Πωλίνα Ανίφτου: Ισώς δούμε σύντομα να πέφτει το καθεστώς του Ιράν
Για την εικόνα που διαμορφώνεται στο Ιράνμετά τα χτυπήματα των ΗΠΑ και του Ισραήλ, το μέλλον της Ιρανικής Επανάστασης που έχει ήδη συμπληρώσει 46 χρόνια και τους βασικούς παίκτες που συμπληρώνουν το εσωτερικό παζλ στην χώρα του Περσικού Κόλπου μιλά στην «Athens Voice» η Πωλίνα Ανίφτου, Σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής και επενδύσεων. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η εκτίμηση της ότι βρισκόμαστε ενώπιον μεγάλων γεωπολιτικών εξελίξεων οι οποίες θα αλλάξουν ριζικά τις συμμαχίες της περιοχής.
1. Με αφορμή τα πρόσφατα χτυπήματα των ΗΠΑ και του Ισραήλ, πόσο πιθανό είναι το καθεστώς του Ιράν να καταρρεύσει;
Όλες οι τρέχουσες ενδείξεις συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι το καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν βρίσκεται ενώπιον μιας ιστορικής καμπής, με την προοπτική της κατάρρευσής του να καθίσταται ολοένα και πιο ορατή. Η συγκυρία χαρακτηρίζεται από εσωτερική αστάθεια, συσσωρευμένες κοινωνικές εντάσεις και εντεινόμενη γεωπολιτική απομόνωση. Υπό αυτές τις συνθήκες, η πιθανότητα αποδόμησης του καθεστώτος εντός των προσεχών μηνών —και συγκεκριμένα έως τον Σεπτέμβριο— κρίνεται ιδιαίτερα αυξημένη, είτε υπό τη μορφή μαζικών λαϊκών εξεγέρσεων, είτε μέσω διάρρηξης των εσωτερικών μηχανισμών εξουσίας.
Η στρατιωτική παρέμβαση του Ισραήλ τον Ιούνιο του 2025, με στοχευμένα πλήγματα εντός ιρανικού εδάφους, δεν είχε μόνο επιχειρησιακή σημασία. Λειτούργησε κυρίως ως πολιτικο-στρατηγικό μήνυμα προς τρίτες χώρες της περιοχής —ιδίως τη Συρία και τον Λίβανο— οι οποίες, παρά την επιθυμία τους να προσχωρήσουν στο πλαίσιο των Συμφωνιών του Αβραάμ, διστάζουν εξαιτίας του ενδεχομένου ιρανικών αντιποίνων. Η ικανότητα του Ιράν να επιβάλει την περιφερειακή του βούληση εμφανίζεται πλέον σημαντικά αποδυναμωμένη, γεγονός που ενισχύει την εικόνα γεωπολιτικής φθοράς της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Παράλληλα, Ηνωμένες Πολιτείες και Ισραήλ —έστω και μέσω ανεπίσημων διαύλων— φέρονται να έχουν παράσχει υλικοτεχνική υποστήριξη και οπλισμό σε αντικαθεστωτικά δίκτυα εντός Ιράν, με ιδιαίτερη στόχευση σε περιθωριοποιημένες εθνοτικές περιοχές όπως οι κουρδικές και βαλούχικες επαρχίες. Η ενίσχυση αυτών των δομών επιταχύνει τις δυναμικές αποσταθεροποίησης, διευρύνοντας το χάσμα μεταξύ κέντρου και περιφέρειας.
Το εσωτερικό κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο συμπληρώνει την εικόνα ενός καθεστώτος σε βαθιά κρίση. Ο πληθωρισμός έχει εκτοξευθεί σε επίπεδα άνω του 43%, η ανεργία πλησιάζει το 10%, ενώ το εθνικό νόμισμα έχει απολέσει σημαντικό μέρος της αξίας του. Οι τιμές βασικών ειδών διατροφής —όπως το ψωμί, το γάλα και τα καύσιμα— έχουν αυξηθεί δραματικά, με αποτέλεσμα η πλειονότητα του πληθυσμού να διαβιώνει κάτω από το όριο της φτώχειας ή σε συνθήκες επισιτιστικής ανασφάλειας. Η κατάσταση επιδεινώνεται περαιτέρω από μια εκτεταμένη ενεργειακή κρίση, με πολύωρες καθημερινές διακοπές ρεύματος και μείωση της βιομηχανικής παραγωγής κατά περίπου 50%.
