Γιατί έχουμε την ανάγκη να αγγίζουμε το απαγορευμένο και να δοκιμάζουμε τα όριά μας
Κολοκύθες και φθινόπωρο
Ο Οκτώβρης είναι ο μήνας που φέρνει κιτρινισμένα φύλλα στα πεζοδρόμια και υγρασία στον αέρα· οι βιτρίνες γεμίζουν με πορτοκαλί κολοκύθες, μάσκες και νυχτερίδες, ενώ το Instagram πλημμυρίζει από εικόνες που παρουσιάζουν τον Οκτώβρη σαν μήνα αφιερωμένο στον τρόμο, με προτάσεις για μαραθώνιους ταινιών, μακιγιάζ με αίμα και γλυκά σε σχήμα σκελετού. Είναι σαν να στήνεται παντού ένα πανηγύρι του σκοταδιού, μια τελετουργία που επιτρέπει στον φόβονα πάρει μορφή παιχνιδιού και γιορτής.
Γιατί παραδινόμαστε σε εικόνες που, αν ξεπερνούσαν το γυαλί της οθόνης, θα μας κατέστρεφαν;
Μέσα σε αυτή τη συλλογική ατμόσφαιρα, υπάρχει και η πιο προσωπική σκηνή: αργά το βράδυ, ενώ η πόλη έχει βυθιστεί στη σιωπή της, ένα σαλόνι φωτίζεται από το τρεμόπαιγμα της τηλεόρασης. Δύο σώματα είναι βυθισμένα στον καναπέ κι ένα σακουλάκι πατατάκια τριζοβολά στα χέρια τους· ο ήχος αυτός μπερδεύεται με την ένταση της ταινίας, καθώς μια ηρωίδα τρέχει λαχανιασμένη σε έναν σκοτεινό διάδρομο, το αίμα πιτσιλά τους τοίχους, ένα παραμορφωμένο πρόσωπο πετάγεται μέσα από τη νύχτα. Όσο πιο ακραία γίνεται η σκηνή, τόσο πιο αδύνατο είναι να τραβήξεις το βλέμμα· μασάς και κοιτάς, σαν να καταπίνεις μαζί με το αλάτι του σνακ και το αλάτι του φόβου.
Κι είναι τότε, σε αυτή την παράξενη συνύπαρξη οικειότητας και τρόμου, που γεννιέται το ερώτημα: γιατί μάς αρέσει να βλέπουμε σκηνές που μάς τυλίγουν με φόβο; Γιατί παραδινόμαστε σε εικόνες που, αν ξεπερνούσαν το γυαλί της οθόνης, θα μας κατέστρεφαν;
Έτσι, το τέρας γίνεται καθρέφτης. Στην οθόνη παίρνει σχήμα ό,τι μέσα μας παραμένει ανείπωτο: ενοχές που αποφεύγουμε, επιθυμίες που διστάζουμε να παραδεχτούμε, σκιές που κουβαλάμε στο ασυνείδητο
Η ψυχολογία προσφέρει μια πρώτη εξήγηση. Όταν παρακολουθούμε μια ταινία τρόμου, το σώμα αντιδρά σαν να βρίσκεται μπροστά σε μια πραγματική απειλή: το χτύπημα της καρδιάς μας επιταχύνεται, η αναπνοή βαθαίνει, οι μύες συσπώνται, το δέρμα ιδρώνει. Ωστόσο, στο βάθος της συνείδησης γνωρίζουμε ότι είμαστε ασφαλείς· κι αυτή η αντίφαση είναι που δημιουργεί την εμπειρία του «ασφαλούς τρόμου», όπως την περιγράφουν οι ερευνητές του Recreational Fear Lab στο Πανεπιστήμιο Aarhus. Ζούμε τον φόβο χωρίς τις συνέπειές του και, με αυτόν τον τρόπο, εκπαιδεύουμε τον εγκέφαλό μας να αναγνωρίζει τα σήματα του πανικού και να τα αντέχει. Κι όταν η σκηνή κορυφώνεται, όταν το τέρας εμφανίζεται και όλα δείχνουν να καταρρέουν, ακολουθεί η ανακούφιση: ο εγκέφαλος απελευθερώνει ντοπαμίνη και ενδορφίνες, όπως εξηγεί το Ohio State University, και αυτό που μένει είναι η γλυκιά αίσθηση της επιβίωσης: «Τρόμαξα, αλλά τα κατάφερα».
Η εξήγηση, όμως, δεν σταματά στη βιολογία. Από την αυγή του πολιτισμού, οι κοινωνίες γέννησαν ιστορίες με τέρατα: δράκους που καταβροχθίζουν, γοργόνες που μαρμαρώνουν, βρικόλακες που διψούν για αίμα, στοιχειά που παραμονεύουν στις ρεματιές. Ο ερευνητής Mathias Clasen τονίζει ότι τα τέρατα λειτουργούν ως βιοπολιτισμικά σύμβολα: μορφές που ενσαρκώνουν τους φόβους της ανθρωπότητας — την απώλεια, τη βία, τον θάνατο, το άγνωστο. Έτσι, το τέρας γίνεται καθρέφτης. Στην οθόνη παίρνει σχήμα ό,τι μέσα μας παραμένει ανείπωτο: ενοχές που αποφεύγουμε, επιθυμίες που διστάζουμε να παραδεχτούμε, σκιές που κουβαλάμε στο ασυνείδητο. Βλέποντάς τα απ’ έξω, αντέχουμε να τα κουβαλάμε καλύτερα μέσα μας. Όπως σημείωνε ο Jung, χωρίς να αντικρίσουμε τη «Σκιά» μας, δεν θα βρούμε ποτέ το πλήρες φως.
