Στο σημερινό μονοθεματικό Ημερολόγιό μας —και τελευταίο τής σεζόν, καθώς όλο τον Αύγουστο θα παρουσιάσουμε κάτι εντελώς διαφορετικό— επιστρέφουμε σε ένα θέμα που μας καίει, ενώ δεν θα έπρεπε παρά να είναι πηγή χαράς, δημιουργίας και απόλαυσης. Είναι και αυτά βέβαια· φυσικά και είναι. Αλλά όχι μόνο. Η παιδική λογοτεχνία βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής, που δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι πού θα μας οδηγήσει. Γιατί αυτή τη φορά τα πράγματα είναι τέτοια που δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε προγνώσεις. Κατά πάσα πιθανότητα θα πέσουμε έξω.
Δεν θα σπαταλήσουμε τον χώρο εδώ, πόσο δε μάλλον τον χρόνο του αναγνώστη, μιλώντας για τα οφέλη της παιδικής λογοτεχνίας. Τα έχουμε πει πολλές φορές, και τα έχουν πει καλύτερα από εμάς άλλοι, κατά πολύ επαρκέστεροι. Είναι πράγματα γνωστά στους πάντες. Θα σημειώσουμε μόνο πως ένα παιδί που μεγαλώνει χωρίς βιβλία είναι ένα παιδί που κουβαλά ένα μεγάλο, αόρατο βάρος στην πλάτη του. Και ποτέ κανείς δεν μπορεί να απαλλαγεί από ένα βάρος που δεν το βλέπει: το συνηθίζει, το θεωρεί φυσιολογικό: σαν κάτι που έτσι απλά τού ’λαχε. Κάτι μοιραίο, τέλος πάντων. Αλλά μόνο μοιραίο δεν είναι.
ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ…
Πρώτα-πρώτα όμως, ας κάνουμε μία γρήγορη «ταξινόμηση» των βιβλίων, όπως αυτή που βρίσκει κανείς στα ράφια ενός βιβλιοπωλείου και, ακόμη πιο συχνά, βλέπει στα οπισθόφυλλα των βιβλίων. Αναφορικά με την ηλικία λοιπόν, η παιδική λογοτεχνία χωρίζεται, χονδρικά, σε 4 διακριτές κατηγορίες:
Προσχολική Ηλικία (Pre-readers / Emergent Readers, 0-5)
Πρωτοσχολική Ηλικία (Early Readers, 6-8)
Μέση Σχολική Ηλικία (Middle Grade, 9-12)
Εφηβική Ηλικία (Young Adult, 13-18)
Προλάβαμε να πούμε «διακριτές», αλλά πολλά βιβλία έχουν διασταυρούμενη απήχηση, όπως λέμε, και μπορούν να διαβαστούν από ευρύτερες ηλικιακές ομάδες. Ομοίως, υπάρχουν πολλά παιδιά που διαβάζουν με άνεση βιβλία για μεγαλύτερες ηλικίες από τη δική τους, και άλλα —πολύ περισσότερα από όσα νομίζουμε, και ολοένα και περισσότερα προϊόντος του χρόνου— που διαβάζουν λογοτεχνία ενηλίκων από τα 14-15 τους. Έτσι:
Middle Grade → YA: Πάρα πολλά παιδιά 11-12 ετών διαβάζουν YA βιβλία, και μάλιστα τα προτιμούν από τα «δικά τους», που τους φαίνονται πολύ «παιδικά» και, ως εκ τούτου, μάλλον βαρετά. Είναι πέρα για πέρα φυσιολογικό: οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι με καρμπόν, και κάποια παιδιά απλώς αναπτύσσουν γρηγορότερα από τους συνομηλίκους τους αναγνωστικές δεξιότητες και προσωπικά βιβλιοφιλικά γούστα.
YA → Ενήλικες: Πολλοί ενήλικες απολαμβάνουν να διαβάζουν YA λογοτεχνία (το ξέρουμε από πρώτο χέρι: είμαστε αμετανόητοι φαν), καθώς τα ΥΑ δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από τα μυθιστορήματα ενηλίκων. Μάλιστα, τα είδη τής ΥΑ είναι τα ίδια ακριβώς με τα είδη της λογοτεχνίας ενηλίκων, είτε μιλάμε για λογοτεχνική πεζογραφία, είτε για λογοτεχνία είδους: δεν υπάρχει απολύτως καμία διαφορά.
Coming-of-Age → Απευθύνονται σε όλες τις ηλικίες (κυριολεκτικά) από 10 ετών και πάνω. Οι Ιστορίες Ενηλικίωσης, δηλαδή οι αφηγήσεις της μετάβασης από την παιδική ηλικία στην εφηβεία ή την ενηλικίωση, χαρακτηρίζονται από την ανάπτυξη της προσωπικότητας και των αξιών του ήρωα, από την αντιμετώπιση μεγάλων προκλήσεων, και από την κατανόηση του κόσμου και της θέσης του πρωταγωνιστή σε αυτόν.