Η αποσύνθεση των θεσμών, το διαβρωμένο κοινωνικό συμβόλαιο και η αδυναμία του καθεστώτος να προσφέρει αποτελεσματική διακυβέρνηση συγκροτούν ένα τριπλό υπόστρωμα κρίσης: οικονομικό, πολιτικό και ηθικό. Σε αυτό το πλαίσιο, η προοπτική μαζικών εξεγέρσεων εντός του Αυγούστου δεν μπορεί να θεωρείται απλή πιθανότητα, αλλά μάλλον προβλέψιμη συνέπεια μιας βαθιάς και αθροιστικής κοινωνικής κόπωσης.
Συνεπώς, η πτώση του ιρανικού καθεστώτος δεν συνιστά πλέον ένα αφηρημένο ενδεχόμενο. Αντιθέτως, προβάλλει ως επικείμενο ιστορικό γεγονός, το οποίο συντελείται ταυτόχρονα στο πεδίο της κοινωνίας και στη γεωπολιτική σκακιέρα. Η μετάβαση που προδιαγράφεται δεν θα είναι μόνο εσωτερική, αλλά θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της ευρύτερης Μέσης Ανατολής.
2. Μήπως η εικόνα που έχουμε στη Δύση ότι το καθεστώς είναι αντιδημοφιλές δεν ισχύει ή τουλάχιστον είναι λανθασμένη;
Η εικόνα που υπάρχει στη Δύση είναι όχι μόνο ακριβής, αλλά συχνά υποτιμά τη βαθιά απονομιμοποίηση του καθεστώτος στην ιρανική κοινωνία. Το Ιράν είναι σήμερα ένα κράτος με συστηματική καταστολή και πλήρη απουσία βασικών πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Ιδίως οι γυναίκες στερούνται θεμελιωδών ελευθεριών — από το δικαίωμα στην ένδυση και την ελεύθερη κυκλοφορία, έως την αυτοδιάθεση και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη.
Η κατάσταση επιβαρύνεται ακόμη περισσότερο από την ευρείας κλίμακας χρήση βασανιστηρίων, τις αυθαίρετες συλλήψεις, τις μαζικές εκτελέσεις πολιτών και τον απόλυτο έλεγχο της πληροφόρησης. Η κοινωνία λειτουργεί κάτω από καθεστώς φόβου. Παράλληλα, έχει διαμορφωθεί μια κλειστή κάστα πλουσίων και αξιωματούχων — κυρίως γύρω από τους Φρουρούς της Επανάστασης και τις παραστρατιωτικές ελίτ — η οποία όχι μόνο στηρίζει το καθεστώς, αλλά ωφελείται άμεσα από την παράκαμψη των διεθνών κυρώσεων και τον έλεγχο της παραοικονομίας. Γι’ αυτούς, οι κυρώσεις δεν είναι βάρος αλλά εργαλείο κερδοφορίας.
Ο αναλφαβητισμός σε περιφερειακές περιοχές, κυρίως σε γυναίκες και εθνοτικές μειονότητες, παραμένει ανησυχητικά υψηλός. Και πίσω από την επιφανειακή θεοκρατική ηθική, ανθεί μια υπόγεια πραγματικότητα: παράνομη πορνεία, ναρκωτικά, εκμετάλλευση και μαύρη αγορά — συμπτώματα μιας κοινωνίας που ασφυκτιά κάτω από την υποκρισία και τον κοινωνικό αποκλεισμό.Η φαινομενική «σιωπή» της ιρανικής κοινωνίας δεν πρέπει να εκληφθεί ως στήριξη. Είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών βίας, καταστολής και βαθιάς θεσμικής σήψης.
