Σε ένα άρθρο των NewYorkTimes με τίτλο «Why Did the Novel-Reading Man Disappear?» διαβάζουμε ότι οι άντρες διαβάζουν όλο και λιγότερο λογοτεχνία, και δη λογοτεχνική πεζογραφία (literary fiction, αυτό που λέμε «σοβαρή λογοτεχνία»). Ένας επιμελητής εκδόσεων στον Simon & Schuster, ο Yahdon Israel, 35 ετών, ίδρυσε μία λέσχη ανάγνωσης πέρυσι τον Δεκέμβριο με στόχο να ενθαρρύνει άντρες να ασχοληθούν περισσότερο με το βιβλίο, για ν’ ανοίξει μια στάλα το μυαλό τους. Στην πρώτη συνάντηση της λέσχης, ζήτησε από τα μέλη να φέρουν μαζί ένα αγαπημένο τους μυθιστόρημα. Ένας έφερε ένα κόμικς αντί για βιβλίο, ενώ ένας άλλος διαπίστωσε ότι δεν είχε ούτε ένα μυθιστόρημα στο σπίτι του· τελικά, εμφανίστηκε με ένα non-fiction βιβλίο σχετικά με τη συναισθηματική νοημοσύνη. Ούτε οι υπόλοιποι είχαν αρκετές επιλογές.
Ένας άλλος λόγος είναι, υποτίθεται, η ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή των γυναικών στον εκδοτικό τομέα, καθώς επιλέγουν βιβλία περισσότερο κοντά στα δικά τους γούστα, ή τέλος πάντων όχι κατάλληλα για άντρες
Στο άρθρο γράφονται πολλά και ενδιαφέροντα, ωστόσο εμείς θέλω να μείνουμε στα εξής «συμπεράσματα»: η σύγχρονη λογοτεχνική πεζογραφία, λέει, φαίνεται να μην έχει πλέον μεγάλη απήχηση στο αντρικό κοινό κυρίως λόγω των θεμάτων που θίγει, καθώς οι άντρες είτε πιστεύουν ότι αυτά τα θέματα δεν τους αφορούν, είτε τα θεωρούν «woke», άρα τζιζ, μακριά, κομουνιστικά. Ένας άλλος λόγος είναι, υποτίθεται, η ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή των γυναικών στον εκδοτικό τομέα, καθώς επιλέγουν βιβλία περισσότερο κοντά στα δικά τους γούστα, ή τέλος πάντων όχι κατάλληλα για άντρες.
Ξέρουμε καλά πως οι διαφορές των φύλων ΕΙΔΙΚΑ στην Αμερική είναι πράγματι πολύ μεγάλες, και ζοφερές.
Από την άλλη, οι άντρες, και ειδικά οι νεότεροι, διαβάζουν μεν μυθιστορήματα, αλλά όχι literary fiction — κάτι που όλοι ξέρουμε πως ίσχυε από πάντα: οι άντρες προτιμούν είδη όπως η επιστημονική φαντασία, το fantasy και ο τρόμος, γενικώς genre fiction βιβλία (αλλά όχι crime, όπως παλιά, είδος που πια έχει περάσει για τα καλά σε γυναικεία χέρια και γυναικεία μάτια — αυτό όμως είναι ένα θέμα για το οποίο θα μιλήσουμε μια άλλη φορά). Επίσης —κάτι που επίσης δεν είναι καινούργιο νέο— πολλοί άντρες θεωρούν την ανάγνωση non-fiction βιβλίων σαν πολύ πιο παραγωγική αξιοποίηση του χρόνου τους, καθώς μαθαίνουν τουλάχιστον κάτι συγκεκριμένο, κάτι που μπορεί να τους φανεί χρήσιμο στην καριέρα τους ή έστω στην προσωπική τους ανάπτυξη. Η λογοτεχνία, από την άλλη, θεωρείται από πολλούς σαν χάσιμο χρόνου, σαν πολυτέλεια ή σαν «σκέτη ψυχαγωγία». (Και αυτό το λένε για κακό!)
Ξέρουμε καλά πως οι διαφορές των φύλων ΕΙΔΙΚΑ στην Αμερική είναι πράγματι πολύ μεγάλες, και ζοφερές. Οι άντρες, με μπροστάρηδες μάλιστα τα νεαρά αγόρια, συντηρητικοποιούνται με ταχείς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια· για την ακρίβεια, πρωτοφανείς — τόσο, που σε καμιά δεκαετία ακόμα οι άντρες και οι γυναίκες θα είναι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους που θα ανατριχιάζεις. Κι αν αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσει γιατί οι άντρες απομακρύνονται από τα βιβλία, δείχνει προφανώς μια τάση.
Ανάμεσα στα άλλα που κάνει, η manosphere —αυτό το αντιδραστικό διεθνές δίκτυο παρανόμων ή ημιπαρανόμων αντρών με μικρότερα ή μεγαλύτερα ψυχολογικά προβλήματα— επηρεάζει αρνητικά τους νέους άντρες, δημιουργώντας ένα περιβάλλον στους κόλπους του οποίου η ανάγνωση λογοτεχνίας, ειδικά δε λογοτεχνίας που δεν ταιριάζει με τα στερεότυπα περί ανδρισμού και αρρενωπότητας, αποθαρρύνεται.
