Εστιάζοντας στη ζωή του διάσημου Αυστριακού σκηνοθέτη του κινηματογράφου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, Georg Wilhelm Pabst, το τελευταίο μυθιστόρημα του Ντάνιελ Κέλμαν (κατά πολλούς διεθνείς κριτικούς: το καλύτερό του μέχρι σήμερα) είναι μια βαθιά, κριτική διερεύνηση της σχέσης μεταξύ τέχνης, ηθικής και πολιτικής εξουσίας.
Το βιβλίο, που έχει λάβει έντονα θετικές κριτικές σε Ευρώπη και Αμερική, παρουσιάζει τον Παπστ —κινηματογραφιστή με κοινωνική συνείδηση και αριστερή φήμη— να επιστρέφει από τις ΗΠΑ στην Αυστρία το 1939 και να παγιδεύεται εκεί από το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου
Ο Κέλμαν, γνωστός για την ευφυΐα του, το παιχνίδι του με την ιστορία και το ειρωνικό του ύφος (όπως στο «Τυλ, ο σαλτιμπάγκος»), χρησιμοποιεί την ιστορία του Παπστ για να θέσει καίρια ερωτήματα σχετικά με τον συμβιβασμό του καλλιτέχνη με ένα απάνθρωπο καθεστώς, όπως αυτό των Ναζί. Το βιβλίο, που έχει λάβει έντονα θετικές κριτικές σε Ευρώπη και Αμερική, παρουσιάζει τον Παπστ —κινηματογραφιστή με κοινωνική συνείδηση και αριστερή φήμη— να επιστρέφει από τις ΗΠΑ στην Αυστρία το 1939 και να παγιδεύεται εκεί από το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αντιμέτωπος με την επιλογή της εξορίας ή της συνεργασίας με το καθεστώς, ο Παπστ ενδίδει, απρόθυμα μεν και διστακτικά, επιλέγοντας εντέλει να συνεχίσει να κάνει αυτό που θεωρεί ύψιστη αξία: την τέχνη του.
Ο Κέλμαν αποδίδει —με λεπτομέρειες που σε ανατριχιάζουν— το πώς ο σκηνοθέτης, από αντιφρονών, μετατρέπεται σε «πρόθυμο» συνεργάτη, φτιάχνοντας ταινίες για τους Ναζί, αν και όχι ευθέως προπαγανδιστικές στην αρχή. Η ιστορία του Κέλμαν γίνεται έτσι μια αλληγορία για την ατομική ευθύνη, την ηθική κατάρρευση και τη διείσδυση του κακού μέσα από τους μηχανισμούς της τέχνης και του δημιουργικού ναρκισσισμού.
Πραγματικοί και φανταστικοί χαρακτήρες εισάγονται στην αφήγηση, όπως ο Γκέμπελς για παράδειγμα, που θα κάνει μια αξιοθρήνητη πρόταση στον Παπστ…
Με ύφος κοφτερό, κομψό, συχνά ειρωνικό και μακάβρια κωμικό, παρά το βαρύ του θέμα, ο Κέλμαν διατηρεί τα βασικά βιογραφικά δεδομένα, αλλά παρεκκλίνει τόσο ώστε να διεκδικήσει την ποιητική κυριαρχία της αφήγησης, δημιουργώντας ένα ασταθές και αναξιόπιστο αφηγηματικό τοπίο που θυμίζει με αξιοθαύμαστο τρόπο την κινηματογραφική τεχνοτροπία του ίδιου τού Pabst. Πραγματικοί και φανταστικοί χαρακτήρες εισάγονται στην αφήγηση, όπως ο Γκέμπελς για παράδειγμα, που θα κάνει μια αξιοθρήνητη πρόταση στον Παπστ… Συνολικά, ένα πνευματώδες, συναρπαστικό και καθηλωτικό μυθιστόρημα για την τέχνη και την εξουσία, που ισορροπεί ανάμεσα στον τρόμο και την κωμωδία από τη μία, και τον ιστορικό ρεαλισμό και τον σουρεαλισμό από την άλλη, φωτίζοντας τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και του καλλιτεχνικού εγωισμού, και «αναγκάζοντας» τον αναγνώστη να αναλογιστεί τη διαχρονική ερώτηση: «Ποια είναι η ηθική ευθύνη του καλλιτέχνη;»
Εννοείται, δε, πως όλα αυτά δεν αφορούν μόνο τη Γερμανία των ναζί, αλλά (κυρίως) τους καλλιτέχνες τού σήμερα.
Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:
Ο πατέρας του ήταν δημόσιος υπάλληλος. Είχε το γραφείο του στον σταθμό Όστμπανχοφ, ψηλά, ακριβώς κάτω από τη σκεπή, ένα πορτρέτο του αυτοκράτορα κοιτούσε από ψηλά το γραφείο του με μια νυσταγμένη μεγαλοπρέπεια, ήταν ο διευθυντής του σιδηροδρομικού σταθμού. Και κάτω από τον πατέρα του τα τρένα έφταναν και αναχωρούσαν, πηγαίνοντας στις μακρινές πόλεις της Γαλικίας και της Βουκοβίνας και ακόμα πιο μακριά, μέχρι τη Μόσχα — και όλα αυτά, τις ατμομηχανές που σφύριζαν, τους ατσάλινους τροχούς, τους ανθρώπους με τις στολές τους και τα πλήθη των επιβατών που έρχονταν και έφευγαν τα διοικούσε ο πατέρας του από εκείνο το γραφείο. Στην επέτειο της εικοσιπενταετούς υπηρεσίας του μπορεί να μην ήταν ο αυτοκράτορας αυτοπροσώπως που του είχε σφίξει το χέρι και του είχε ευχηθεί να ευημερεύσει, αλλά τουλάχιστον ο αρχιδούκας, που ήταν κι εκείνος σε θέση να κοιτάζει με νυσταγμένη μεγαλοπρέπεια. Κάθε βράδυ η υπηρέτριά τους η Μίλενα μαγείρευε μαζί με τη μητέρα του το δείπνο, πάντα με πρώτο πιάτο και επιδόρπιο, πράγμα που δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς η μητέρα αρνούνταν να μάθει τσέχικα και τα γερμανικά της Μίλενα γίνονταν χειρότερα με κάθε χρόνο που περνούσε. Σχεδόν ο καθένας που δεν ήταν τότε υπηρέτης είχε υπηρέτες, καθώς η χώρα ήταν τόσο μεγάλη και η φτώχεια ακόμα μεγαλύτερη, ούτως ή άλλως σχεδόν δεν πληρώνονταν. Η μητέρα του το έπαιρνε βαριά που είχε μόνο μία υπηρεσία. Οι γονείς της ήταν εύποροι, δεν ήθελαν να παντρευτεί δημόσιο υπάλληλο, δεν ήταν καλός γάμος, γι’ αυτό και ο γιος της έπρεπε να της απευθύνεται προσφωνώντας την «κυρία μαμά», προφέροντας την τελευταία λέξη στα γαλλικά — maman.
Κάθε βράδυ η υπηρέτριά τους η Μίλενα μαγείρευε μαζί με τη μητέρα του το δείπνο, πάντα με πρώτο πιάτο και επιδόρπιο, πράγμα που δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς η μητέρα αρνούνταν να μάθει τσέχικα και τα γερμανικά της Μίλενα γίνονταν χειρότερα με κάθε χρόνο που περνούσε
Τι τον είχε κάνει άραγε να θέλει να γίνει ηθοποιός; Αργότερα δεν μπορούσε να το καταλάβει ούτε και ο ίδιος, δεν είχε να κάνει με το ταλέντο του, μάλλον με το ότι του άρεσε τρομερά η σκονισμένη μυρωδιά των παρασκηνίων, οι μακιγιαρισμένες γυναίκες, το απαλό, σχεδόν τρυφερό φως στη σκηνή, που ακόμα δεν ήταν ηλεκτρικό. Η μαμά είχε κλάψει πολύ, και ο πατέρας τον είχε φωνάξει στο γραφείο του στον σταθμό για να του ξεκαθαρίσει με μια ήρεμη φωνή ότι δεν θα τον βοηθούσε οικονομικά — ούτε πενηνταράκι για έναν γιο που σπουδάζει θεατρίνος. Ο Γκέοργκ Βίλχελμ ήταν ένα ευπροσήγορο, από τότε κιόλας στρουμπουλό αγόρι, δεν ήθελε να στενοχωρεί τους γονείς του, αλλά δεν ήθελε και να σπουδάσει τα νομικά, κι έτσι προσπάθησε να αποσπάσει από τον πατέρα του έναν χρόνο, μόνο έναν, για να δει αν θα έβγαινε κάτι από την ηθοποιία. Ο πατέρας κούνησε το κεφάλι του σιωπηλά, όμως εκείνος πήγε παρ’ όλα αυτά στο Γκρατς και έπαιξε κάτι δεύτερους ρόλους, μέχρι που ο διευθυντής του Irving Place Theater τον προσκάλεσε να πάει με τον θίασο στη Νέα Υόρκη.