3. Ποια είναι τα κέντρα εξουσίας αυτή τη στιγμή στο Ιράν; (Μουλάδες, στρατός κλπ)
Το πολιτικό σύστημα του Ιράν συγκροτεί ένα σύνθετο και πολυκεντρικό πλέγμα εξουσίας, στο οποίο η θεσμική ιεραρχία συχνά επισκιάζεται από ανεπίσημους μηχανισμούς επιρροής. Στην κορυφή της πολιτικο-θρησκευτικής αρχιτεκτονικής δεσπόζει ο Ανώτατος Ηγέτης (Αγιατολλάχ), ο οποίος συγκεντρώνει στα χέρια του τον στρατηγικό έλεγχο της άμυνας, της εξωτερικής πολιτικής, της δικαστικής εξουσίας και των υπηρεσιών ασφαλείας, λειτουργώντας de facto ως υπέρτατη αρχή υπεράνω πολιτικής λογοδοσίας.
Ένας από τους σημαντικότερους πυλώνες του καθεστώτος είναι οι Φρουροί της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), οι οποίοι έχουν μετασχηματιστεί σε ένα παράλληλο κράτος εν κράτει με εκτεταμένες αρμοδιότητες τόσο στον στρατιωτικό και ιδεολογικό τομέα, όσο και στην εθνική οικονομία. Οικονομικά, ελέγχουν κρίσιμους τομείς όπως η ενέργεια, οι υποδομές και το εξωτερικό εμπόριο, ενώ ιδεολογικά λειτουργούν ως θεματοφύλακες του επαναστατικού δόγματος.
Η εκλεγμένη εκτελεστική και νομοθετική εξουσία, περιλαμβανομένης της Προεδρίας και της Ισλαμικής Συμβουλευτικής Συνέλευσης (Majlis), υπολειτουργεί εντός αυστηρών ορίων που τίθενται από μη αιρετά όργανα, όπως το Συμβούλιο των Φρουρών και το Συμβούλιο Σκοπιμότητας. Αυτά τα όργανα ασκούν ουσιαστικό έλεγχο επί της νομοπαραγωγικής διαδικασίας και της εκλογικής συμμετοχής, διασφαλίζοντας την αναπαραγωγή της εξουσίας του καθεστώτος.
Παράλληλα, η εξουσία είναι διάχυτη ανάμεσα σε θρησκευτικούς θεσμούς, πελατειακά δίκτυα και παραοικονομικές δομές, πολλές εκ των οποίων τελούν υπό την άμεση ή έμμεση επιρροή των Φρουρών. Αυτό το σύστημα διαμορφώνει ένα υβριδικό μοντέλο θεοκρατικού αυταρχισμού, στο οποίο η θεσμική πολυμορφία συγκαλύπτει την απουσία ουσιαστικής δημοκρατικής λογοδοσίας και την κυριαρχία της σκιώδους εξουσίας.
4. Και στο ενδεχόμενο που πέσει το καθεστώς τι θα επακολουθήσει μετά; Εννοώντας ότι πρόκειται για μια χώρα που πρακτικά δεν έχει εφαρμόσει τη δημοκρατία με τα δυτικά πρότυπα.
Η ενδεχόμενη κατάρρευση του θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν θα δημιουργήσει ένα πολιτικά ρευστό και γεωστρατηγικά κρίσιμο μεταβατικό τοπίο. Το Ιράν, ως κράτος που ουδέποτε εφάρμοσε δυτικού τύπου δημοκρατία σε θεσμική πληρότητα, στερείται των απαραίτητων μηχανισμών ειρηνικής μετάβασης εξουσίας, κάτι που ενέχει τον σοβαρό κίνδυνο διολίσθησης είτε στην αναρχία είτε σε αυταρχικές εναλλακτικές.
