Η πανάκεια των χημικών λύσεων στην υγεία

Πόσο μαθαίνει σήμερα την αλήθεια ο πολίτης του κόσμου μέσα από τα ΜΜΕ, γύρω από το ποιες είναι τελικά οι πλέον ουσιώδεις παρεμβάσεις που αφορούν την διατήρηση ή την βελτίωση της υγείας του;

Σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του (Neglecting major health problems and broadcasting minor, uncertain issues in lifestyle science, περιοδικό JAMA, Οκτώβριος 2019) ο διαπρεπής (ελληνικής καταγωγής) καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Stanford κ. Γιάννης Ιωαννίδης αποδεικνύει ότι ο τύπος γενικότερα προάγει τα ασήμαντα ζητήματα σε σχέση με τα πιο ουσιώδη όσον αφορά την υγεία και τον τρόπο ζωής μας. Συχνότερα στον τύπο προβάλλονται (ως σημαντικές παρεμβάσεις τρόπου ζωής) οι διάφορες δίαιτες, τα συμπληρώματα διατροφής, η λήψη ανώφελων βιταμινών, οι αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των smartphones, η απόκτηση οικιακών ζώων, διάφορα αβάσιμα ζητήματα αλλαγής τρόπου ζωής που προάγονται στα social media. Αντιθέτως (και δυστυχώς) πολύ λιγότερο χώρο καταλαμβάνουν στα ΜΜΕ οι απλές, ουσιώδεις και καίριες παρεμβάσεις στο lifestyle που είναι οι εξής: Η διατήρηση φυσιολογικού/χαμηλού σωματικού βάρους, η αύξηση συστηματικά της φυσικής δραστηριότητας, η διακοπή του καπνίσματος, ο καλός ύπνος, ο περιορισμός του αλκοόλ σε πολύ ήπια κατανάλωση.

Μάλιστα όσον αφορά την θνητότητα του παγκόσμιου πληθυσμού τα νούμερα δείχνουν τον απόλυτο παραλογισμό του ανθρώπινου είδους: στον δυτικό κόσμο σκοτώνει η αφθονία (παχυσαρκία) την ίδια στιγμή που στον τρίτο κόσμο σκοτώνει η ένδεια και η πείνα. Οι ιατρογενείς (φαρμακευτικές και άλλες παρεμβάσεις) συνεισφέρουν (όπως φαίνεται από τα δεδομένα του ΠΟΥ) κατά πολύ λιγότερο στην βελτίωση της θνητότητας του κόσμου σε σχέση με κοινωνικά τροποποιήσιμα ζητήματα όπως είναι ο περιορισμός της παχυσαρκίας, η μείωση των οικονομικών-κοινωνικών ανισοτήτων, η διακοπή του καπνίσματος, η συστηματική άσκηση, η αγωγή στο σχολείο και στην οικογένεια.

Δυστυχώς ούτε η ιατρική κοινότητα, ούτε οι επιστημονικές εταιρείες, ούτε η πολιτική εξουσία δίνει έμφαση στην προληπτική φροντίδα που να αφορά τις ουσιώδεις αλλαγές του τρόπου ζωής που προαναφέρθηκαν. Αντιθέτως εμφανίζεται μια στρεβλή εικόνα της πρόληψης προς το κοινό που περιλαμβάνει (αποκλειστικά) καταιγισμό ιατρικών διαγνωστικών εξετάσεων και φαρμακοθεραπεία. Ευτυχώς αρκετοί γιατροί σε παγκόσμιο επίπεδο αντιδρούν σήμερα στην ανεξέλεγκτη φαρμακοθεραπεία και στην υπερβολική συνταγογράφηση διαγνωστικών εξετάσεων σε κλινικά υγιείς πληθυσμούς (το φαινόμενο overdiagnosis). Τονίζω την έννοια της υπερβολής και την αίσθηση του μέτρου, που σημαίνει ότι τα φάρμακα και οι διαγνωστικές εξετάσεις είναι-σαφώς-πολύ χρήσιμα εργαλεία όταν ακολουθούνται αυστηρά από τον γιατρό οι αρχές της τεκμηριωμένης ιατρικής (evidenced based medicine). Το πρόβλημα της ιατρικής σήμερα είναι ότι οι λειτουργοί της υγείας έχουν εκπαιδευτεί έτσι ώστε να θεωρούν ότι ιατρική είναι-αποκλειστικά-είτε οι χημικές λύσεις (φάρμακα) είτε οι μηχανικές παρεμβάσεις στο βιολογικό σώμα.

