Η εξέλιξη των πολεμικών συγκρούσεων ανά τα χρόνια, οι ομοιότητες και οι διαφορές με το παρελθόν
Ο πόλεμος με τη χρήση οργανωμένων στρατών και στρατιωτικών στρατηγικών ως μέσο επίδειξης ισχύος, κατάκτησης εδαφών, πόρων και απόκτησης επιρροής αποτελεί πραγματικότητα ήδη από τα αρχαία χρόνια, αν και οι πρώτες ενδείξεις πολεμικών συγκρούσεων για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους χρονολογούνται ακόμα παλαιότερα, από την προϊστορική εποχή. Η φράση «ο πόλεμος είναι παλιός σχεδόν όσο ο άνθρωπος» είναι, μέσα στην κοινοτυπία της, ακριβής, ενώ γεγονός είναι και ότι ο τρόπος, όπως επίσης τα μέσα διεξαγωγής του πολέμου μορφοποιήθηκαν εξελικτικά, ακολουθώντας την ανθρώπινη πρόοδο από την εποχή που πρώτη ύλη ήταν κυρίως η πέτρα, κατόπιν το σίδερο, αργότερα η φωτιά, μέχρι που φτάσαμε στο σήμερα της εκβιομηχανοποιημένης παραγωγής, της τεχνολογίας του διαστήματος και της αυτοματοποίησης των πάντων.
Δεδομένου ότι ήταν ένας πόλεμος χαρακωμάτων, η διάσπαση της άμυνας του αντιπάλου ανάμεσα σε χαντάκια και συρματοπλέγματα ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, μόλις δε ο επιτιθέμενος αποφάσιζε να εφορμήσει ακάλυπτος, αντιμετώπιζε πυκνή βροχή από σφαίρες και οβίδες πυροβολικού, που προκαλούσαν αδιανόητα κύματα αφανισμού. Κοντά στα εκατομμύρια θύματα των στρατιωτών, σχεδόν άλλοι τόσοι ήταν οι άμαχοι που έχασαν τη ζωή τους, τραυματίστηκαν ή υπέστησαν ακρωτηριασμούς και αναπηρίες εξαιτίας παράπλευρων παραγόντων, όπως πείνα, κακουχίες και ασθένειες.
Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν, λόγω του ολοκληρωτικού του χαρακτήρα, ακόμα οδυνηρότερος, με τις συνολικές απώλειες να είναι συγκριτικά σχεδόν τριπλάσιες (60 εκατ. έναντι 17 εκατ.) και με μία πρωτοφανή αναλογία νεκρών 2:1 εις βάρος των αμάχων. Ο λόγος, ότι τα πεδία των μαχών απλώνονταν σε χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, εισβάλλοντας μέχρι μέσα στα χωριά και τις πόλεις, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κυριάρχησαν οι μαζικές εκτελέσεις πολιτών και οι εκτεταμένοι βομβαρδισμοί βιομηχανικών κέντρων, αλλά και πυκνοκατοικημένων περιοχών, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε το Ολοκαύτωμα κατά των Εβραίων, που από μόνο του στέκεται ως αλησμόνητο στυγερό και πολύνεκρο έγκλημα συνολικά κατά ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Ξεκάθαρα, εν μέσω πολέμου εκείνα τα χρόνια, η ανθρώπινη ζωή δεν είχε τόση σημασία μπροστά στην τυφλή επικράτηση επί του αντιπάλου, ιδεολογικά και στρατιωτικά.