Ο πλέον προβεβλημένος, αλλά ταυτόχρονα και ο πιο ευάλωτος υποψήφιος για να αναλάβει ηγετικό ρόλο σε ένα μετα-επαναστατικό σκηνικό είναι ο εξόριστος Ρεζά Παχλαβί, γόνος της πρώην μοναρχικής δυναστείας. Αν και απολαμβάνει αναγνωρισιμότητα, ιδίως στη διασπορά και σε μερίδα των φιλοδυτικών Ιρανών, στερείται ουσιαστικής οργανωτικής βάσης και διαθέτει περιορισμένο έρεισμα εντός της χώρας. Η επιστροφή του στην εξουσία, εάν δεν πλαισιωθεί από ευρύτερες θεσμικές εγγυήσεις και κοινωνικές συμμαχίες, κινδυνεύει να αποτύχει σε σύντομο χρόνο ή να προκαλέσει νέα μορφή αυταρχισμού υπό τον μανδύα της "σταθεροποίησης".
Προκειμένου να αποτραπεί η αναπαραγωγή της αυθαιρεσίας και της διαφθοράς, είναι αναγκαία η συγκρότηση μιας μεταβατικής κυβέρνησης με σαφώς δημοκρατικά χαρακτηριστικά, συμμετοχική νομιμοποίηση και θεσμική εγγύηση ελευθεριών, δικαιωμάτων και εθνικής ενότητας. Μόνον ένα τέτοιο σχήμα θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις ριζοσπαστικές προσδοκίες του ιρανικού λαού και να αποκαταστήσει την εσωτερική κοινωνική συνοχή.
Ωστόσο, η μεταπολιτευτική φάση δεν μπορεί να εξεταστεί ανεξάρτητα από τις γεωπολιτικές πραγματικότητες. Το Ιράν αποτελεί κατεξοχήν πεδίο αντιπαράθεσης Δύσης και Ανατολής, με τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ισραήλ, τη Ρωσία, την Κίνα και περιφερειακές δυνάμεις (όπως η Τουρκία και η Σαουδική Αραβία) να επιδιώκουν μερίδιο επιρροής στη νέα τάξη πραγμάτων. Υπό αυτό το πρίσμα, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο μιας γεωπολιτικά καθοδηγούμενης αναδιάρθρωσης του Ιράν.
Συγκεκριμένα, υπάρχουν σενάρια που φέρουν το βόρειο Ιράν, κυρίως περιοχές με ισχυρή αζερική παρουσία, να ενσωματώνονται πολιτικά ή οικονομικά στο Αζερμπαϊτζάν, υπό μορφή "στρατηγικής ενοποίησης". Παράλληλα, το πετρελαιοπαραγωγό Κουζεστάν ενδέχεται να ενταχθεί σε ένα νέο πλαίσιο περιφερειακής συνεργασίας στο πλαίσιο των Συμφωνιών του Αβραάμ, κυρίως υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και του Μπαχρέιν, ως ανταλλαγή για εγγυήσεις ασφάλειας και επενδύσεις.
Εν ολίγοις, η μετάβαση του Ιράν δεν θα κριθεί μόνο από τις εσωτερικές εξελίξεις, αλλά και από τη νέα γεωπολιτική ισορροπία που θα επιδιώξουν να επιβάλουν οι παγκόσμιες και περιφερειακές δυνάμεις, που θέλουν το Ιράν να ανήκει στη Δύση και το Αφγανιστάν ως τη «νεκρή ζώνη» μεταξύ Δύσης και Ανατολής, δηλαδή ΗΠΑ και Κίνας.
5. Ποιες είναι οι δυνάμεις που αποτελούν τους δυνητικούς παίκτες της επόμενης μέρας (Μοναρχική, Μοτζαχεντίν κλπ, στρατός)
Στη σφαίρα της αντιπολίτευσης υπάρχουν τρεις βασικές τάσεις:
· Η μοναρχική εξόριστη αντιπολίτευση, υπό τον Ρεζά Παχλαβί, η οποία διαθέτει διεθνή προβολή αλλά περιορισμένη απήχηση στο εσωτερικό.
· Οι Μουτζαχεντίν του Λαού (MEK), με μακρά ιστορία αντιπαράθεσης με το καθεστώς, έχουν οργανωτική δομή αλλά υψηλό κοινωνικό κόστος λόγω της συνεργασίας τους με το Ιράκ του Σαντάμ.