* * *
Ας δούμε όμως τις 4 μεγάλες κατηγορίες μία-μία, καθώς σήμερα αυτό ακριβώς είναι το θέμα μας:
[ 1 ] Τα Πρώτα Βήματα, 0-5: Η Μαγεία των Πρώιμων Χρόνων
Η μεγαλόφωνη ανάγνωση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την ανάπτυξη της αγάπης ενός παιδιού προς τα βιβλία. Είναι μια ιστορία παλιά όσο και ο άνθρωπος, κι ας είναι τα βιβλία μια τόσο πρόσφατη κατάκτηση στην πορεία μας. Οι γονείς πάντα αφηγούνταν ιστορίες στα παιδιά τους. Ήταν ο τρίτος από τους τρεις όλους κι όλους τρόπους για να μάθουν τα παιδιά να σκέφτονται, να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους, να γνωρίσουν τα συναισθήματά τους, και να αναπτυχθούν φυσιολογικά. Ο πρώτος τρόπος ήταν η ίδια η ζωή, και ο δεύτερος το σχολείο.
Για τα παιδιά έως 5 ετών, η φυσική αλληλεπίδραση με το βιβλίο είναι εξίσου σημαντική με την ίδια την ιστορία που «διαβάζουν». Τα βιβλία-σφουγγάρια, τα βιβλία από χοντρό χαρτόνι, τα βιβλία με αναδιπλούμενα μέρη και τα βιβλία που παράγουν ήχους προσφέρουν μια πολυαισθητηριακή εμπειρία που αιχμαλωτίζει την προσοχή των μικρών αναγνωστών. Η δυνατότητα να αγγίξουν, να ξεφυλλίσουν, να παίξουν και να ανακαλύψουν κρυμμένα στοιχεία και μυστικά μέσα στο βιβλίο μετατρέπει την ανάγνωση σε παιχνίδι, σε κάτι δελεαστικό και διασκεδαστικό.
Τα θέματα που τραβούν την προσοχή των πολύ μικρών παιδιών συνδέονται άμεσα με τον κόσμο τους. Η κατανόηση των συναισθημάτων, οι οικείες ρουτίνες, τα αγαπημένα τους ζωάκια και οι βασικές έννοιες αποτελούν τον πυρήνα των πιο δημοφιλών επιλογών. Εμβληματικοί χαρακτήρες που έχουν κερδίσει γενιές και γενιές παιδιών συνεχίζουν να είναι δημοφιλείς, προσφέροντας συνέχεια και οικειότητα σε έναν κόσμο που φαίνεται να αλλάζει διαρκώς.
ΚΑΙ ΟΜΩΣ: Όλο και λιγότεροι γονείς ξεκινούν να διαβάζουν στα παιδιά τους από πολύ νωρίς, ενώ η μεγαλόφωνη ανάγνωση διακόπτεται πρόωρα με ανησυχητικούς ρυθμούς. Αυτό το χάσμα επηρεάζει τρομερά την αναγνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Μόνο που «αναγνωστική ανάπτυξη» δεν σημαίνει μόνο… αναγνωστική ανάπτυξη, καθώς το βιβλίο είναι το άλφα και το ωμέγα για την ανάπτυξη γενικά.
[ 2 ] Οι Πρώτοι Ανεξάρτητοι Αναγνώστες, 6-8: Το Χιούμορ και η Περιπέτεια
Η μετάβαση στην ανεξάρτητη ανάγνωση, εκεί γύρω στην ηλικία των 6-8 ετών, είναι ένα κρίσιμο σταυροδρόμι — ίσως το κρισιμότερο από όλα. Είναι η στιγμή που τα παιδιά αρχίζουν να αναλαμβάνουν τα ίδια τον έλεγχο της αναγνωστικής τους εμπειρίας, χωρίς όμως να αποκλείονται ακόμη οι γονείς τους. Εξ ου και απαιτείται μεγάλη προσοχή και σοβαρότητα αναφορικά με τις επιλογές που κάνουμε εμείς ως ενήλικες: θα καθορίσουν τη σχέση των παιδιών μας με τα βιβλία για πολλά χρόνια.
Σε αυτή την ηλικία τα παιδιά αναζητούν ιστορίες που τα κάνουν να γελούν, χαρακτήρες που μπλέκουν σε κωμικές καταστάσεις, σκηνές και στιγμιότυπα που ανατρέπουν με ευχάριστο και συναρπαστικό τρόπο τις προσδοκίες τους. Το χιούμορ αναδεικνύεται σε μια από τις ισχυρότερες δυνάμεις προσέλκυσης. Μόνο τυχαίο δεν είναι αυτό: τα παιδιά θέλουν να νιώθουν χαρά και ελευθερία μέσα από την ανάγνωση.