Ο σωματικός και ψυχολογικός πόνος των βαρβαροτήτων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε, με το τέλος του, τη συστηματοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως φιλοσοφικών, πολιτικών και νομικών κατοχυρώσεων της ελευθερίας, της ισότητας και της αξιοπρέπειας των ατόμων με διεθνή ακτινοβολία. Ξεκινώντας από τη θεωρία των Φυσικών Δικαιωμάτων (Natural Law), της άποψης δηλαδή ότι υπάρχει ένα σύστημα φυσικών αξιών για την προστασία της ζωής και τη διαφύλαξη της ατομικής ελευθερίας πέρα και πάνω από συμβατικούς κανόνες πολιτικής και κοινωνικής τάξης, με κυριότερο εκφραστή τον John Locke, και συνεχίζοντας με τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου (Social Contract), του τρόπου δηλαδή με τον οποίο οι άνθρωποι συναινούν στο πέρασμα από τη φάση της πρωτόγονης ύπαρξης στην οργανωμένη πάνω σε νόμους και κανόνες κοινωνία, την οποία ο John Rawls με το βασικό έργο του «A Theory of Justice» (1971) σχηματοποίησε στη σύγχρονη εποχή σαν μία «αρχική θέση» (original position) απόλυτης ισότητας και ελευθερίας, από την οποία δύνανται να προκύψουν βασικές αρχές δικαιοσύνης, διαμορφώθηκε μεθοδικά από λαμπρούς εκπροσώπους της δυτικής διανόησης μία ισχυρή αιτιολογική πλατφόρμα για τα ανθρώπινα δικαιώματα πάνω στην ιδεολογική βάση του φιλελευθερισμού και, παράλληλα, θεμελιώθηκε στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων η επιδίωξη ειρήνης και ασφάλειας ως παράγωγα της προστασίας αυτών (των ανθρωπίνων) δικαιωμάτων.
Την ίδια περίοδο, δόθηκε το έναυσμα για την υπογραφή πάμπολλων διακρατικών συμφωνιών και διακηρύξεων, αρχής γενομένης με την κατάρτιση της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών το 1945 και κατόπιν με τη θεσμοθέτηση επιμέρους μηχανισμών διεθνούς και περιφερειακής προστασίας των ατόμων, με πρόταγμα αυτό που υπερασπίζεται και ο Jack Donnelly ως άποψη στο βιβλίο του «The Concept of Human Rights» (1985), ότι δηλαδή όλοι οι άνθρωποι έχουν εξ ορισμού αναφαίρετα δικαιώματα απλώς και μόνο ένεκα της ανθρώπινης υπόστασής τους, ανεξάρτητα από διαφοροποιήσεις των κοινωνικο-πολιτισμικών πλαισίων μέσα στα οποία διαβιούν. Η διεθνοποίηση του δόγματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πήρε, επίσης, σάρκα και οστά μέσω της αναγόρευσής τους σε προεξάρχουσα επιδίωξη της εξωτερικής πολιτικής της Ευρω-ατλαντικής συμμαχίας, την ίδια στιγμή που και σε ευρωπαϊκό επίπεδο η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί αδήριτη προϋπόθεση τόσο για τις χώρες που επιδιώκουν την προσχώρησή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και για τις χώρες που συνάπτουν εμπορικές ή άλλες συμφωνίες μαζί της.
Η συντριπτική επικράτηση ενός λεξιλογίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην καθημερινή ρητορική της διεθνούς πολιτικής και διπλωματίας, σαφές δείγμα παγκόσμιας κυριαρχίας της φιλελεύθερης φιλοσοφικής επιρροής της Δύσης, και η πασιφανής επίδρασή του στο διεθνές δίκαιο, καθώς επίσης στα εθνικά συντάγματα και τα νομοθετικά συστήματα της πλειονότητας των σύγχρονων κρατών, τα έχουν αναγάγει σε ακρογωνιαίο λίθο της δημόσιας τάξης ανά τον κόσμο, με επίκεντρο την καθολική (διαπολιτισμική) αξία της ανθρώπινης ζωής. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οι σημερινοί πόλεμοι διεξάγονται υπό το βλέμμα της -θεωρητικά έτοιμης να επέμβει- διεθνούς κοινότητας, όπου δει. Σύμφωνοι, ίσως όχι με την ίδια θέρμη σε όλες τις περιπτώσεις, αφού σε επίπεδο κρατών οι πολιτικές δεσμεύσεις απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο δεν αποφεύγουν πάντα τον Προκρούστη ούτε αγνοούν τη στάθμιση συμμαχιών και συμφερόντων, ανάλογα με το ποιους έχεις απέναντί σου. Όμως, τουλάχιστον το δόγμα είναι εκεί για όποιον θέλει να το επικαλεστεί και να το αξιοποιήσει έντιμα στην ακεραιότητά του. Το γεγονός, δε, ότι οι πόλεμοι αναμεταδίδονται ως μέρος της ειδησεογραφίας σε πραγματικό χρόνο και παρακολουθούνται στενά από τα ΜΜΕ, που δεν είναι όλα κατευθυνόμενα ή ελεγχόμενα, ιδίως τα διαδικτυακά, επιτρέπει την έγερση των ανθρωπιστικών αντανακλαστικών ευαισθητοποιημένων λαών και μη κυβερνητικών οργανώσεων, όπως η Διεθνής Αμνηστία και το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, πυροδοτώντας γενικευμένη κοινωνική και πολιτική κατακραυγή αμέσως μόλις διακινηθεί η πληροφορία πως κάποιος τυχόν από τους εμπόλεμους τόλμησε να διαπράξει θηριωδίες εις βάρος αμάχων ή να προβεί σε ολοκληρωτικές επιθετικές ενέργειες, χωρίς να λάβει υπόψη πιθανό κόστος σε ανθρώπινες ζωές.
Ακόμα και θεοκρατικά ή μιλιταριστικά καθεστώτα, που κοσμοθεωρητικά αντιτάσσονται σε κάθε μορφής επιρροή δυτικής εμπνεύσεως και που εάν είχαν την ευχέρεια, θα έγραφαν με ευκολία στα παλαιότερα των υποδημάτων τους διεθνείς διακρατικούς οργανισμούς επίβλεψης και προστασίας για να φτιάξουν έναν κόσμο στα δικά τους -αντιδυτικά- μέτρα, τείνουν να επιδεικνύουν υπακοή σε κάποιους βασικούς κανόνες σεβασμού της ανθρώπινης ζωής κατά τη διάρκεια εμπόλεμων καταστάσεων, έστω και προσχηματικά. Όχι μόνο υπό τον φόβο της εις βάρος τους επιβολής κυρώσεων από τις δυνάμεις του επικρατούντος διεθνούς νομικού συστήματος, αλλά επιπλέον επειδή αντιλαμβάνονται την τεράστια επικοινωνιακή διάσταση των σημερινών πολέμων και κατανοούν ότι σημασία δεν έχει μόνο να κερδίσεις έναν πόλεμο με όποιο τίμημα, αλλά να αποφύγεις να διαπομπευθείς διεθνώς και να περιέλθεις στη δυσάρεστη κατάσταση ενός απομονωμένου και περίκλειστου κράτους-παρία, από τις μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες της οποίας δεν μπορεί να σε γλυτώσει ούτε η αποτρεπτική ισχύς των πυρηνικών όπλων που μπορεί να διαθέτεις.
Αναμφίβολα, όσο αντιφατικό κι αν ακούγεται κάτι τέτοιο συζητώντας για πόλεμο, πρόκειται για εμβληματική νίκη του δόγματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπό την έννοια ότι έχουν πλέον χαραχτεί κόκκινες γραμμές μεγάλου ηθικού βάρους, ευρείας ισχύος και πλατιάς αποδοχής. Λογικό. Η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξ ορισμού ενώνει τους λαούς και δεσμεύει τις - δημοκρατικά εκλεγμένες - κυβερνήσεις τους, εκτός ίσως από εκείνους τους πολιτικούς άρχοντες σε αντιδημοκρατικά καθεστώτα που βασίζονται στη συστηματική περιστολή τους προκειμένου να διατηρούνται επ’ αόριστον στην εξουσία. Η υπέρβαση των ορίων που επιβάλει ο σεβασμός σε αυτά τα δικαιώματα επισείει για τον παραβάτη όχι μόνο τις συνέπειες του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, αλλά και την εγχάραξη ενός ηθικού στίγματος που θα τον ακολουθεί για χρόνια. Μην ξεχνάμε, επί παραδείγματι, ότι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η υπαίτια Γερμανία υπέστη σημαντικές κυρώσεις και συνέπειες, τόσο άμεσες όσο και έμμεσες, και αναγκάστηκε να ακολουθήσει μία μακρά διαδικασία οικονομικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης προς την υιοθέτηση ενός αποναζιστοποιημένου δημοκρατικού συστήματος διακυβέρνησης. Και όλο αυτό, στην απαρχή της σημασιολογικής διεθνοποίησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πόσω μάλλον σήμερα που η θέση τους, αξιακά, είναι στέρεα εδραιωμένη.