· Ένα τμήμα του στρατού (Artesh), μη ταυτισμένο πλήρως με τους Φρουρούς, ίσως διαδραματίσει σταθεροποιητικό ρόλο στη μετάβαση.
Παράλληλα, νέα κινήματα της διασποράς, φοιτητικά δίκτυα και ακαδημαϊκές φωνές αναζητούν τρόπο να συγκροτήσουν μια μετριοπαθή εναλλακτική πρόταση, χωρίς ακόμη σαφές ηγετικό σχήμα.
6. Στο ενδεχόμενο που δεν καταρρεύσει το καθεστώς υπάρχει περίπτωση επαναπροσέγγισης με τη Δύση;
Η προοπτική μιας επαναπροσέγγισης μεταξύ του Ιράν και της Δύσης υπό το υφιστάμενο θεοκρατικό καθεστώς είναι εξαιρετικά περιορισμένη και γεμάτη στρατηγικές αντιφάσεις. Παρά τις ιστορικές περιστασιακές συγκλίσεις (όπως η Συμφωνία για τα Πυρηνικά – JCPOA), το κλίμα εμπιστοσύνης έχει πλέον διαρραγεί σε βάθος.
Οι πρόσφατες δηλώσεις Τεχεράνης περί «νίκης» επί των ΗΠΑ και του Ισραήλ μετά την κλιμάκωση του Ιουνίου του 2025 όχι μόνο έχουν επιτείνει τη δυσπιστία, αλλά έχουν δημιουργήσει στην Ουάσινγκτον και την Ιερουσαλήμ την αίσθηση ότι οποιαδήποτε ανοχή προς το καθεστώς ισοδυναμεί με πολιτική ήττα και στρατηγική υποχώρηση. Μια ανοιχτή προσέγγιση της Δύσης προς την Ισλαμική Δημοκρατία, ιδίως μετά από φρασεολογία νίκης και περιφερειακής επιθετικότητας, θα εκλαμβανόταν τόσο εντός όσο και εκτός Ιράν ως επιβράβευση του αυταρχισμού και της αντιαμερικανικής ρητορικής.
Επιπλέον, μια τέτοια προσέγγιση θα συνιστούσε ένα αρνητικό προηγούμενο για την ευρύτερη Μέση Ανατολή: θα αποθάρρυνε φιλοδυτικά καθεστώτα, θα υπονόμευε τις Συμφωνίες του Αβραάμ και θα μείωνε την αξιοπιστία των ΗΠΑ και του Ισραήλ ως εγγυητών ασφάλειας. Με άλλα λόγια, η προσέγγιση προς ένα ακμαίο, μη μεταρρυθμισμένο ιρανικό καθεστώς θα συνιστούσε ένδειξη γεωπολιτικής αδυναμίας.
Το μόνο ρεαλιστικό σενάριο υπό το οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες θα επιδίωκαν επαφή με την Τεχεράνη είναι αυτό που εντάσσεται στη λογική του στρατηγικού "διπλού παιγνίου" — μια υπόγεια, ελεγχόμενη προσέγγιση, με στόχο όχι τη διατήρηση του καθεστώτος, αλλά τη σταδιακή αποδόμησή του εκ των έσω. Μια τέτοια πολιτική θα μπορούσε να αξιοποιήσει οικονομικά ή διπλωματικά κίνητρα, με σκοπό να ενισχυθούν μεταρρυθμιστικές ή αποσχιστικές τάσεις, να δημιουργηθεί ρήγμα στην ελίτ και τελικά να δρομολογηθεί μια ομαλή ανατροπή του υφιστάμενου καθεστώτος υπό το πρόσχημα του διαλόγου.
Συνολικά, εάν το καθεστώς παραμείνει στην εξουσία με την παρούσα ιδεολογική και κατασταλτική του ταυτότητα, όχι μόνο δεν θα υπάρξει ουσιαστική επαναπροσέγγιση με τη Δύση, αλλά θα καταστεί ακόμη πιο επικίνδυνο τόσο για τον εσωτερικό πληθυσμό όσο και για την περιφερειακή σταθερότητα.