Αλλά δεν μένουν μόνο εκεί. Παρατηρείται μια παράλληλη, και δη αξιοσημείωτη, επέκταση των ενδιαφερόντων τους. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν περιορίζονται πλέον στις απλές ιστοριούλες, αλλά εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον για πιο σύνθετες αφηγήσεις, για «αστυνομικές» περιπέτειες, για περιπέτειες φαντασίας, για κόμικς, και για non-fiction εκπαιδευτικά βιβλία. Η διεύρυνση των αναγνωστικών οριζόντων τους είναι περισσότερο σημαντική από όσο μπορούμε να το εκφράσουμε.
Στο στάδιο αυτό, εκείνες που κερδίζουν με διαφορά είναι οι σειρές βιβλίων. Οι σειρές προσφέρουν στα παιδιά την ασφάλεια της οικειότητας: γνωστούς χαρακτήρες, προβλέψιμες δομές, και μια… γραπτή εγγύηση για ακόμη περισσότερες περιπέτειες. Αυτό εξυπηρετεί και τους γονείς τους, καθώς έτσι μειώνεται αισθητά το άγχος της επιλογής ενός νέου βιβλίου.
ΚΑΙ ΟΜΩΣ: Όσο απίστευτο και αν ακούγεται, ακόμη και σε αυτή τη φάση, όπου η απόλαυση της ανάγνωσης φτάνει στο αποκορύφωμά της, αρχίζουν να διαφαίνονται οι πρώτες ρωγμές, ιδίως όταν έχουμε να κάνουμε με αγόρια (τα κορίτσια διαβάζουν περισσότερο και απολαμβάνουν περισσότερο τα βιβλία τους). Αυτή η τάση εξελίσσεται σε σοβαρό πρόβλημα στα αμέσως επόμενα χρόνια.
[ 3 ] Η Μέση Σχολική Ηλικία, 9-12: Ένα Κρίσιμο Σημείο Καμπής
Η περίοδος των 9-12 ετών σηματοδοτεί έναν καθοριστικό σταυροδρόμι στην αναγνωστική πορεία των παιδιών. Είναι η στιγμή που οι εξωτερικές πιέσεις —σχολικές υποχρεώσεις, κοινωνικές δραστηριότητες, ψηφιακά μέσα— αρχίζουν να ασκούν όλο και μεγαλύτερη επιρροή στον τρόπο που τα παιδιά αντιλαμβάνονται και βιώνουν την ανάγνωση.
Τα Middle Grade βιβλία έχουν κυρίως πρωταγωνιστές 9-13 ετών, ασχολούνται με θέματα φιλίας και οικογενειακών σχέσεων, διαδραματίζονται συχνά σε σχολικό περιβάλλον, αναφέρονται σε καθημερινές προκλήσεις, είναι περιπετειώδη, και προσφέρουν «ηθικά μαθήματα» χωρίς να καταπέφτουν σε περιττές —και εντελώς αντιπαιδαγωγικές— ηθικολογίες.
Τα παιδιά αυτής της ηλικίας εκδηλώνουν ισχυρό ενδιαφέρον για πιο περίπλοκες αφηγήσεις και ποικίλα είδη. Τα graphic novel κερδίζουν πολλούς πόντους εδώ, καθώς συνδυάζουν την οπτική απεικόνιση με την αφηγηματική πολυπλοκότητα. Η φαντασία, η περιπέτεια και η ιστορική μυθοπλασία είναι επίσης σε πρώτη ζήτηση, καθώς προσφέρουν στα παιδιά την ευκαιρία να εξερευνήσουν νέους κόσμους και καινούργιες ιδέες.
Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την αναγνωστική δέσμευση σε αυτή την ηλικία είναι η σύνδεση των βιβλίων που πιάνουν στα χέρια τους με άλλα μέσα και με τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα. Τα παιδιά παρακινούνται όταν βρίσκουν βιβλία που σχετίζονται με αγαπημένες τους ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, ή με τα χόμπι τους. Κι αυτό είναι κάτι που μπορούμε να επενδύσουμε επάνω του.
