Όταν ήμουν δέκα χρονών, διάβασα μία σειρά βιβλίων που με ενθουσίασαν. Ήταν ο «Θαυμαστός κόσμος των ζώων» του Ισπανού γιατρού και αυτοδίδακτου φυσιοδίφη και βιολόγου Felix Rodriguez de la Fuente (1928-1980). Η πρωτότυπη έκδοση είχε κυκλοφορήσει το 1970 από τον εκδοτικό οίκο Salvat S.A. Ediciones στην Ισπανία, με τίτλο «Enciclopedia Salvat de la fauna». Σε εμάς εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Χρ. Τεγόπουλος - Ν. Νίκας, το 1973.
Και δεν τη διάβασα μόνο εγώ. Η σειρά, που πραγματευόταν και παρουσίαζε με λεπτομέρειες και με εκατοντάδες φωτογραφίες το ζωικό βασίλειο, έκανε τεράστια επιτυχία στην Ελλάδα, και βρέθηκε σε πολλές χιλιάδες νοικοκυριά, κυρίως επειδή τότε υπήρχαν οι πλασιέ βιβλίων και, ως επί το πλείστον, εγκυκλοπαιδειών και σειρών, που γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, χτυπούσαν πόρτες και έπειθαν τους ανθρώπους να αγοράσουν με δόσεις βιβλία που αλλιώς δεν θα τα έβαζαν ποτέ στο σκρίνιο.
Η ισπανική σειρά αποτελούνταν από 11 τόμους που αρχικά εκδόθηκαν και πωλούνταν σε φυλλάδια, πριν δεθούν σε μορφή βιβλίου. Κάθε τόμος είχε 300 πάνω-κάτω υψηλής ποιότητας σελίδες μεγάλου μεγέθους, που επέτρεπαν την ανάδειξη των εκπληκτικών φωτογραφιών και των εικονογραφήσεων, κάτι που μάγευε τα παιδικά μάτια. Η επιτυχία της οδήγησε, όχι σε μία, ούτε σε δύο, αλλά σε 14 διεθνείς εκδόσεις, όπως στην αγγλική («World of Wildlife», Orbis Publishing 1970) και τη γερμανική («Fauna. Das große Buch über das Leben der Tiere», Novaria Verlag 1971).
Κάθε τόμος είχε 300 πάνω-κάτω υψηλής ποιότητας σελίδες μεγάλου μεγέθους, που επέτρεπαν την ανάδειξη των εκπληκτικών φωτογραφιών και των εικονογραφήσεων, κάτι που μάγευε τα παιδικά μάτια
Και βέβαια στη δεκάτομη ελληνική, σε μετάφραση Γεωργίου Ε. Θεοδώρου, μια σκληρόδετη έκδοση με εντυπωσιακές αποσπώμενες κουβερτούρες, που φυσικά σκίστηκαν και κουρελιάστηκαν από την πολλή χρήση και το ξεφύλλισμα των βιβλίων, και έπρεπε να κολληθούν με σελοτέιπ ή να «καπλαντιστούν». Οι πωλήσεις της εγκυκλοπαίδειας ξεπέρασαν τα σαράντα εκατομμύρια τόμους παγκοσμίως, γεγονός που καταδεικνύει την υψηλή εκτίμηση από το κοινό, και την πάνδημη αναγνώριση της ποιότητάς του: όσοι έχουν κρατήσει έναν τόμο στα χέρια τους, δεν το έχουν ξεχάσει.
