Ευρωπαϊκή Ένωση: Πως το «σπίτι» εκατομμυρίων Ευρωπαίων αντιδρά στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής
Μην είναι άτολμη και μαλθακή, υπερ-ρυθμιστική και γραφειοκρατική, υπονομεύουσα η ίδια την ευημερία της; Είναι ταυτόχρονα free-rider (εις βάρος των ΗΠΑ) και ‘naïve’ έναντι άλλων;
Μια φοβική δημοκρατία που επιβάλλει περιορισμούς στην ελεύθερη έκφραση στις ψηφιακές πλατφόρμες, αποκλείει υποψηφίους και ακυρώνει εκλογές; Φοβική απέναντι στις νέες τεχνολογίες, την καινοτομία εν γένει, και υπερπροστατευτική απέναντι στον «θαυμαστό καινούργιο κόσμο»; Μήπως να φταίει το γηραιό της ηλικίας και τα βιώματα του 20ου αιώνα;
Είναι οι Αμερικανοί από τον Άρη (power politics) και οι Ευρωπαίοι από την Αφροδίτη (μετά τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου), εξ’ ου και, όπως ανέλυε ο Robert Kagan ήδη το μακρινό 2002, η Ευρώπη υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του Πρωτοκόλλου του Κιότο, του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου;
Προφανώς δεν της είναι πρωτάκουστες της Ευρώπης οι -έξωθεν- αυτές επικρίσεις (όχι βέβαια τόσο «άκομψα» διατυπωμένες, όσο το τελευταίο διάστημα). Εξάλλου, αποτελούν θέματα συζήτησης και ενίοτε αντιπαράθεσης ακόμα και στα «ενδοοικογενειακά» τραπέζια και συμβούλια.
Υπό την ασφυκτική πίεση των ανατρεπτικών εξελίξεων και εν μέσω κλίματος έντονης αβεβαιότητας, από την αρχή του τρέχοντος έτους, λαμβάνονται πρωτοβουλίες και (επίκεινται) κρίσιμες αποφάσεις, ορισμένες από τις οποίες αναμένεται να επιφέρουν θεμελιώδεις αλλαγές:
• Ευρωπαϊκή άμυνα (σχέδιο ReArm),
• dual-track προσέγγιση παραχωρήσεων και αντιμέτρων έναντι των ΗΠΑ,
• ενδιάμεση αξιολόγηση Πολιτικής Συνοχής – επαναπρογραμματισμός για την περίοδο 2021-2027 και ανακατεύθυνση πόρων σε στρατηγικές επενδύσεις όπως άμυνα, στρατηγικές τεχνολογίες, απανθρακοποίηση,
• αναθεώρηση κανόνων της «Πράσινης Συμφωνίας» (δέσμη μέτρων omnibus - αναβολή εφαρμογής απαιτήσεων υποβολής εκθέσεων βιωσιμότητας για τις εταιρείες και των απαιτήσεων δέουσας επιμέλειας, ενόψει των επερχόμενων ευρύτερων αλλαγών που σχετίζονται με την «απλούστευση»),
• προσεχές Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ποιες πολιτικές και πώς θα χρηματοδοτηθούν, νέοι ίδιοι πόροι ΕΕ, Εθνικά Σχεδία με μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις, ποια η θέση της Πολιτικής Συνοχής και της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής στη νέα αρχιτεκτονική;),
• υπό εξέταση ενδεχόμενη συγχώνευση των δύο πυλώνων της ΚΑΠ σε ενιαίο Ταμείο.
Είναι η ΕΕ αργή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων;
Είναι πράγματι. Προφανώς και υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, υπάρχουν όμως και εγγενείς περιορισμοί που αντανακλούν τον -ατελή- βαθμό πολιτικής ένωσης ή υπαγορεύονται από λόγους ευρείας δημοκρατικής νομιμοποίησης και αντιπροσώπευσης στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Οι αποκλίνουσες θέσεις των κρατών μελών και τα αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα προφανώς και επιβραδύνουν τη λήψη αποφάσεων σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων) ή Συμβουλίου ΕΕ (Υπουργοί καθ’ ύλην αρμόδιοι ανά τομέα πολιτικής), πόσο μάλλον στις περιπτώσεις όπου απαιτείται ομοφωνία και δεν αρκεί η Ειδική Πλειοψηφία. Χαρακτηριστικές τρέχουσες περιπτώσεις είναι η συνέχιση και επέκταση των κυρώσεων κατά της Ρωσίας, καθώς και η πρόοδος των διαπραγματεύσεων για την ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ (και πώς θα παρακαμφθεί ενδεχόμενο βέτο της Ουγγαρίας). Έντονες αποκλίσεις σημειώνονται και για την στάση έναντι της Κίνας (π.χ. δασμοί στα ηλεκτρικά οχήματα) ή ως προς την εμπορική συμφωνία ΕΕ-MEROSUR.
Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας επεκτάθηκαν οι αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ως συν-νομοθέτη επί ίσοις όροις με το Συμβούλιο, εκτός από συγκεκριμένες περιπτώσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες. Η «συνήθης νομοθετική διαδικασία» αποτελεί έκτοτε τη βασική διαδικασία για τη θέσπιση νομοθετικών πράξεων και εφαρμόζεται σε περίπου 85 τομείς πολιτικής.
Ακόμα κι αν δεν εξαντληθούν όλα τα στάδια της διαδικασίας ως ότου καταλήξουν σε συμφωνία το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επί νομοθετικής πρότασης της Επιτροπής, η διαδικασία είναι μακρά. Στην πράξη, στη συντριπτική πλειοψηφία των νομοθετημάτων επιτυγχάνεται συμφωνία σε πρώτη ανάγνωση (σε ποσοστό 86% την προηγούμενη Κοινοβουλευτική Περίοδο) ή άλλως σε δεύτερη. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο της διαδικασίας, γνωστό ως «συνδιαλλαγή» (‘conciliation’) αποτελεί εξαίρεση (έγινε χρήση τελευταία φορά το 2013).
Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, καμία πολιτική ομάδα δεν διαθέτει απόλυτη πλειοψηφία, και κάθε άλλο παρά δεδομένο θεωρείται ότι οι βουλευτές μιας πολιτικής ομάδας θα ψηφίσουν en bloc ό,τι προτείνει ο εισηγητής της ομάδας. Τόσο σε επίπεδο κοινοβουλευτικών επιτροπών, όσο και τελικά στην Ολομέλεια απαιτούνται συναινέσεις ανάμεσα σε τουλάχιστον 2-3 πολιτικές ομάδες και ομάδες βουλευτών (σε ορισμένα θέματα ψηφίζουν με εθνικά κριτήρια) και συνήθως υπερψηφίζονται οι λεγόμενες Συμβιβαστικές Τροπολογίες, προϊόν επίπονων διαβουλεύσεων (ναι, φέρουν επίσημο τίτλο Compromise Amendments, όρος σχεδόν επονείδιστος ο Συμβιβασμός στην ελληνική πολιτική σκηνή).
Κατά την προηγούμενη (9η) Κοινοβουλευτική Περίοδο, υπήρξε προσφυγή σε fast-track διαδικασίες για ζητήματα που αφορούσαν το Brexit, την πανδημία, τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία (και την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης). Παρά τον επείγοντα χαρακτήρα λήψης αποφάσεων, δεν έλειψαν οι επιφυλάξεις από πλευράς Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την χωρίς προηγούμενο τέτοιας έκτασης προσφυγή σε διαδικασίες που περιορίζουν τον κοινοβουλευτικό έλεγχο (άρθρο 122 Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ, 14 προτάσεις μεταξύ 2020-2023).
Λόγοι προσφυγής σε ‘fast’track’ διαδικασία συντρέχουν, σύμφωνα με την πρόσφατη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και στην περίπτωση της έγκρισης σχετικά με το νέο εργαλείο Security Action for Europe (SAFE) για τη συγκέντρωση έως και 150 δισ. ευρώ στις κεφαλαιαγορές -στο πλαίσιο του σχεδίου ReArm Europe. Ωστόσο, στις 23 Απριλίου 2025 η Επιτροπή Νομικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συντάχθηκε με την εισήγηση της Νομικής Υπηρεσίας του οργάνου περί αμφισβήτησης κατά πόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που να δικαιολογούν την ταχεία αυτή διαδικασία και παράκαμψη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Πράγματι, λοιπόν, είναι σημαντική πτυχή η ταχύτητα ανταπόκρισης στη λήψη αποφάσεων. Παράλληλα, όμως, πρέπει να τίθεται και το ερώτημα ως προς τον επιθυμητό βαθμό δημοκρατικής νομιμοποίησης και αντιπροσώπευσης.
Είναι η ΕΕ φοβική;
Αν και ζήτημα μείζονος σημασίας, είναι αδύνατο να τεθεί επαρκώς στο παρόν η νομικοπολιτική συζήτηση περί «ανεκτικής» έναντι «μαχόμενης» δημοκρατίας εναντίον των υπονομευτών της, και των θεμιτών ή έστω ανεκτών περιορισμών σε δικαιώματα/ελευθερίες χάριν θωράκισης του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ας εστιάσουμε, λοιπόν, σε άλλες «φοβίες».