Έπεσε στα χέρια μου πρόσφατα ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο της διακεκριμένης βρετανίδας ψυχιάτρου Joanna Moncrieff (μεταφρασμένο στα ελληνικά) με τίτλο «Ο μύθος της χημικής ίασης, μια κριτική της ψυχιατρικής φαρμακοθεραπείας» (*). Το βιβλίο αποτελεί μια συνοπτική, καλά δομημένη και με πλούσια βιβλιογραφία κριτική της ψυχιατρικής φαρμακοθεραπείας. Το διάβασα με πολύ ενδιαφέρον, αν και δεν είμαι ψυχίατρος αλλά καρδιολόγος, επειδή αφενός μελετάω συστηματικά τα ζητήματα Ψυχοκοινωνικής Καρδιολογίας αφετέρου παρατηρώ με ανησυχία ότι πολλοί πλέον από τους ασθενείς που παρακολουθώ (καρδιολογικά) λαμβάνουν  ψυχοφάρμακα (αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά κυρίως). Στάθηκα σε ένα απόσπασμα του βιβλίου της Dr. Joanna Moncrieff το οποίο με άγγιξε ιδιαίτερα και το παραθέτω:

«Η εμπορική προώθηση των αντικαταθλιπτικών έχει πείσει μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού των δυτικών χωρών να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα της ζωής με συνταγογραφούμενα φάρμακα. Ποικίλες καταστάσεις, από τη διάλυση σχέσεων έως τις εργασιακές δυσκολίες, τη σεξουαλική κακοποίηση και το σοβαρό ψυχικό τραύμα, έχουν μεταμορφωθεί σε χημικά προβλήματα. Τα ξεχωριστά ανθρώπινα όντα με τις μοναδικές ιστορίες ζωής και τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά συρρικνώνονται σε βιοχημικές οντότητες με τρόπο που παραβλέπει την Πραγματικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας και των ψυχικών βασάνων. Το μήνυμα ότι τα φάρμακα μπορούν να θεραπεύσουν γενικά τα προβλήματα μας έχει βαθύτατες συνέπειες, αφού ενθαρρύνει τους ανθρώπους να βλέπουν τους εαυτούς τους ως αβοήθητα θύματα της βιολογίας τους και ενισχύει τη συσσώρευση ανείπωτης μιζέριας για το μέλλον, όταν οι άνθρωποι θα φτάσουν να συνειδητοποιήσουν ότι τα προβλήματα τους δεν έχουν εξαφανιστεί και δεν ανέπτυξαν πιο εποικοδομητικούς τρόπους για την αντιμετώπιση τους. Σε ένα άλλο επίπεδο το μήνυμα (της χημικής λύσης) επιτρέπει σε κυβερνήσεις και θεσμούς να αγνοούν τους κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους για τους οποίους τόσοι άνθρωποι νοιώθουν δυσαρεστημένοι με τη ζωή τους».

Να τονίσω ότι η ψυχίατρος Joanna Moncrieff δεν είναι γενικά εναντίον της ψυχιατρικής  φαρμακοθεραπείας, απλά στέκει κριτικά απέναντι της προσεγγίζοντας το ζήτημα και ιστορικά. Ακόμη ο Laurent de Sutter, μέσα από ένα βιβλίο αιρετικής μάλλον γραφής, με τίτλο «Ναρκοκαπιταλισμός» δείχνει πως μεγάλες πτυχές της ζωής μας χαρακτηρίζονται από την διαχείριση των αισθημάτων μας μέσω των φαρμάκων αρχίζοντας μέσα από τη χρήση υπνωτικών χαπιών μέχρι ουσιών που υπέχουν θέση ναρκωτικών (**). Βρήκα πολύ ενδιαφέρον στον όρο «ψυχοπολιτική» που χρησιμοποιεί συχνά μέσα στο βιβλίο αυτό. Στη εποχή μας το να είσαι υποκείμενο, γράφει ο Sutter, δεν σημαίνει ότι απλώς υπόκεισαι σε δυνάμεις που αποφασίζουν  για τη ζωή μας: σημαίνει ότι τα ίδια μας τα αισθήματα έχουν ανατεθεί σε εξωτερική, χημική διέγερση. Και όμως δεν κατανοούμε γιατί τα φάρμακα που παίρνουμε αδυνατούν να μας απελευθερώσουν από το αίσθημα κόπωσης, την κατάθλιψη και την απουσία επιθυμίας που χαρακτηρίζει την «ψυχοπολιτική» μας κατάσταση.

(*) Joanna Moncrieff. Ο μύθος της χημικής ίασης. Μια κριτική της ψυχιατρικής φαρμακοθεραπείας. Μετάφραση: Ηλίας Γιαννόπουλος. Επιμέλεια: Λυκούργος Καρατζαφέρης. Εκδόσεις Oposito. Δίκτυο Ακούγοντας Φωνές.

(**) Laurent de Sutter. Ναρκοκαπιταλισμός. Εκδόσεις Τοποβόρος, Αθήνα.