Η σειρά ήταν οργανωμένη γεωγραφικά, καλύπτοντας σχεδόν όλες τις περιοχές του πλανήτη: την Αφρική, την Ευρασία, την Αμερική, την Αρκτική και την Ασία. Στην αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων, η εξειδικευμένη αυτή εγκυκλοπαίδεια εξακολουθεί ακόμη και στις ημέρες μας να πουλιέται και να αγοράζεται σταθερά. Από ποιους; Από συλλέκτες παλαιών καλών βιβλίων, από ερευνητές που ενδιαφέρονται για τη ζωολογία και την εκπαιδευτική γραμματεία, αλλά και από εκείνους —ίσως όχι λίγους— που αναζητούν μια ολοκληρωμένη και νοσταλγική ματιά στον κόσμο των ζώων. Ο εκδοτικός οίκος Χρ. Τεγόπουλος - Ν. Νίκας, δίνοντας έμφαση στην παραγωγή εγκυκλοπαιδικών έργων και εκπαιδευτικού υλικού κατά τη δεκαετία του 1970, εξέδωσε και άλλες παρόμοιες σειρές, όπως τον «Θαυμαστό κόσμο των φυτών» (6 τόμοι), ή και συνδυαστικές εκδόσεις όπως «Ο Θαυμαστός κόσμος των ζώων και των φυτών».
Στην αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων, η εξειδικευμένη αυτή εγκυκλοπαίδεια εξακολουθεί ακόμη και στις ημέρες μας να πουλιέται και να αγοράζεται σταθερά
Ο «Θαυμαστός Κόσμος των Ζώων» δεν είναι απλώς ένα εκδοτικό φαινόμενο της δεκαετίας του 1970, καθώς η κληρονομιά του ξεπερνά κατά πολύ την απλή εγκυκλοπαιδική καταγραφή του ζωικού βασιλείου. Η κριτική αποτίμηση του έργου τού Felix Rodriguez de la Fuente, που ήταν επίσης συντονιστής και διευθυντής της έκδοσης, εστιάζει κυρίως στην ευρεία πολιτιστική, εκπαιδευτική και, κυρίως, συνειδησιακή του επίδραση σε μια ολόκληρη γενιά αναγνωστών — εγώ ήμουν απλώς ένας από τους τυχερούς.
Το πρώτο και βασικό στοιχείο της επιτυχίας του ήταν η προσβασιμότητά του. Η αρχική έκδοση σε εβδομαδιαία φυλλάδια, που αργότερα δένονταν σε ωραίους, στιβαρούς, σκληρόδετους τόμους, ακολουθούσε ένα μοντέλο που κατέστησε το εκλαϊκευμένο επιστημονικό περιεχόμενο προσιτό σε ευρύ κοινό, ακόμη και σε οικογένειες με περιορισμένα οικονομικά. Το έργο βρισκόταν σε πολλές βιβλιοθήκες μουσείων φυσικής ιστορίας της Ευρώπης, υπογραμμίζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την αξία του όχι μόνο σαν απλουστευμένη, αλλά και ως μια έγκυρη πηγή γνώσης για την εποχή του.
Η αρχική έκδοση σε εβδομαδιαία φυλλάδια, που αργότερα δένονταν σε ωραίους, στιβαρούς, σκληρόδετους τόμους, ακολουθούσε ένα μοντέλο που κατέστησε το εκλαϊκευμένο επιστημονικό περιεχόμενο προσιτό σε ευρύ κοινό, ακόμη και σε οικογένειες με περιορισμένα οικονομικά
Από την άποψη του περιεχομένου, η εγκυκλοπαίδεια διακρίνεται για την υψηλή ποιότητα των φωτογραφιών και των εικονογραφήσεών της, οι οποίες, σε συνδυασμό με την προσεγμένη παραγωγή των τόμων, έκαναν τη σειρά να μοιάζει στα μάτια μας σκέτο αριστούργημα. Η οργανωτική δομή, επίσης, προσέφερε μια συστηματική και ελκυστική παρουσίαση της παγκόσμιας πανίδας. Η προσέγγιση του συγγραφέα και διευθυντή έκδοσης, και των συνεργατών του, αποτέλεσε ένα σημαντικό εκπαιδευτικό εργαλείο για τους νέους, και συνέβαλε, όχι μόνο στη διάδοση της ζωολογικής γνώσης, αλλά και στην ανάπτυξη ενός γενικότερου ενδιαφέροντος για τη φύση σε μια εποχή που η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση δεν ήταν όσο διαδεδομένη είναι σήμερα. Η ουσιαστική συνεισφορά του de la Fuente έγκειται ακριβώς στην οικολογική του συνείδηση. Και, ίσως, δεν έχει αποτιμηθεί πλήρως: δεν ξέρουμε πόσοι από τους μελλοντικούς επιστήμονες που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην αλλαγή των πολιτικών και της κατεύθυνσης κρατών και διεθνών οργανισμών βαφτίστηκαν στην αγάπη για το περιβάλλον ακριβώς διαβάζοντας εκείνους τους τόμους.