Οι ταινίες τρόμου λειτουργούν σαν εργαστήρια της ψυχής. Ο ψυχολόγος Glenn N. Martin, σε μια εκτενή ανασκόπηση, δείχνει ότι οι άνθρωποι αναζητούν τον τρόμο για πολλούς λόγους: άλλοι για να δοκιμάσουν τα όριά τους, άλλοι για να βιώσουν ένταση, κι άλλοι για να επεξεργαστούν εσωτερικές συγκρούσεις. Το τέρας μάς επιτρέπει να προσεγγίσουμε ό,τι δεν θα τολμούσαμε να κοιτάξουμε απευθείας.
Και στις δύο περιπτώσεις, νιώθουμε μια βαθύτερη πείνα να βρίσκει προσωρινή ικανοποίηση: η μπουκιά που δεν θέλεις να τελειώσει, η σκηνή που δεν μπορείς να αποστρέψεις.
Και καθώς ο καθένας κουβαλά τον δικό του τρόμο, δεν είναι τυχαίο ότι ο φόβος γίνεται πιο υποφερτός όταν μοιράζεται. Από τις ιστορίες γύρω από τη φωτιά μέχρι τους σημερινούς μαραθωνίους ταινιών, το χέρι που σφίγγει το χέρι του διπλανού την ώρα του ξαφνιάσματος, το γέλιο που ξεσπά αμέσως μετά, η αίσθηση ότι «αντέξαμε μαζί» — όλα αυτά μετατρέπουν τον τρόμο σε κοινή εμπειρία.
Κι εδώ ταιριάζει η αναλογία με τα πατατάκια: δεν είναι τροφή ουσίας, κι όμως έχουν τη στιγμή τους. Το ίδιο και οι ταινίες τρόμου· δεν θρέφουν το σώμα, αλλά χορταίνουν μια πιο μυστική πείνα. Το junk food μάς δελεάζει με την εκρηκτική του γεύση, όπως ο τρόμος με την υπερβολή του. Και στις δύο περιπτώσεις, νιώθουμε μια βαθύτερη πείνα να βρίσκει προσωρινή ικανοποίηση: η μπουκιά που δεν θέλεις να τελειώσει, η σκηνή που δεν μπορείς να αποστρέψεις. Ο Freud υποστήριζε ότι η ψυχή έχει ανάγκη να αγγίζει το απαγορευμένο· να δοκιμάζει όρια που δεν θα τα ξεπερνούσε αλλιώς. Έτσι, τα σνακ και τα τέρατα λειτουργούν σαν μικρές παραβάσεις που μας αφήνουν να νιώθουμε ζωντανοί χωρίς να καταστρεφόμαστε.
Το φθινόπωρο και οι δικές μας τελετουργίες
Δεν είναι τυχαίο ότι ο τρόμος κορυφώνεται το φθινόπωρο. Τα φύλλα πέφτουν, ο αέρας μυρίζει αλλαγή, οι κολοκύθες ανάβουν σαν μικρά φαναράκια: το Halloween είναι η τελετουργία που παίζει με τον θάνατο για να τον ξορκίσει. Κι αν μοιάζει ξενόφερτο, η Ελλάδα έχει πάντα τα δικά της ισοδύναμα: τα Ψυχοσάββατα, όπου θυμόμαστε τους νεκρούς, τις Απόκριες, με μάσκες που σατιρίζουν και εξορκίζουν το κακό, τις δοξασίες για βρικόλακες και στοιχειά, τα μοιρολόγια, που μετατρέπουν τον φόβο της απώλειας σε τραγούδι. Αυτές είναι οι δικές μας κολοκύθες: λιγότερο εντυπωσιακές, πιο αρχέγονες, εξίσου δυνατές όμως στο να κάνουν το σκοτάδι υποφερτό.
«Ναι, τρομάζω. Αλλά είμαι εδώ».
Είτε μιλάμε για ένα παιδί που χτυπάει πόρτες ζητώντας «trick or treat», είτε για μια γιαγιά που τραγουδά μοιρολόγια, είτε για εμάς που μασάμε πατατάκια μπροστά σε μια σπλάτερ σκηνή, το νήμα είναι κοινό: ο άνθρωπος χρειάζεται να κοιτάζει το σκοτάδι του, να το φέρνει στην επιφάνεια, να το δαμάζει μέσα από ιστορίες, γιορτές και τελετουργίες.
Κι έτσι, ανάμεσα σε κολοκύθες που φωτίζουν και φύλλα που μαραίνονται, καταλαβαίνουμε ότι το τέρας δεν είναι μόνο απειλή αλλά και τροφή — μια τροφή παράξενη, που μάς θυμίζει ότι η ζωή δεν είναι μόνο φως αλλά και η δύναμη να αντέχουμε το σκοτάδι της. Και κάθε φορά που κλείνει η οθόνη ή που πέφτει μια μάσκα μεταμφίεσης, είναι σαν να λέμε στον εαυτό μας: «Ναι, τρομάζω. Αλλά είμαι εδώ».
15°