Σε ομιλία του ενώπιον μελών του Ευρωπαϊκού και εθνικών Κοινοβουλίων των κρατών μελών (18.02.25), ο Μάριο Ντράγκι, ανάμεσα σε άλλα ενδιαφέροντα ζητήματα που ανέδειξε, κρούοντας εκ νέου κώδωνα αφύπνισης, είπε: (...) επιλέξαμε μια κανονιστική προσέγγιση που δίνει προτεραιότητα στην προφύλαξη (precaution) έναντι της καινοτομίας, ιδίως στον ψηφιακό κλάδο. Για παράδειγμα, η νομοθεσία GDPR εκτιμάται ότι αύξησε το κόστος δεδομένων κατά 20% για τις επιχειρήσεις στην ΕΕ.
Πέραν του πλαισίου GDPR, η τριάδα Digital Services Act, Digital Market Act και η πιο πρόσφατη Artificial Intelligence Act δέχονται πολλές επικρίσεις εντός και εκτός συνόρων παρά τους διακηρυγμένους στόχους τους. Οι πρώτες δύο αποσκοπούν στη δημιουργία «ασφαλέστερου ψηφιακού χώρου, όπου προστατεύονται τα θεμελιώδη δικαιώματα των χρηστών και στη δημιουργία ισότιμων όρων ανταγωνισμού για τις επιχειρήσεις». Η νομοθεσία για την ΤΝ αποτελεί το πρώτο -παγκοσμίως- νομικό πλαίσιο για την ΤΝ, το οποίο «αντιμετωπίζει τους κινδύνους της (κατατάσσοντάς τους σε 4 επίπεδα - απαράδεκτος, υψηλός, κίνδυνος διαφάνειας, ελάχιστος ή μηδενικός) και θέτει την Ευρώπη να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο».
Ας επανέλθουμε, όμως, στην αρχή της προφύλαξης, η οποία βρίσκει εφαρμογή κατ’ εξοχήν σε τομείς πολιτικής της Ένωσης, όπως η περιβαλλοντική προστασία, καθώς επίσης η νομοθεσία ασφάλειας τροφίμων, προστασίας της υγείας ανθρώπων, ζώων και φυτών.
Η αρχή κατοχυρώνεται στη Συνθήκη για τη λειτουργία της EE, αποσκοπεί στη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας μέσω προληπτικών μέτρων, ακόμα κι αν υφίσταται επιστημονική αβεβαιότητα σχετικά με την αξιολόγηση εκτιμώμενου κινδύνου. Πρακτικά συνεπάγεται ότι μπορεί να απαγορευθεί λ.χ. η χρήση ορισμένων ουσιών /διαδικασιών δυνητικά επιβλαβών έως ότου αποδειχθούν (επιστημονικά) ασφαλείς.
Η προσέγγιση αυτή διαφέρει θεμελιωδώς από την αντίστοιχη που ακολουθούν σημαντικοί εταίροι της ΕΕ και έχει βρεθεί στο επίκεντρο εμπορικών διενέξεων ενώπιον των δικαιοδοτικών οργάνων (επίλυσης διαφορών) στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα είναι η μακροχρόνια διένεξη μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ για την απαγόρευση χρήσης αυξητικών ορμονών και εισαγωγών βοείου κρέατος, τους Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς, τις εισαγωγές πουλερικών που έχουν υποστεί επεξεργασία με χημικές διεργασίες - υποθέσεις γνωστές ως ‘Beef hormones’, GMOs ‘, chlorinated poultry’).
Εντός ΕΕ συχνά προκύπτουν ζητήματα σύγκρουσης μεταξύ καινοτομίας και «προφύλαξης». Τρέχον τέτοιο παράδειγμα είναι κατά πόσον θα επιτραπεί η διακίνηση προϊόντων κρέατος κυτταροκαλλιέργειας/ εργαστηρίου στην αγορά της ΕΕ (εκκρεμεί η αξιολόγηση δύο αιτήσεων από την Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων).
Συνεπώς, η στάθμιση σχετικά τα εμπόδια που θέτει η προσέγγιση της «προφύλαξης» έναντι κινδύνων που συνδέονται με τη δημόσια υγεία, την ασφάλεια τροφίμων, το περιβάλλον, την Τεχνητή Νοημοσύνη και άλλα πεδία απαντά στο ερώτημα ποιος βαθμός ρίσκου είναι ανεκτός (μηδενικό ρίσκο δεν υφίσταται).
Υφίσταται, όμως, κι ένα άλλο ζήτημα πόσο «φοβική» είναι μια κοινωνία απέναντι στην επιχειρηματικότητα και την ανάληψη ρίσκου επένδυσης σε καινοτόμες πρωτοβουλίες. Ενδιαφέρον, έχει εν προκειμένω η πρόταση (19.03.25) σχετικά με την Ένωση Αποταμιεύσεων και Επενδύσεων (Savings & Investments Union), με την οποία επιδιώκεται διπλό όφελος, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή: «(...) Τα νοικοκυριά θα έχουν περισσότερες και ασφαλέστερες ευκαιρίες να επενδύσουν στις κεφαλαιαγορές και να αυξήσουν τον πλούτο τους. Ταυτόχρονα, οι επιχειρήσεις θα έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε κεφάλαια, ώστε να καινοτομούν, να αναπτύσσονται και να δημιουργούν καλές θέσεις εργασίας στην Ευρώπη».