Και, ίσως, δεν έχει αποτιμηθεί πλήρως: δεν ξέρουμε πόσοι από τους μελλοντικούς επιστήμονες που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην αλλαγή των πολιτικών και της κατεύθυνσης κρατών και διεθνών οργανισμών βαφτίστηκαν στην αγάπη για το περιβάλλον ακριβώς διαβάζοντας εκείνους τους τόμους
Ο «Θαυμαστός Κόσμος των Ζώων», ένα μνημειώδες έργο εκλαϊκευμένης επιστήμης που άφησε βαθύ αποτύπωμα στον χώρο της εκπαίδευσης και της περιβαλλοντικής ηθικής, δεν πέτυχε, λοιπόν, μόνο να ενημερώσει, αλλά κυρίως να ευαισθητοποιήσει το κοινό, δίνοντας έμφαση αφενός στην αδιαμφισβήτητη ομορφιά του ζωικού βασιλείου και αφετέρου στην ευθραυστότητα και στην ευαλωτότητά του: πέρα από το υψηλής ποιότητας περιεχόμενο και την εντυπωσιακή του παραγωγή, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία μιας γενιάς που αγάπησε και έμαθε να σέβεται το φυσικό περιβάλλον.
Εμένα, πάλι, με έκανε να αγαπήσω με πάθος το Σερενγκέτι και τους κατοίκους του.
ΣΕΡΕΝΓΚΕΤΙ
Το Εθνικό Πάρκο Σερενγκέτι στην Τανζανία —παγκοσμίως γνωστό για το φαινόμενο της Μεγάλης Μετανάστευσης και ο #1 προορισμός φωτογραφικού σαφάρι στον κόσμο— φιλοξενεί μια εκπληκτική ποικιλία άγριας ζωής.
Καταρχάς, εκεί ζουν τα Μεγάλα Πέντε θηλαστικά της Αφρικής: το λιοντάρι (το Σερενγκέτι έχει έναν από τους μεγαλύτερους πληθυσμούς λιονταριών στην Αφρική), η λεοπάρδαλη, ο ελέφαντας, ο ρινόκερος (κυρίως ο μαύρος ρινόκερος, αν και ο πληθυσμός του είναι ακόμη και εκεί εξαιρετικά μικρός και απειλούμενος), και ο αγριοβούβαλος (ή αφρικανικός βούβαλος). Το καθένα τους είναι και ένας γειτονικός μας πλανήτης, ένα μικρό σύμπαν γεμάτο ιστορίες και πάθος για τη ζωή.
Το καθένα τους είναι και ένας γειτονικός μας πλανήτης, ένα μικρό σύμπαν γεμάτο ιστορίες και πάθος για τη ζωή
Κατά δεύτερον, στην περίφημη Μεγάλη Μετανάστευση, το πιο εντυπωσιακό γενικό χαρακτηριστικό του Σερενγκέτι —έχουν γυριστεί άπειρα ντοκιμαντέρ για το θέμα—, συμμετέχουν εκατομμύρια οπληφόρα ζώα: πάνω από 1,5 εκατομμύριο μπλε αγριοβούβαλοι (τα αγαπημένα μου γκνου), κάπου 250.000 ζέβρες, και, ανάμεσα στα υπόλοιπα, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες γαζέλες (όπως η γαζέλα του Τόμσον και η γαζέλα του Γκραντ). Το θέαμα και μόνο —για να μείνουμε σε ένα πρώτο, οπτικό επίπεδο— είναι μοναδικό. Δεν θα το δεις πουθενά αλλού.