ΚΑΙ ΟΜΩΣ: Η μείωση της ανάγνωσης για ευχαρίστηση είναι δραματική και ανησυχητική. Όχι μόνο στην Ελλάδα: παγκοσμίως. Όσο περισσότερο η ανάγνωση συνδέεται με σχολικές εργασίες, και όσο λιγότερο είναι προϊόν προσωπικής επιλογής και πηγή απόλαυσης, τόσο περισσότερο χάνει την εγγενή της ελκυστικότητα. Τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την ανάγνωση σαν (μία ακόμα) υποχρέωση…
[ 4 ] Η Εφηβεία, 13-18: Διατηρώντας τη Φλόγα Ζωντανή
Τα Young Adult βιβλία, που απευθύνονται κυρίως (αλλά ξαναλέμε: όχι μόνο!) σε εφήβους και νεαρούς ενήλικες, έχουν πρωταγωνιστές 14-18 ετών, θεματολογία που αφορά (κυρίως — αλλά όχι μόνο) εφηβικά προβλήματα, ρομαντικές σχέσεις, προβληματισμούς γύρω από την ανακάλυψη της ταυτότητας, και σύνθετα κοινωνικά και ηθικά διλήμματα.
Η ηλικιακή αυτή περίοδος είναι μακράν η πιο προκλητική για τη διατήρηση της αναγνωστικής «δέσμευσης». Οι έφηβοι έχουν άπειρες, και τρομερά διεγερτικές, ψηφιακές εναλλακτικές οδούς απασχόλησης και ψυχαγωγίας, που —ας μη γελιόμαστε— τους προσφέρουν άμεση, εδώ και τώρα ικανοποίηση. Και εδώ (και τώρα…) είναι που χάνεται (κατά το μέγα ποσοστό, μάλιστα, ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ) ο μεγαλύτερος αριθμός αναγνωστών.
Για τους νέους, πάντως, που βρίσκουν τελικά τον δρόμο προς την ανάγνωση (ή καλύτερα: που διατηρούνται σ’ αυτόν), τα βιβλία είναι κάτι πολύ περισσότερο από ψυχαγωγία: γίνονται εργαλεία για την πλοήγησή τους στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο, και για την εξερεύνηση σύνθετων κοινωνικών ζητημάτων. Τα είδη που προτιμούν οι έφηβοι αναγνώστες αντικατοπτρίζουν τα αντικατοπτρίζουν όλα αυτά: η δυστοπική φαντασία, η ρεαλιστική μυθοπλασία με πολύπλοκα θέματα και οι ιστορίες που εξερευνούν κοινωνικά ζητήματα και θέματα προσωπικής ταυτότητας κυριαρχούν στις προτιμήσεις τους. Τα graphic novel διατηρούν και σε αυτή την ηλικία τη δημοτικότητά τους, προσφέροντας μια προσβάσιμη εναλλακτική οδό για όσα παιδιά δυσκολεύονται με μακρύτερα κείμενα.
Ο πιο κρίσιμος παράγοντας για τη διατήρηση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος των εφήβων —πέραν της εξεύρεσης χρόνου για διάβασμα— είναι η απόλυτη και ανεμπόδιστη ελευθερία επιλογής. Όταν η ανάγνωση επιβάλλεται ή περιορίζεται σε προκαθορισμένα κείμενα, πολύ σύντομα θα αποτελέσει παρελθόν για ένα παιδί στην εφηβεία. Αντίθετα, όταν οι νέοι έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν μόνοι τα βιβλία που ταιριάζουν στα ενδιαφέροντά τους και στις προσωπικές τους ανάγκες, η ανάγνωση μετατρέπεται από υποχρέωση σε προσωπική επιδίωξη. Εντέλει: σε ένα θαύμα.
ΚΑΙ ΟΜΩΣ: Αποτελεί κοινό μυστικό πως δεν αφήνουμε χώρο στα παιδιά για ανάγνωση. Εκεί που ούτως ή άλλως έχουν τόσους άλλους τρόπους να περάσουν την ώρα τους —σχεδόν όλοι τους ψηφιακοί και ιδιαίτερα ελκυστικοί—, η εκπαίδευση εκμηδενίζει σχεδόν κάθε δυνατότητα για να βρουν μια στάλα χρόνο και για τη λογοτεχνία. Οι έφηβοι είναι οι τελευταίοι που φταίνε για την απομάκρυνσή τους από το βιβλίο.
* * *
ΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ, ΛΟΙΠΟΝ;
Αν ξέρουμε ένα πράγμα για το παιδικό βιβλίο και τη φιλαναγνωσία, είναι αυτό: ένα παιδί μπορεί να αγαπήσει το διάβασμα μόνο όταν ισχύουν οι εξής δύο παράγοντες ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ:
1.Όταν βλέπει τους δικούς του να διαβάζουν. 2.Όταν υπάρχουν βιβλία στο σπίτι.
Αν οι γονείς δεν διαβάζουν, το παιδί ΔΕΝ θα γίνει αναγνώστης. Αν το παιδί δεν έχει πρόσβαση σε βιβλία, ΠΑΛΙ δεν θα γίνει αναγνώστης. Είναι τόσο απλό, και τόσο ξάστερο.
