάτο αντίκες, αποφασίσαμε να μη μείνουμε σε αυτό γιατί ήταν πολύ μεγάλο. Ο σύζυγός μου, που ζούσε σε αυτό στο παρελθόν, θυμάται που ήταν πάντα ανοιχτό, με πολύ κόσμο», λέει η Ντ. Σοφρώνη.
Τι να προσέξει κανείς περνώντας από εδώ, Ειρήνη; «Να δει πόσο περίτεχνα είναι τα κάγκελα της περίφραξης, πόσο ωραία ο αρχιτέκτονας έχει αξιοποιήσει τη γωνία και εντάσσει το κτίριο στον χώρο». Το κτίριο, το οποίο αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα εκλεκτικισμού, χαρακτηρίστηκε ως έργο τέχνης με το ΦΕΚ 759/Β/19-12-1985. Στον χαρακτηρισμό του αναφέρονται μεταξύ άλλων ότι «υπάρχουν δύο όψεις συμμετρικές ως προς την κεντρική κυκλική απότμηση που είναι ο κεντρικός άξονας του κτιρίου», καθώς και ότι «στο εσωτερικό του τα ταβάνια κοσμούνται με ενδιαφέρουσες κυκλικές γύψινες διακοσμήσεις».
Αρχείο «Εργοληπτικής»: Τα εργατικά ατυχήματα και οι Ναξιώτες εργάτες
Το βιβλίο «είναι μια αφορμή για να περπατήσουμε την Αθήνα και να γνωρίσουμε κτίρια που χτίστηκαν στον Μεσοπόλεμο», αναφέρει ο Γ. Νίνος. «Η γνωριμία μας», προσθέτει, «δεν περιορίζεται στην εξωτερική τους μορφή αλλά προχωρά στον τρόπο κατασκευής, δίνοντας λεπτομέρειες που σπάνια έχουμε την τύχη να γνωρίζουμε, πληροφορίες που έχουν μέχρι τώρα αποδειχθεί πολύτιμες, ιδιαίτερα στην περίπτωση αποκατάστασης κάποιου κτιρίου. Επίσης, αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση στο αρχείο της “Εργοληπτικής”, ενός θησαυρού τεκμηρίων και πληροφοριών για τα κτίρια της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και πολλών άλλων πόλεων, από τα λιγοστά που παρουσιάζουν το έργο ενός μηχανικού, κάτι πολύ σπουδαίο γιατί μας βοηθά να κατανοήσουμε πολλά θέματα της κατασκευαστικής διαδικασίας». Επίσης, λέει η Ειρ. Γρατσία, «μέσα από το αρχείο της “Εργοληπτικής” αντλούμε πολλές πληροφορίες και για πολλά άλλα θέματα, όπως τα εργατικά ατυχήματα, τον τόπο προέλευσης των οικοδόμων και των τεχνικών. Οι κατάλογοι μισθοδοσίας π.χ. είναι γεμάτοι με επίθετα Ναξιωτών. Ακόμη, είναι πολύ σπουδαίες οι πληροφορίες που αντλούνται για τα εργαστήρια και τις βιοτεχνίες κατασκευής κιγκλιδωμάτων, ξυλείας αλλά και όλες τις ειδικότητες που σχετίζονταν με την οικοδομή».
Η Αθήνα του Μεσοπολέμου: Το κτίριο Γκίνη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
Θα έχετε δει, ίσως, την ελληνική ταινία «Μια ζωή την έχουμε» (1958) όπου ο Δημήτρης Χορν είναι ταμίας τραπέζης και από ένα λάθος βρίσκεται ξαφνικά πλούσιος. Η είσοδος της τράπεζας στην ταινία είναι η είσοδος του κτιρίου Γκίνη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, που διαμορφώθηκε έτσι, με την προσθήκη μιας ταμπέλας, για τις ανάγκες των γυρισμάτων. Αγνώριστη η Στουρνάρη εκείνης της εποχής, φανταστείτε πώς θα ήταν ακόμα πιο πίσω στο χρόνο όταν στη δεκαετία του 1920 άρχισε να κατασκευάζεται το κτίριο Γκίνη ως επέκταση του Πολυτεχνείου, για να στεγάσει τη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, διευθυντής της οποίας ήταν ο Άγγελος Γκίνης (1859-1928). Ο Κιτσίκης ανέφερε στο περιοδικό «Αρχιμήδης» τον Ιανουάριο του 1921 ότι διατήρησε σε γενικές γραμμές το αρχαιοπρεπές πνεύμα των παλαιών νεοκλασικών κτισμάτων, προκειμένου να υπάρχει μια ενιαία εμφάνιση σε όλο το συγκρότημα του Πολυτεχνείου, αλλά με σχετική ελευθερία στην αρχιτεκτονική σύνθεση των λεπτομερειών, χωρίς να τηρεί αυστηρά τον αρχαίο ρυθμό. Το κτίριο Γκίνη, με τη μεταφορά σχολών του ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, γνώρισε παρακμή και φθορά, σήμερα είναι κλειστό και δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να προηγηθεί η αποκατάσταση, η οποία πρόκειται να γίνει.
Η είσοδος του κτιρίου Γκίνη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου που ξεκίνησε να χτίζεται το 1920.
Σύμφωνα με απόφαση της Συγκλήτου του ΕΜΠ, το κτίριο Γκίνη σχεδιάζεται να μετατραπεί σε μια σύγχρονη υποδομή πολιτισμού, για να αποτελέσει γέφυρα ανάμεσα στο πρώτο τεχνολογικό ίδρυμα της χώρας, το ΕΜΠ, και την κοινωνία της πόλης στην οποία απευθύνεται. Για την ιστορία, τα προγενέστερα του Γκίνη κτίρια του ΕΜΠ κατασκευάστηκαν μεταξύ 1861-1876, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Ονομάστηκε Μετσόβιο από τον τόπο καταγωγής των δωρητών, Μιχαήλ και Ελένης Τοσίτσα, Νικόλαου Στουρνάρη και Γεωργίου Αβέρωφ και αποτελεί τη δεύτερη μεγάλης κλίμακας σύνθεση, μετά την περίφημη Αθηναϊκή Τριλογία (Εθνική Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ακαδημία Αθηνών, στην οδό Πανεπιστημίου).
Το εξώφυλλο του πολυτελούς τόμου «Ο πολιτικός μηχανικός Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος» του Γιάννη Λ. Λάμπρου
ΙΝΦΟ:Ο τόμος «Ο πολιτικός μηχανικός Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος», ο οποίος εκδόθηκε με την υποστήριξη του Ανδρέα Δρακόπουλου, εγγονού του Ανδρέα Κ. Δρακόπουλου και προέδρου του Δ.Σ. του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, πωλείται σε βιβλιοπωλεία και στα γραφεία της MONUMENTA (6973308857) και τα έσοδα διατίθενται για την ενίσχυση των δράσεών της. Την ψηφιακή μορφή του μπορείτε να βρείτε στο www.monumenta.org
12°