Άλλα πολύ γνωστά μας φυτοφάγα που αφθονούν στις αχανείς πεδιάδες του Σερενγκέτι και παίρνουν μέρος στον μεγάλο κύκλο των βροχών και της ζωής είναι ασφαλώς οι καμηλοπαρδάλεις, οι διαφόρων ειδών αντιλόπες, οι ιπποπόταμοι, κλπ. κλπ. Όσον αφορά τα σαρκοφάγα, εκτός από τα λιοντάρια και τις λεοπαρδάλεις, το πάρκο είναι γνωστό για τα μοναδικά τσιτάχ —αλήθεια, ποιος δεν λατρεύει τους γατόπαρδους, τα ταχύτερα ζώα της ξηράς;—, τις στικτές ύαινες —τα πιο παρεξηγημένα αρπακτικά στον πλανήτη—, τα τσακάλια, τα αγριόσκυλα, τις αγριόγατες καρακάλ και σερβάλ — τα πάντα.
Μην ξεχνάμε επίσης πως το Σερενγκέτι φιλοξενεί και πάνω από 500 (!) είδη πτηνών, με πιο χαρακτηριστικό προφανώς τη στρουθοκάμηλο. Αλλά και ερπετά βέβαια. Ουσιαστικά, είναι το μοντέλο του Παραδείσου: είναι η Εδέμ, στην πράξη. Πριν αναπτύξω έντονη αντιπάθεια για τη ζέστη και τα έντομα, ήθελα να ζω και να εργάζομαι εκεί. Μάλιστα, μου φαίνεται κάπως ύποπτο να μην το θέλει κανείς αυτό όταν είναι παιδί.
Και μου φαίνεται επικίνδυνο, για να μην πω ολέθριο, να μην ξέρει ένα παιδί τα άγρια ζώα, να μην τα αγαπά με πάθος, και να μη νιώθει τη θέση τους στον κόσμο, και τον πόνο τους.
Και δεν πέφτω έξω.
ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΓΡΙΑ ΖΩΑ
Η εξοικείωση των παιδιών με τον κόσμο των άγριων ζώων μέσα από βιβλία, ιστορίες και εκπαιδευτικές δραστηριότητες —και μιλώ για τα νήπια, όχι για τα παιδιά του δημοτικού που οφείλουν να ξέρουν απέξω κι ανακατωτά αυτά τα θέματα, αλλιώς το χάσαμε το παιχνίδι— έχει μεγάλη και πολύπλευρη σημασία, και βέβαια όχι επειδή σήμερα «περνούν όλο και περισσότερο χρόνο μπροστά σε οθόνες και λιγότερο στη φύση» (καλά κάνουν, δεν θα μας ρωτήσουν), αλλά γιατί το αντίθετο είναι ένα Μεγάλο Κακό Πράγμα. Η πρώιμη ενημερωτική και ψυχική επαφή με την άγρια ζωή δεν είναι απλώς ένα ευχάριστο είδος ψυχαγωγίας, μια απλή «διασκέδαση», κάτι για να γελάσουμε και να Περάσουμε Ποιοτικό Χρόνο Μαζί — αυτά είναι όντως πολύ επιδερμικά πραγματάκια. Αντίθετα, συμβάλλει ουσιαστικά στη συναισθηματική, γνωστική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών.