7. Δημιουργείται μια νέα συμμαχία στην περιοχή μετά τη σύγκρουση του Ιουνίου;
Η στρατιωτική κλιμάκωση του Ιουνίου του 2025 μεταξύ Ισραήλ και Ιράν δεν αποτέλεσε απλώς ένα επεισόδιο στρατηγικής αντιπαράθεσης, αλλά επιτάχυνε μια ιστορική αναδιάταξη ισχύος στη Μέση Ανατολή. Σε περίπτωση πτώσης του υφιστάμενου καθεστώτος και ανάδυσης ενός νέου, μετα-θεοκρατικού Ιράν, αναμένεται να διαμορφωθεί ένα ριζικά διαφορετικό γεωπολιτικό πλαίσιο, στο οποίο το Ιράν θα πάψει να αποτελεί την "καρδιά" του αντιδυτικού μετώπου και θα ενταχθεί ως ενεργός σύμμαχος σε έναν ευρύτερο περιφερειακό άξονα που θα έχει στο επίκεντρό του τις Συμφωνίες του Αβραάμ.
Το υπό διαμόρφωση αυτό πλαίσιο θυμίζει —σε γεωστρατηγική λογική— το «Δόγμα της Περιφέρειας» (Periphery Doctrine) που είχε διαμορφώσει το Ισραήλ τη δεκαετία του 1960–70, όταν επιδίωκε στρατηγικές συμμαχίες με μη αραβικές ή αντι-αραβικές δυνάμεις της περιοχής (Ιράν του Σάχη, Τουρκία, Αιθιοπία). Σήμερα, ένα νέο Ιράν, κοσμικό, σταθερό και απαλλαγμένο από το φονταμενταλιστικό του παρελθόν, θα μπορούσε να επανακαθορίσει τον ρόλο του ως γεωπολιτικός αντίβαρος όχι μόνο προς τις αραβικές δυνάμεις, αλλά κυρίως προς την Τουρκία.
Η Άγκυρα, υπό την ηγεσία ενός επεκτατικού νεοοθωμανικού δόγματος, αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο ως ο "τελικός γεωπολιτικός στόχος" από την Ιερουσαλήμ, λόγω των παρεμβάσεών της σε Συρία, Αζερμπαϊτζάν, Λιβύη, καθώς και λόγω της στρατηγικής της διείσδυσης στην Ανατολική Μεσόγειο και τον Καύκασο. Στο πλαίσιο αυτό, η ένταξη ενός νέου φιλοδυτικού Ιράν στον άξονα Ισραήλ–ΗΑΕ–Σαουδικής Αραβίας–Αιγύπτου θα ενίσχυε δραστικά τη στρατιωτική, ενεργειακή και πολιτική περιφερειακή ζώνη ανάσχεσης της τουρκικής επιρροής.
Επιπλέον, οι Συμφωνίες του Αβραάμ αναμένεται να εξελιχθούν από διμερείς συνθήκες ομαλοποίησης σε περιφερειακό οργανισμό ασφάλειας και συνεργασίας, με έντονη αμερικανοϊσραηλινή επιρροή. Στο αναβαθμισμένο αυτό σχήμα είναι πιθανό να ενταχθούν και μη αραβικές χώρες με στρατηγικό βάρος: η Κύπρος, ως ενεργειακός και ναυτικός κόμβος της Ανατολικής Μεσογείου, και το Αζερμπαϊτζάν, ως γέφυρα με την Κεντρική Ασία και βασικός εταίρος σε μια ενδεχόμενη αναδιάταξη των ιρανικών συνόρων στον Βορρά.
Συνολικά, η σύγκρουση του Ιουνίου δεν επιβεβαιώνει μόνο την αποδυνάμωση του θεοκρατικού Ιράν, αλλά σηματοδοτεί τη γέννηση μιας νέας στρατηγικής αρχιτεκτονικής στη Μέση Ανατολή, με στόχο όχι απλώς τη σταθερότητα, αλλά την ανακατανομή ισχύος ενόψει των μεγάλων γεωπολιτικών ανταγωνισμών της επόμενης δεκαετίας.
15°