«Μα δεν ξέρω αγγλικά!»
«Αυτό είναι πολύ καλό», του είπε ο διευθυντής, «γιατί είμαστε γερμανικό θέατρο».
Νά και το οπισθόφυλλο:
Ο Γκ. Β. Παπστ, κορυφαίος σκηνοθέτης της εποχής του Μεσοπολέμου, ο άνθρωπος που ανέδειξε την Γκρέτα Γκάρμπο και έγινε ευρύτερα γνωστός ως «κόκκινος Παπστ» λόγω της πολιτικής του στάσης, είναι στη Γαλλία για γυρίσματα όταν ο Χίτλερ καταλαμβάνει την εξουσία στη Γερμανία. Από τον φόβο του για τη ναζιστική κτηνωδία καταφεύγει στο Χόλιγουντ. Όμως, κάτω από τον εκτυφλωτικό ήλιο της Καλιφόρνιας, ο κολοσσός του παγκόσμιου σινεμά μοιάζει με νάνο. Και κάπως έτσι ο Παπστ πλησιάζει ανεπαίσθητα αλλά σταδιακά όλο και πιο κοντά στο Τρίτο Ράιχ, μέχρι που σχεδόν χωρίς να το καταλάβει βρίσκεται τελικά στην εμπόλεμη Αυστρία, άεργος και αιχμάλωτος μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Ωστόσο, ο Υπουργός Προπαγάνδας στο Βερολίνο έχει τα δικά του σχέδια γι’ αυτόν. Ο Παπστ θα κληθεί, θέλοντας και μη, να ισορροπήσει ανάμεσα στο φως του κινηματογράφου και στη σκιά της σκοτεινότερης δικτατορίας της σύγχρονης ιστορίας και θα ενσαρκώσει την περίπλοκη ένταση μεταξύ δημιουργίας και ηθικής ακεραιότητας. Ο Ντάνιελ Κέλμαν ακτινογραφεί την τέχνη και την εξουσία, την ομορφιά και τη βαρβαρότητα. Το νέο του μυθιστόρημα είναι ένας λογοτεχνικός θρίαμβος.
Και ένα μικρό βιογραφικό του συγγραφέα:
Ο Ντάνιελ Κέλμαν ανήκει στους σημαντικότερους Ευρωπαίους συγγραφείς της νεότερης γενιάς. Γεννήθηκε στο Μόναχο το 1975. Σήμερα ζει μεταξύ Βερολίνου και Νέας Υόρκης. Άρχισε να δημοσιεύει όταν ήταν 22 ετών. Προκάλεσε αίσθηση με το «Εγώ και ο Καμίνσκι» (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2008) και σύντομα καθιερώθηκε στη συνείδηση κριτικών και αναγνωστών με το μυθιστόρημά του «Η μέτρηση του κόσμου» (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007), ένα από τα πιο επιτυχημένα έργα της μεταπολεμικής γερμανικής πεζογραφίας, που έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 40 γλώσσες. Για το έργο του έχει τιμηθεί, μεταξύ άλλων, με το Βραβείο Λογοτεχνίας του Ιδρύματος Κόνραντ Αντενάουερ και τα Βραβεία Κλάιστ, Τόμας Μαν και Φρίντριχ Χέλντερλιν. Από τις Εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία του «Φήμη» (2009), «F» (2013), «Έπρεπε να είχες φύγει» (2017) και «Τυλ, ο σαλτιμπάγκος» (2018), μυθιστόρημα που διεκδίκησε το Διεθνές Βραβείο Booker 2020 από τη βραχεία λίστα. Όλα τα έργα του συγγραφέα έχει μεταφράσει στα ελληνικά ο Κώστας Κοσμάς.
Ντάνιελ Κέλμαν
Βρείτε το στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
15°