Η ανάγνωση είναι ένας από τους πολυτιμότερους θησαυρούς που μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια «ακαδημαϊκή» δεξιότητα ή ένας ακόμα τρόπος να περνάνε την ώρα τους: είναι η γέφυρα προς έναν κόσμο γεμάτο φαντασία, γνώση και συναισθηματική ανάπτυξη και ωρίμανση. Για να μη μιλήσουμε για την καθαρή απόλαυση που μας προσφέρει η ανάγνωση έτσι κι αλλιώς.
Μόνο που τα παιδιά δεν έχουν μόνο να αντιμετωπίσουν ένα απαιτητικό, συχνά εξουθενωτικό, σχολικό πρόγραμμα, και μία μακρά σειρά εξωσχολικές «δραστηριότητες» που για κάποιον λόγο κρίνονται απολύτως απαραίτητες: έχουν να τα βγάλουν πέρα και με το πιο δελεαστικό πράγμα στην ιστορία του πολιτισμού μας: τα smartphone. Δεν είναι εύκολος αντίπαλος. Αλλά ΕΙΝΑΙ αντίπαλος. Εν πολλοίς, ακόμη και εχθρός. Κι αυτό επίσης είναι, ή θα όφειλε να είναι, απλό και ξάστερο. Δεν είναι όμως.
Τι πρέπει να γίνει λοιπόν; Δεν θα απαντήσουμε εμείς. Θα δούμε τι λένε οι ειδικοί.
Η τελευταία σχετική έρευνα που έγινε στη χώρα μας ήταν από τον ΟΣΔΕΛ. Είχε τίτλο «Παιδί και ανάγνωση», διενεργήθηκε υπό την επιστημονική διεύθυνση του καθηγητή κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ Νίκου Παναγιωτόπουλου, και παρουσιάστηκε πέρυσι τον Απρίλιο. Θυμίζουμε τρεις από τις βασικές της προτάσεις — όλες τους αφορούν το εκπαιδευτικό σύστημα:
Έμφαση, από το δημοτικό σχολείο, σε ασκήσεις έκφρασης της σκέψης των παιδιών.
Δημιουργία σώματος βοηθών εκπαίδευσης, σωστά αμειβόμενων, με προοπτικές καριέρας, οι οποίοι, έχοντας ειδική κατάρτιση, θα κάνουν φροντιστηριακού τύπου αναγνωστική μελέτη.
Συμπληρωματικές εκπαιδεύσεις ανάκτησης και επανόρθωσης της αναγνωστικής ικανότητας, τόσο κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς όσο και κατά τη διάρκεια των διακοπών.
Με τη σειρά μας, θέλουμε μόνο να προσθέσουμε τα εξής:
Να συστήσουμε υπομονή προς όλους.
Να προσευχηθούμε όλο και περισσότεροι γονείς να φέρνουν βιβλία στο σπίτι και να κάθονται να τα φυλλομετρούν —αν μη τι άλλο— για να τους βλέπει το παιδί τους και να παραδειγματίζεται (τα παιδιά μάς μιμούνται — δεν λέμε κάτι καινούργιο).
Να ευχηθούμε καλές και επιτυχημένες οικείες δράσεις στο Ελληνικό Ίδρυμα Βιβλίου και Πολιτισμού (το ΕΛΙΒΙΠ, που πολύ μάς χαροποίησε η δημιουργία του και οι αρχικές πρωτοβουλίες που πήρε).
Να ζητήσουμε περισσότερη φαντασία και ρίσκο από τους εκδότες.
Και —κυρίως— να ελπίσουμε για ακόμη περισσότερες και καλύτερες ΙΣΤΟΡΙΕΣ από τους συγγραφείς.
Ιστορίες: είναι το μόνο που έχει σημασία. Όχι ηθικά διδάγματα, όχι χτίσιμο πλοκής γύρω από μία «ιδιαιτερότητα», όχι στείρα επιμονή στη «διαφορετικότητα», όχι μιζέρια, όχι κιτς εμμονή στο παρελθόν κ.τ.π., αλλά: σύγχρονες, έξυπνες, γρήγορες, καλοφτιαγμένες ιστορίες! Το κάνουν κάμποσοι, ίσως· θέλουμε όμως να το βλέπουμε ακόμη περισσότερο.
Δεν βλέπουμε άλλο τρόπο για να αυξηθούν τα ποσοστά της φιλαναγνωσίας σ’ αυτές τις ηλικίες. Τους μεγάλους, μπορείς να τους κοροϊδέψεις — τα παιδιά, με τίποτα.