Ταυτόχρονα, στα σημερινά πολεμικά πεδία, η πιθανότητα εμπλοκής σε μάχες σώμα με σώμα είναι απειροελάχιστη, καθώς αυτές διεξάγονται πλέον στα ενδότερα του εχθρού με μυστικές επιχειρήσεις ή από μεγάλες αποστάσεις με ελεύθερους σκοπευτές, stealth αερομαχίες, μη επανδρωμένα αεροσκάφη, ναυμαχίες σε ανοιχτές θάλασσες, βλήματα πυροβόλων μακριάς εμβέλειας και βαλλιστικούς πυραύλους ακριβείας υπό δορυφορική καθοδήγηση. Το ίδιο και οι από αέρος βομβαρδισμοί, οι οποίοι στοχεύουν νευραλγικές εγκαταστάσεις και υποδομές του εχθρού, μακριά από κατοικημένες περιοχές. Είναι αλήθεια ότι με τις δυνατότητες που προσφέρει η σημερινή πολεμική βιομηχανία και η εξελιγμένη οπλική τεχνολογία και υπό συνθήκες, παράλληλα, στοιχειώδους ευαισθησίας για την αξία της ανθρώπινης ζωής και αυτοσυγκράτησης των αντιμαχόμενων, ένας πόλεμος μπορεί να κερδηθεί με μερικά χειρουργικά χτυπήματα και με τις λιγότερες δυνατές ανθρώπινες απώλειες, ιδίως σε άμαχο πληθυσμό. Εκτός βέβαια από τα σενάρια χρήσης πυρηνικών όπλων, όπου το πράγμα πάει σε άλλη -απείρως πιο εφιαλτική- διάσταση.
Μπορεί, όμως, να είναι αρκούντως καθησυχαστικό το ότι μιλούμε για λιγότερα θύματα; Ποτέ και σε καμία περίπτωση. Καμιά ζωή δεν πρέπει να αφαιρείται βιαίως πριν της ώρας της. Αυτό δεν πρεσβεύει η θεωρία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Ο πόλεμος, είτε προκαλείται από κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της κάθε εποχής είτε αποδίδεται σε εθνικισμούς και μιλιταρισμούς, ιμπεριαλιστικές-επεκτατικές βλέψεις διαφόρων κρατών ή και σε πτυχές ακόμα της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, δεν παύει να είναι μία ένοπλη σύγκρουση που διεξάγεται με τη χρήση βίας, χαρακτηρίζεται από σκληρότητα και έχει την τραγική κατάληξη που πάντοτε προκαλεί ο ανθρώπινος πόνος και η απώλεια ζωών, ασχέτως αριθμητικών δεδομένων. Κάθε πόλεμος σοκάρει, θλίβει την ψυχή, προσθέτει μία μαύρη σελίδα στην ανθρώπινη ιστορία και παρότι, ρεαλιστικά, είναι πολλές φορές αναπόδραστος (οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 συντάχθηκαν στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ακριβώς με σκοπό να θεσπιστούν για το μέλλον θεμελιώδεις κανόνες και έθιμα πολέμου), ιδανικά θα έπρεπε να γονατίζει σκυφτός και ταπεινός μπροστά στο μεγαλείο της ειρηνικής επίλυσης διαφορών. Διότι ένας πόλεμος είναι ασυζητητί πάντα απάνθρωπος!
14°
