Επιθυμία, ζήλια, φθόνος και η αυθεντικότητα των φιλοδοξιών μας

Οι ιστορίες σε αυτή τη στήλη αντλούν στοιχεία από αληθινά γεγονότα και από ανθρώπους που έχω συναντήσει κυρίως στον ψυχοθεραπευτικό χώρο. Όλες τους έχουν υποστεί λογοτεχνική επεξεργασία για την προστασία των εμπλεκομένων, τόσο που πια έχουν μετατραπεί σε ξέχωρες υπάρξεις. Καλή ανάγνωση! — Σ.Π.

Ζήλια: Ο καθρέφτης που αποφεύγουμε

Θυμάμαι τη Λ. από την πρώτη μας συνεδρία: προσεκτική, ευγενική, με μια ήρεμη, συγκρατημένη παρουσία που έκρυβε ωστόσο μια έντονη εσωτερική ενέργεια. Μιλούσε με θέρμη για τη δουλειά της, τις φιλίες της, τις μικρές χαρές της καθημερινότητας. Κι όμως, κάτι μέσα της την κρατούσε πίσω. Δεν το ονόμαζε, μα φαινόταν πως δεν της επιτρεπόταν να «ξεδιπλωθεί» ολοκληρωτικά.

Μια μέρα μπήκε στο γραφείο φανερά ταραγμένη. «Έπαθα κάτι περίεργο», μου είπε. «Είδα την ανάρτηση μιας φίλης στο Instagram και ένιωσα ντροπή και θυμό. Όχι για εκείνη αλλά για εμένα. Εκείνη προχωρά. Εγώ; Τι κάνω;»

Καθίσαμε μαζί με αυτό το συναίσθημα. Δεν το προσπεράσαμε. Της ζήτησα να το περιγράψει χωρίς φίλτρα, μέχρι που, σταδιακά, ξεδιπλώθηκε κάτι πολύ ουσιαστικό: αυτό που ένιωσε ήταν ζήλια, και αφύπνιζε μια ξεχασμένη επιθυμία. Την επιθυμία να εξελιχθεί, να δημιουργήσει, να αναγνωριστεί. «Ήταν σαν να με έβαλε μπροστά σε έναν καθρέφτη που απέφευγα», μου είπε.

Και πράγματι. Η ζήλια, όταν δεν την ενοχοποιούμε, μπορεί να λειτουργήσει σαν καθρέφτης: να μας δείξει τις επιθυμίες που έχουμε εγκαταλείψει.

Από εκείνη τη συνεδρία και έπειτα, η Λ. άρχισε να διεκδικεί περισσότερο. Όχι για να ανταγωνιστεί, αλλά για να συνδεθεί με τον εαυτό της. Έδωσε χώρο στη δημιουργικότητά της, έγινε πιο παρούσα, πιο τολμηρή, πιο γενναιόδωρη — ακόμα και προς εκείνη τη φίλη που κάποτε τη ζήλευε. Γιατί αυτό που μάς ταράζει μπορεί να είναι οδηγός για όσα πραγματικά ποθούμε.

Όταν ο φθόνος δεν αντέχεται

Ο Θ. ήρθε στη θεραπεία χωρίς ξεκάθαρο αίτημα. «Όλα με εκνευρίζουν τελευταία και δεν ξέρω γιατί», μου είπε. Η ζωή του ήταν φαινομενικά τακτοποιημένη: σταθερή δουλειά, καλές σπουδές, τίποτα που να προκαλεί ανησυχία. Κι όμως, κάτι μέσα του τον πίεζε. Στην αρχή, προσέγγιζε τα πράγματα λογικά· δεν πήγαινε όμως βαθύτερα, σαν να φοβόταν τι θα μπορούσε να συναντήσει εκεί. Ώσπου μια μέρα, μιλώντας για έναν συνάδελφό του, τον Χ., νεότερο και «περιέργως αγαπητό» όπως είχε πει χαρακτηριστικά, το ύφος του άλλαξε.

«Δεν κάνει κάτι σημαντικό. Απλώς πουλάει καλά τον εαυτό του. Και όλοι τον θαυμάζουν. Έλεος».