* * *
ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ: «Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΔΕΝ ΦΕΡΝΕΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ»
Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου είναι ένας από τους καλύτερους και πιο διαβασμένους (και βραβευμένους) συγγραφείς παιδικής και, κυρίως, εφηβικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Του ζητήσαμε μία συμβολή για το σημερινό μας Ημερολόγιο, και νά τι μας είπε. Τον ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο του!
Παιδικό κι εφηβικό βιβλίο... Μμμ… μάλιστα... Θα πω ορισμένα πράγματα που ίσως φανούν κάπως ανορθόδοξα, αλλά πιστεύω ότι κάποιες φορές χρειάζεται και μια πλάγια ματιά. Και θα ξεκινήσω με τη σημαντικότητα της ανάγνωσης, η οποία έτσι κι αλλιώς είναι αναμφισβήτητη.
Τα τελευταία χρόνια, τα τελευταία πολλά χρόνια μάλιστα, έχω διαβάσει ένα σωρό αναλύσεις —ενίοτε και κλισέ— για το πόσο ζωτικής σημασίας είναι το βιβλίο για τα παιδιά, για τη διανοητική ανάπτυξη και την ισορροπία τους. Μα δεν το αμφισβητεί κανείς αυτό, φαντάζομαι δεν θα βρεθεί κάποιος να ισχυριστεί το αντίθετο. Και αν υπάρχει, τότε σίγουρα δεν θα διαβάζει, ούτε καν θα κοιτάξει άρθρα που αναφέρονται σε αυτό το θέμα. Συνεπώς, είναι σαν να επαναλαμβάνουμε όλοι τα ίδια και τα ίδια απευθυνόμενοι σε ένα κοινό που ούτως ή άλλως δεν χρειάζεται να πείσουμε.
Συνεπώς, είναι σαν να επαναλαμβάνουμε όλοι τα ίδια και τα ίδια απευθυνόμενοι σε ένα κοινό που ούτως ή άλλως δεν χρειάζεται να πείσουμε
Εδώ και πολλά χρόνια επίσης γίνονται ένα σωρό δράσεις για το βιβλίο, για να έρθει —ή να το φέρουμε— κοντά στα παιδιά και τους έφηβους. Βιβλία θεατροποιημένα, καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως ζωγραφιές ή κατασκευές, βασισμένα πάνω σε συγκεκριμένο βιβλίο, ταινίες μικρού μήκους, εργασίες, μελοποίηση, αναγνώσεις. Όλα αυτά είναι μεν χρήσιμα, είναι εμπνευσμένα, αλλά κατά τη γνώμη μου παραμερίζουν κάπως την πρωταρχική σχέση, τον πυρήνα δηλαδή που πρέπει να υπάρχει μεταξύ ενός αναγνώστη και ενός βιβλίου. Κι αυτός δεν είναι άλλος από την αγάπη προς το ίδιο το βιβλίο σαν αντικείμενο. Γιατί άλλο πράγμα η εξοικείωση με ένα λογοτεχνικό κείμενο και άλλο η αγάπη προς την κατ’ ιδίαν ανάγνωση. Εννοείται πως το πρώτο μπορεί να φέρει το παιδί κοντά στο δεύτερο, όμως δεν είναι πάντα έτσι. Ίσως να μην είναι έτσι ούτε καν τις περισσότερες φορές.
Τα παιδιά πρέπει να μάθουν από μικρά να κρατούν μόνα τους το αντικείμενο-βιβλίο και σιγά-σιγά να διαβάζουν μόνα τους. Αλλιώς εξοικειώνονται με το να κάνει κάποιος άλλος γι’ αυτά τη συγκεκριμένη δουλειά και τελικά δεν θα πιάσουν ποτέ ένα βιβλίο. Πρέπει να μάθουν να δρουν αυτόνομα από ένα σημείο και μετά.
Θυμάμαι τα βιβλία που διάβαζα όταν ήμουν μικρός. Μπορώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου πάρα πολλά αναγνώσματα εκτενούς κειμένου, αλλά κανένα εικονογραφημένο. Ούτε ένα. Και είμαι σίγουρος ότι θα είχα ξεφυλλίσει ή θα μου είχαν αγοράσει αρκετά από αυτά. Θυμάμαι δηλαδή τα βιβλία που είχα επιλέξει ο ίδιος, ή που μου είχαν κάνει δώρο και, επειδή τα είχα ήδη, τα άλλαξα με κάποια άλλη προτίμησή μου. Κοινώς, θυμάμαι τον εαυτό μου σαν ενεργό αναγνώστη, που να έχει θέση και να διαμορφώνει επιλογές από μικρή ηλικία. Δυστυχώς, τα μυθιστορήματα για παιδιά έχουν μείνει αρκετά πίσω, σε αντίθεση με αυτό που γινόταν κατά τη δεκαετία του ’70. Δεν υπάρχουν; Υπάρχουν, είναι πολλά και είναι καλά τα περισσότερα από αυτά, αλλά το βάρος και η προβολή δίνεται κατά κύριο λόγο σε πολύ παιδικές ηλικίες και αναγνώσματα, ηλικίες που ούτως ή άλλως θα έρθουν κοντά στο βιβλίο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Θα τους αγοράσουν οι γονείς τους, θα τους το διαβάσει η δασκάλα στο σχολείο, κ.ο.κ. Προφανώς και είναι απαραίτητο αυτό το στάδιο, κανείς δεν αντιλέγει. Είναι η αρχή. Από κει και πέρα όμως λείπει η συνέχεια. Ή έστω, ας το πω έτσι, εξασθενεί. Φθίνει.