Η πρώιμη ενημερωτική και ψυχική επαφή με την άγρια ζωή δεν είναι απλώς ένα ευχάριστο είδος ψυχαγωγίας, μια απλή «διασκέδαση», κάτι για να γελάσουμε και να Περάσουμε Ποιοτικό Χρόνο Μαζί — αυτά είναι όντως πολύ επιδερμικά πραγματάκια
Η γνωριμία με τα ζώα ενισχύει την πνευματική ανάπτυξη του παιδιού. Μαθαίνοντας για τις διαφορετικές συμπεριφορές, τα ποικίλα οικοσυστήματα και τις προσαρμοστικές δεξιότητες των ζώων, η λογική σκέψη και η ικανότητα ταξινόμησης και οργάνωσης της πληροφορίας του παιδιού ενδυναμώνονται. Οι πολύπλοκες λεπτομέρειες της ζωής τους, όπως η μετανάστευση των πουλιών ή το καμουφλάζ των σαρκοβόρων, διεγείρουν τη φυσική ανθρώπινη περιέργεια και θέτουν τις βάσεις για την κατανόηση σύνθετων επιστημονικών εννοιών. Οι ιστορίες για τα ζώα, τόσο αποκλίνουσες μεταξύ τους και τόσο πλούσιες, διδάσκουν στα παιδιά την αξία της διαφορετικότητας και της συνύπαρξης.
Η περιβαλλοντική εκπαίδευση γίνεται έτσι ένα μάθημα ηθικής και υπευθυνότητας. Οι μικροί αναγνώστες προσανατολίζονται σε βασικές κοινωνικές αξίες, αποκτούν σημαντικά υψηλότερη αυτοεκτίμηση, και χτίζουν μεγαλύτερη ενσυναίσθηση. Μέσα από τον κόσμο των ζώων τα παιδιά αναπτύσσουν κριτική σκέψη, καλλιεργούν περιβαλλοντική συνείδηση, και αποκτούν μία σειρά από ζωτικές δεξιότητες. Ένας άνθρωπος που δεν είναι δεσμευμένος στην προστασία του πλανήτη είναι ένας δυστυχισμένος και αφελής άνθρωπος (ήτοι, διπλά δυστυχισμένος). Αντίθετα, η πρώιμη επαφή με τα άγρια ζώα, με το περιβάλλον τους, με τη ζωή τους εκεί, αλλά και με τους κινδύνους που όλα τους αντιμετωπίζουν καθημερινά, φυτεύει στην ψυχή τους τους σπόρους του Καλού. (Με κεφαλαίο, γιατί είναι το μόνο πράγμα που αξίζει στον κόσμο: η ζωή είτε είναι ένας ηθικός αγώνας, είτε είναι ένα τίποτε).
Ένας άνθρωπος που δεν είναι δεσμευμένος στην προστασία του πλανήτη είναι ένας δυστυχισμένος και αφελής άνθρωπος (ήτοι, διπλά δυστυχισμένος)
Η γνωριμία με τα άγρια ζώα ανάβει στην καρδιά του παιδιού ένα πάθος που διαρκεί μια ζωή. Πάθος για μάθηση, συμπόνια και φροντίδα για τον κόσμο γύρω του: το αντίθετο είναι μια πηγή θλίψης και καταφρόνιας. Ας μην ξεχνάμε ότι δεν προστατεύεις ποτέ κάτι που δεν γνωρίζεις, ούτε αγαπάς κάτι που σου είναι αδιάφορο.