Τον ρώτησα: «Τι είναι αυτό που σας ενοχλεί περισσότερο σ’ αυτόν;»

Και τότε είπε:

«Το ότι του έρχονται όλα τόσο εύκολα. Κι εγώ νιώθω αόρατος».

Αυτή η φράση άνοιξε μια ρωγμή. Ο Θ. δεν ένιωθε ορατός, ούτε από τους άλλους, ούτε από τον ίδιο του τον εαυτό. Ο φθόνος του δεν αφορούσε τόσο τον συνάδελφο, όσο το γεγονός ότι του θύμιζε κάτι οδυνηρά προσωπικό: τη βαθιά του ανάγκη να τον δουν, να τον αναγνωρίσουν, να του δώσουν αξία — όχι για κάτι εξαιρετικό, αλλά για αυτό που είναι. Όμως αυτή η ανάγκη δεν χωρούσε πουθενά, ήταν από μικρός εκείνος που έπρεπε να προσπαθεί για να τον δουν. Ο φθόνος, όταν δεν αναγνωρίζεται, γίνεται άμυνα, μετατρέπεται σε ειρωνεία, απόσταση, πίκρα. Σε κυνισμό ή απαξίωση.

«Εύχομαι να πεθάνει», είπε μια μέρα. Με αυτή την ευχή εξέφραζε τον πόνο, το παράπονό του, και τη ματαίωση. Ο στόχος στη θεραπεία δεν ήταν να του αφαιρέσω τον φθόνο, αλλά να τον βοηθήσω να τον αναγνωρίσει. Να τον αντέξει, να τον ακούσει και να δει τι θέλει να του πει.
 
Από την ανάγκη στην επιθυμία

Η επιθυμία δεν ξεκινά όταν αποκτούμε επίγνωση: γεννιέται πολύ νωρίτερα, ήδη από τη βρεφική ηλικία. Τότε που το βρέφος δεν περιμένει μόνο τροφή ή φροντίδα, αλλά βλέμμα, παρουσία, ανταπόκριση. Θέλει να νιώσει ότι κάποιος το «βλέπει» και του δίνει αξία. Εκεί, στο βλέμμα του Άλλου, σχηματίζεται ο πυρήνας της επιθυμίας. Η μετάβαση από την ανάγκη στην επιθυμία δεν είναι απλώς βιολογική — είναι ψυχική. Δεν πρόκειται μόνο για επιβίωση, αλλά για τη βαθύτερη κίνηση του ψυχισμού προς κάτι που μας δίνει νόημα. Και αυτό το «κάτι» το βλέπουμε συνήθως μέσα από τους άλλους. Καθώς μεγαλώνουμε, η επιθυμία παίρνει πιο σύνθετες μορφές: «Θέλω να με προσέξουν», «Θέλω να ξεχωρίσω», «Θέλω να αγαπηθώ». Στην εφηβεία, η επιθυμία γίνεται πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα στο «τι θέλω εγώ» και στο «τι περιμένουν οι άλλοι από μένα».
 
Ζήλια και φθόνος: Πυξίδες, όχι ντροπή

Πόσες φορές δεν είπαμε: «Δεν με νοιάζει», και εκείνη την στιγμή μέσα μας κάτι σφίχτηκε; Μια επιτυχία κάποιου άλλου, μια νέα αρχή, μια σχέση που φαίνεται αληθινή την ίδια στιγμή που εμείς νιώθουμε ένα σιωπηλό βάρος. Όχι απαραίτητα γιατί δεν θέλουμε το καλό του άλλου, αλλά γιατί κάτι μέσα μας ξυπνά. Μια επιθυμία που δεν τολμάμε να ομολογήσουμε. Η ζήλια είναι κραυγή: «Μη μου πάρεις αυτό που θέλω». Και ο φθόνος, η βουβή της όψη, λέει: «Γιατί να το έχεις εσύ και όχι εγώ;».

Λ Ε Ξ Ι Κ Ο

1. Φθόνος (Envy)

Ορισμός:
Ο φθόνος είναι η επιθυμία να στερηθεί ο άλλος ένα επιθυμητό αγαθό που κατέχει, επειδή δεν το έχουμε εμείς. Περιλαμβάνει την καταστροφική επιθυμία να αφαιρεθεί αυτό το καλό από τον άλλο.