Θυμάμαι τα βιβλία που διάβαζα όταν ήμουν μικρός. Μπορώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου πάρα πολλά αναγνώσματα εκτενούς κειμένου, αλλά κανένα εικονογραφημένο. Ούτε ένα.
Ας φανταστούμε μια σκάλα, που το ζητούμενο είναι να φτάσουμε στην κορυφή. Υπάρχουν καναδυό σκαλοπάτια κάτω, άλλα τόσα πάνω και λείπουν όλα τα ενδιάμεσα. Πώς θα φτάσει κανείς λοιπόν εκεί; Το προφανές είναι να τα παρατήσει. Έτσι είναι και ο χώρος του παιδικού/εφηβικού βιβλίου: λείπει η ομαλή μετάβαση, η κλιμάκωση από κείμενα μικρής φόρμας σε αυτά της μεσαίας και μετά της μεγάλης. Παλιότερα αυτή η μετάβαση υπήρχε. Είχαμε ένα σωρό περιοδικά για διάφορες ηλικίες, για αγόρια και κορίτσια, με κόμικς που σταδιακά αυξανόταν το κείμενο στις λεζάντες, άλλα με δυο τρεις σελίδες στο τέλος αμιγώς κειμενικές (π.χ. Κλασσικά Εικονογραφημένα). Η κατάρρευση του παιδικού περιοδικού Τύπου έφερε και την αποξένωση από κείμενα μεσαίας και μεγάλης φόρμας. Εκεί εντοπίζω το πρόβλημα.
Η κατάρρευση του παιδικού περιοδικού Τύπου έφερε και την αποξένωση από κείμενα μεσαίας και μεγάλης φόρμας. Εκεί εντοπίζω το πρόβλημα
Επιπλέον, κάποιες φορές αισθάνομαι ότι είναι σαν να πυροβολούμε τα πόδια μας. Σε μια εποχή που κυριαρχεί το ΤικΤοκ και το Ίνσταγκραμ, η εικόνα δηλαδή, από τις μικρές ηλικίες, που δεν υπάρχει υπομονή για να διαβαστούν πέντε σειρές, ο υπερτονισμός της εικόνας και της εικονογράφησης και η υποτίμηση του αυτόνομου κειμένου δεν φέρνει αποτελέσματα. Και πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς άλλωστε; Μεταξύ των εφαρμογών που χωρίς κόπο σκρολάρουν τα παιδιά (και οι ενήλικες, αλλά τώρα μιλάμε για τα παιδιά) και του βιβλίου, που απαιτεί μια στοιχειώδη προσπάθεια συγκέντρωσης και κατανόησης, προφανώς νικάει η εικόνα. Με λίγα λόγια, η κατανάλωση εικόνων είναι για τα παιδιά προτιμότερη από την ανάγνωση κειμένου. Επειδή δεν έχουν μάθει να καταβάλλουν προσπάθεια για μεγαλύτερα κείμενα. Για να μην παρεξηγηθώ: Δεν υποτιμώ την αναγκαιότητα του εικονογραφημένου βιβλίου, τονίζω μόνο πως πρέπει να δοθεί μεγαλύτερο βάρος στον ρόλο των καθαρά κειμενικών βιβλίων. Τόσο σε δράσεις όσο και στη γενικότερη αναγνωστική φιλοσοφία. Ένα παιδί είναι καλό να μάθει να διαβάζει από μόνο του μεγαλύτερα κείμενα.
Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, ούτε κουμπιά και διακόπτες για να διαβάζει ένας έφηβος. Όλα γίνονται με τη μέθοδο δοκιμής και σφάλματος (trial-error). Κάτι που θα δουλέψει στον έναν δεν θα δουλέψει στον άλλον. Ούτε αυτά που γράφω παραπάνω διεκδικούν το αλάθητο. Εκτιμήσεις είναι που βασίζονται στην εμπειρία και στην παρατήρηση και όχι σε κάποιες έρευνες ποιοτικού περιεχομένου. Γιατί δυστυχώς δεν υπάρχουν τέτοιες έρευνες.
Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, ούτε κουμπιά και διακόπτες για να διαβάζει ένας έφηβος
Η εμπειρία όμως και η παρατήρηση είναι μια καλή αφετηρία για να συμβάλει κάποιος στον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα, «Γιατί δεν διαβάζουν οι έφηβοι». Χωρίς κλισέ, χωρίς αφορισμούς, χωρίς πρέπει, χωρίς ψυχαναγκασμούς.
Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να μην τους αρέσει καν το διάβασμα…
Β.Π.
* * *
Σε δυο μήνες και κάτι, στις 3 Οκτωβρίου συγκεκριμένα, θα κυκλοφορήσει σε νέα έκδοση από τις Εκδόσεις BELL το βραβευμένο μυθιστόρημα του Βασίλη Παπαθεοδώρου, «Τη νύχτα που έσβησαν τ' αστέρια» (Κρατικό Βραβείο Εφηβικού/Νεανικού Λογοτεχνικού Βιβλίου, Βραβείο Αναγνώστη, Τιμητική Διάκριση White Raven).
Λίγα λόγια για την υπόθεση: Τη νύχτα της 20ής Ιανουαρίου, η Λένα Μανιέ, μαθήτρια της τρίτης λυκείου, εξαφανίζεται. Κανείς δεν ξέρει το γιατί, κανείς δεν έχει καταλάβει κάτι, σε κανέναν δεν έχει πει τίποτα. Το γεγονός αυτό δρα καταλυτικά τις μέρες που ακολουθούν στις σχέσεις συγγενών, φίλων και γνωστών της, καθώς όλοι αναρωτιούνται για τον δικό τους ρόλο σε αυτήν την εξαφάνιση, αλλά προπάντων για τον ρόλο των υπολοίπων. Εννιά άτομα, εννιά αφηγητές προσπαθούν να δικαιολογήσουν, να συγκαλύψουν, να κατηγορήσουν. Και, καθώς περνά ο καιρός, οι σχέσεις τους δοκιμάζονται, αλλάζουν, καταρρέουν.
Την ίδια ημέρα, 3 Οκτωβρίου, και πάντα από τις Εκδόσεις BELL, θα εκδοθεί και το νέο, πολυαναμενόμενο μυθιστόρημα του Βασίλη Παπαθεοδώρου, «Χωρίς φίλτρα». Το βιβλίο αποτελείται από δύο ανεξάρτητες ιστορίες που τέμνονται σε ένα σημείο. Δυο ιστορίες κακοποίησης, χειραγώγησης και ψυχολογικής έντασης που αναδεικνύουν ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά προβλήματα της εποχής μας: την καταστροφή της ανηλικότητας. Μα πάνω απ’ όλα τονίζουν πως οι συνέπειες αυτού του φαινομένου δεν είναι παροδικές, αλλά μπορούν να διαρκέσουν για πάντα.
Λίγα λόγια για την υπόθεση: 1999, κάπου στην Ανατολική Ευρώπη: Η μικρή Άννι, που χάνει βίαια τους γονείς της, καταλήγει στα δίχτυα ενός κυκλώματος εκμετάλλευσης και κακοποίησης ανηλίκων. Ο εφιάλτης που ζει είναι καθημερινός, με την ίδια να μην καταλαβαίνει ακριβώς τι γίνεται στο «καινούριο της σπίτι». Αυτό που ξέρει όμως πολύ καλά είναι πως θέλει να ξεφύγει. Θα τα καταφέρει άραγε; Σήμερα, στην Ελλάδα: Στον Άρη, μαθητή λυκείου, αρέσουν τα βίντεο ακατάλληλου περιεχομένου. Όντας παιδί χωρίς όρια, θεωρεί ότι μπορεί να κάνει και ο ίδιος τα πάντα «για την πλάκα του». Μέχρι που θα συνειδητοποιήσει πως τα αστεία και «η φάση» δεν ισχύουν για όλους. Θα είναι αυτό αρκετό για να αλλάξει τη ζωή του;
* * *
Κλείνοντας, νά και ένα βιβλιοφιλικό κόμικς από τον σπουδαίο Grant Snider και τα Incidental Comics του που δημοσιεύει σχεδόν καθημερινά:
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
Η συλλογή διηγημάτων «Οι Αόρατοι της Γης» είναι το αποτέλεσμα του δημιουργικού διαλόγου των συγγραφέων με ένα έργο της ομότιτλης έκθεσης της Σμαρώς Τζενανίδου
Ο συγγραφέας και μεταφραστής μιλά για το νέο του μεταφραστικό έργο, τη συλλογή του Γεωργιανού συγγραφέα Έρλομ Αχβλεντιάνι «Ο άντρας που έχασε τα λογικά του», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.
13°