Ένα βιβλίο για τον λύκο, την τίγρη ή το χελιδόνι, για τον ελέφαντα, τον καρχαρία και την κόμπρα, ανάβει μέσα σε εκείνο το μικρό κορίτσι ή αγόρι την πρώτη σπίθα σεβασμού για τη ζωή, ένα ελάχιστο μόριο της οποίας είναι και το ίδιο: όταν ένα παιδί διαβάζει για τα άγρια ζώα, στην πραγματικότητα μαθαίνει για τον εαυτό του — μαθαίνει τι σημαίνει αγάπη, φόβος, επιβίωση, συνεργασία, φροντίδα, δύναμη, ευαλωτότητα. Μαθαίνει πως η φύση δεν είναι μακριά, αλλά μέσα του· μέσα μας. Όλοι είμαστε πολιτισμένοι άγριοι.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συναισθηματική Νοημοσύνη. Μαθαίνοντας για τα άγρια ζώα, τα παιδιά κατανοούν ότι όλα τα όντα έχουν ανάγκες, συναισθήματα και δικαιώματα, κάτι που αναπτύσσει μέσα τους ένα αίσθημα ευθύνης, συμπόνιας και φροντίδας για τα συναισθήματα και την ευζωία των άλλων — αυτό που λέμε ενσυναίσθηση: το σημαντικότερο εφόδιο ενός υγιούς ανθρώπου.
Περιβαλλοντική Ευαισθητοποίηση. Μια από τις σημαντικότερες πτυχές της πρώιμης επαφής με τα άγρια ζώα είναι η καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης. Τα παιδιά μαθαίνουν ότι κάθε είδος παίζει ζωτικό ρόλο στην υγεία του οικοσυστήματος, και ότι χάρη ακριβώς σ’ αυτό το οικοσύστημα βρισκόμαστε εδώ πέρα, και δεν είμαστε μούσκλια κολλημένα στον βράχο.
Κοινωνικές Δεξιότητες. Η γνώση της άγριας πανίδας (τα σκυλάκια και τα γατάκια δεν είναι πανίδα, είναι οικογένεια) υποστηρίζει όσο λίγα άλλα πράγματα την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, την κατανόηση, τη συνεργασία και την αποδοχή του άλλου, ανεξάρτητα από τις όποιες ατομικές μας διαφορές, δημιουργώντας ισχυρούς και ακατάλυτους δεσμούς πάνω σε συλλογικές εμπειρίες.
Γνωστική Ανάπτυξη. Η μελέτη των άγριων ζώων ενισχύει τις γνωστικές δεξιότητες των παιδιών. Μέσα από τα σχετικά βιβλία και ντοκιμαντέρ, τα παιδιά αναπτύσσουν μια ποικιλία θεμελιωδών ικανοτήτων που θα τα βοηθήσουν τα μάλα στη ζωή τους: κριτική σκέψη, σφαιρική παρατήρηση, δεξιότητα επίλυσης προβλημάτων, ορθή ερμηνεία της κοινωνικής συμπεριφοράς κ.ά.
Διέγερση της Φαντασίας. Είτε πρόκειται για τους μεγαλοπρεπείς ελέφαντες της Αφρικής είτε για τα πολυάσχολα πλην μικροσκοπικά μυρμήγκια στο πάρκο της πλατείας, κάθε πλάσμα έχει μια συναρπαστική ιστορία να διηγηθεί. Δεν είμαστε νησιά, και όλοι έχουμε μια συγκεκριμένη θέση στη μεγάλη ορχήστρα της ζωής, με το όνομά μας γραμμένο επάνω της. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο ή σημαντικότερο μάθημα για ένα παιδί από αυτό.
Τα Ζώα στη Λογοτεχνία. Διαβάζοντας, παράλληλα, ιστορίες με ζωικούς χαρακτήρες και ανθρωπόμορφα ζώα στα βιβλία τους (είτε κόμικς είναι αυτά, είτε εικονογραφημένα βιβλιαράκια, είτε κλασικά λογοτεχνικά κείμενα), βλέποντάς τους να επιδεικνύουν καλοσύνη, θάρρος και ενσυναίσθηση, τα παιδιά εμπνέονται, διδάσκονται σημαντικές αξίες, αποδέχονται δύσκολα διδάγματα, εξερευνούν περίπλοκα θέματα με τον πιο ασφαλή τρόπο που υπάρχει, και αναπτύσσουν τη φαντασία τους: ώς το Σερενγκέτι, ώς τα άστρα, και ακόμη παραπέρα: στο μελλοντικό τους σπίτι.
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
13°