Ψυχαναλυτική θεώρηση:
Αναδύεται από πολύ πρώιμα στάδια της βρεφικής ηλικίας
Το βρέφος, βιώνοντας την εξάρτηση από τη μητέρα, μπορεί να αναπτύξει πρωτογενή φθόνο απέναντι σε αυτό που θεωρεί πηγή ευχαρίστησης μα που δεν ελέγχει το ίδιο.
Ο φθόνος είναι πιο πρωτογενής και πιο καταστροφικός από τη ζήλια. Συχνά συνοδεύεται από φαντασιώσεις «κλοπής» ή «καταστροφής» αυτού που έχει ο άλλος
 
2. Ζήλια (Jealousy)

Ορισμός:
Η ζήλια εμπλέκει τρεις: το άτομο, τον αγαπημένο άλλο, και έναν τρίτο που θεωρείται απειλή. Είναι ο φόβος απώλειας της αγάπης ή της προσοχής προς κάποιον άλλον.

Ψυχαναλυτική θεώρηση:
Συνδέεται με οιδιπόδεια ή τριγωνικά σχήματα (π.χ., το παιδί, η μητέρα, και ο πατέρας).
Είναι πιο εξελιγμένο συναίσθημα από τον φθόνο γιατί προϋποθέτει σχέσεις αντικειμένου και αναγνώριση των σχέσεων ανάμεσα σε άλλους.
Η ζήλια μπορεί να οδηγήσει σε φόβο εγκατάλειψης, σε προσπάθεια για έλεγχο ή εξιδανίκευση του αγαπημένου αντικειμένου.
 
Επιθυμία ή καθήκον; Το μπέρδεμα της ενήλικης ζωής

Ως ενήλικες, υποτίθεται πως έχουμε ελευθερία επιλογών. Στην πράξη, όμως, πολλοί ανακαλύπτουν ότι ζουν με επιθυμίες που δεν είναι δικές τους. Επιθυμίες που δεν γεννήθηκαν από μέσα τους, αλλά τους επιβλήθηκαν — από την οικογένεια, το σχολείο, την κοινωνία, τον πολιτισμό. Θέλουμε να πετύχουμε, να προοδεύσουμε, να αποδείξουμε την αξία μας. Αλλά πόσο συχνά αυτές οι φιλοδοξίες προέρχονται από έναν αυθεντικό εσωτερικό τόπο; Και πόσο συχνά αποτελούν προσαρμογή σε εξωτερικά «πρέπει»;

Στη θεραπεία, δεν είναι σπάνιο να ρωτήσεις κάποιον: «Τι θέλεις πραγματικά;» και να πάρεις ως απάντηση σιωπή. Ή κάτι γενικό: «Θέλω να ησυχάσω». Αλλά όταν σκάψεις βαθύτερα αντιλαμβάνεσαι πως το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη επιθυμίας — είναι η έλλειψη πρόσβασης σ’ αυτήν. Η επιθυμία έχει καλυφθεί από στρώματα καθηκόντων, φόβου ή συμμόρφωσης.

Κατακλείδα

Όσα νιώθουμε και δεν παραδεχόμαστε είναι συχνά αυτά που μας οδηγούν εκεί που πραγματικά θέλουμε να πάμε. Η ζήλια και ο φθόνος δεν είναι ελαττώματα του χαρακτήρα, αλλά κομμάτια της ψυχής που ψιθυρίζουν: «Κοίτα με. Μη με σπρώχνεις στην άκρη. Έχω κάτι να σου πω». Ίσως να δείχνουν το κομμάτι του εαυτού μας που έχει μείνει πίσω. Που θέλει να αγαπηθεί, να φανεί, να δημιουργήσει, να επιλέξει για πρώτη φορά χωρίς φόβο. Όχι επειδή πρέπει, αλλά επειδή θέλει. Και όσο κι αν προσπαθούμε να τα σβήσουμε, να τα κρύψουμε κάτω από λογική, χιούμορ ή κυνισμό, εκείνα μένουν. Όχι για να μας εκθέσουν, αλλά για να μας θυμίσουν πως μέσα μας υπάρχει ακόμα ζωή.

Μια ζωή που ζητά να τη δούμε στα μάτια. Να της δώσουμε μορφή, φωνή και κατεύθυνση.