Αντίστοιχες πρωτοβουλίες στο παρελθόν υπήρξαν ανεπιτυχείς. Δεν αρκεί η υιοθέτηση απλώς και μόνο ρυθμιστικού πλαισίου, είναι ζήτημα πολιτισμικό (κουλτούρα επενδύσεων “risk-taking” στις ΗΠΑ έναντι “risk-averse” στην Ευρώπη).
Είναι η ΕΕ υπερ-ρυθμιστική; Υπονομεύει η ίδια την ανταγωνιστικότητά της;
Καταρχάς, προφανώς και υπάρχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης. Η αναγκαιότητα ρυθμιστικής παρέμβασης, τα όρια και η ποιότητα της παρέμβασης του Κράτους στην κοινωνία και την οικονομία, στο πλαίσιο του φιλελεύθερου κράτους δικαίου, αποτελούν όχι απλώς αναπόφευκτο, αλλά ευκταίο πεδίο δημοσίου διαλόγου.
Στο επίκεντρο των συζητήσεων σε επίπεδο ΕΕ βρίσκεται η εν εξελίξει αναθεώρηση των απαιτήσεων για τις εταιρείες ως προς την υποβολή εκθέσεων βιωσιμότητας και τη δέουσα επιμέλεια (Corporate Sustainability Reporting Directive / Corporate Sustainability Due Diligence Directive). Αναμφίβολα, υπάρχει σημαντικό περιθώριο απλούστευσης και εξορθολογισμού (π.χ. των Προτύπων – 1.144 data points!). Τι ισχύει όμως για την αναβολή εφαρμογής και τη δραστική μείωση υποκειμενικού πεδίου εφαρμογής – υπόχρεων εταιρειών; Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των επικριτών συγκαταλέγονται και θεσμικοί επενδυτές (π.χ. σε κοινή επιστολή, συνολικά 212 υπογράφοντες μεταξύ των οποίων European Sustainable Investment Forum, Institutional Investors Group on Climate Change, Principlesfor Responsible Investment κ.ά., ζήτησαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διατηρήσει την ακεραιότητα και τη φιλοδοξία του πλαισίου της ΕΕ για βιώσιμη χρηματοδότηση).
Αν ανατρέξουμε σε κείμενα πολιτικής της ΕΕ σε κύρια πεδία, στο Προοίμιο αναμφίβολα θα συναντήσουμε δηλώσεις για το υψηλότατο επίπεδο προστασίας που διασφαλίζει η ΕΕ για τους πολίτες και αντίστοιχα ότι η ΕΕ είναι global rules-setter.
H ΕΕ επιδιώκει σταθερά στο πλαίσιο διεθνών οργανισμών και συμφωνιών κοινές δεσμεύσεις και κανόνες π.χ. για το Κλίμα, αλλά και μέσω της «νέας γενιάς» διμερών εμπορικών συμφωνιών την κανονιστική σύγκλιση (regulatory convergence) και μη εμπορικούς στόχους (π.χ. Πρότυπα εργασίας, περιβαλλοντικά κ.ά). Ενίοτε και μονομερή μέτρα πολιτικών και νομοθεσίας της Ένωσης έχουν εξωεδαφικές επιπτώσεις (π.χ. Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών), ή θα έχουν εφόσον εφαρμοστούν (Carbon Border Adjustment Mechanism, Corporate Sustainability Due Diligence Directive).
Σε ποιο βαθμό τα υψηλά πρότυπα παραγωγής των εντός ΕΕ παραγόμενων προϊόντων αποτελούν ανταγωνιστικό μειονέκτημα ή αντιστρόφως στοιχείο διαφοροποίησής τους – ανταγωνιστικότητας;
Αυτά κι άλλα πολλά (υπαρξιακά) ερωτήματα και διλήμματα...
Η κατεύθυνση ορισμένων κρίσιμων αποφάσεων που λαμβάνονται τώρα σε επίπεδο ΕΕ ενδέχεται να επιφέρουν θεμελιώδεις αλλαγές και να έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες. Θα ήταν συνετό τα ζητήματα αυτά να απασχολούν τον δημόσιο διάλογο και στην Ελλάδα. Ως πολίτες, ας μας απασχολεί κατ' ελάχιστο ποιους επιλέγουμε ως αντιπροσώπους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