Εννοείται βέβαια πως ο όρος που επικρατεί εδώ είναι μια λέξη πολύ οικεία σε όλους μας πλέον: manosphere. Η manosphere, η ανδρόσφαιρα, είναι το σύνολο εκείνων των διαδικτυακών κοινοτήτων που προωθούν ανδροκρατικές και αντιφεμινιστικές ιδεολογίες. Ανάμεσα στα άλλα που κάνει, η manosphere —αυτό το αντιδραστικό διεθνές δίκτυο παρανόμων ή ημιπαρανόμων αντρών με μικρότερα ή μεγαλύτερα ψυχολογικά προβλήματα— επηρεάζει αρνητικά τους νέους άντρες, δημιουργώντας ένα περιβάλλον στους κόλπους του οποίου η ανάγνωση λογοτεχνίας, ειδικά δε λογοτεχνίας που δεν ταιριάζει με τα στερεότυπα περί ανδρισμού και αρρενωπότητας, αποθαρρύνεται. Η ανδρόσφαιρα εκμεταλλεύεται τη διαρκή αίσθηση απομόνωσης και τις δυσκολίες δημιουργίας σχέσεων που βιώνουν πολλοί νέοι άντρες (ας πρόσεχαν), προσφέροντάς τους μια απλοποιημένη και συχνά τοξική εικόνα της αρρενωπότητας. Εννοείται πως το τελευταίο που φαίνεται να ενδιαφέρει αυτή την «αρρενωπότητα» είναι η ενασχόληση με τη λογοτεχνία ή άλλους τρόπους αισθητικής και συναισθηματικής καλλιέργειας.
Η manosphere ενισχύει αυτές τις προκαταλήψεις μέσω της διάδοσης μισογυνιστικών και αντιφεμινιστικών μηνυμάτων, μια δουλειά που ξέρει να την κάνει πολύ καλά.
Ανέκαθεν οι άντρες διάβαζαν λιγότερο από τις γυναίκες, ειδικά δε μυθιστόρημα, όμως η ψαλίδα φαίνεται να ανοίγει τα τελευταία χρόνια για μία σειρά από λόγους: καταβύθιση στο διαδίκτυο, επιλογή άλλων μορφών ψυχαγωγίας, όπως τα βιντεοπαιχνίδια, που για κάποιο λόγο επιμένουν να υπάρχουν τόσες δεκαετίες μετά το πικ τους, η έλλειψη «influencer ανάγνωσης» (δεν υπάρχει αντρικό BookTok, δεν υπάρχουν αρκετοί κάπως σοβαροί άντρες για να «κατευθύνουν» τον κόσμο και να τον στρέψουν στο διάβασμα, και όσοι ασόβαροι υπάρχουν είναι κατά 99% απλώς καραγκιόζηδες), και, ακόμη μία φορά, η περίφημη κοινωνική πίεση και τα στερεότυπα για το τι είναι «αντρικό» — γενικά η λογοτεχνία θεωρείται «γυναικεία» ή «πολύ ευαίσθητη». Η manosphere ενισχύει αυτές τις προκαταλήψεις μέσω της διάδοσης μισογυνιστικών και αντιφεμινιστικών μηνυμάτων, μια δουλειά που ξέρει να την κάνει πολύ καλά.
Με αφορμή το άρθρο των Τάιμς —και για να φρεσκάρουμε τα στοιχεία που αφορούν εμάς— ανατρέξαμε (για πολλοστή φορά) στην έρευνα του ΟΣΔΕΛ που έγινε το 2022, υπό την επιστημονική διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Παναγιωτόπουλου, για την αναγνωστική συμπεριφορά στην Ελλάδα, που περιλαμβάνει σημαντικά στοιχεία γενικώς, αλλά και ειδικώς σχετικά με τη σχέση ανάγνωσης και φύλου (άντρες-γυναίκες). Τα βασικά σημεία που αφορούν το φύλο λοιπόν είναι τα εξής:
Οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο από τους άντρες: «Οι γυναίκες παρουσιάζουν υψηλότερο δείκτη ανάγνωσης από τους άνδρες, τόσο ως προς τη συχνότητα ανάγνωσης όσο και ως προς την ποικιλία των ειδών βιβλίων που διαβάζουν».
Οι άντρες εμφανίζονται να είναι λιγότερο συστηματικοί αναγνώστες αλλά και πιο επιλεκτικοί στα είδη βιβλίων που διαβάζουν. Συχνά προτιμούν συγκεκριμένα είδη, όπως επιστημονική φαντασία, περιπέτεια ή τεχνικά βιβλία, ενώ οι γυναίκες δείχνουν μεγαλύτερη ποικιλία στα αναγνωστικά τους ενδιαφέροντα.
Υπάρχουν κοινωνικοπολιτισμικές αιτίες που επηρεάζουν την αναγνωστική συμπεριφορά ανά φύλο. Για παράδειγμα, οι παραδοσιακές αντιλήψεις για τον ρόλο των φύλων και οι στερεοτυπικές προσδοκίες επηρεάζουν το ενδιαφέρον και την πρόσβαση στην ανάγνωση.
Η αναγνωστική διάθεση και η καλλιέργεια συνδέονται με το φύλο: οι γυναίκες έχουν συχνότερα θετική στάση απέναντι στην ανάγνωση, και την εντάσσουν περισσότερο στην καθημερινότητά τους: «Η αναγνωστική συμπεριφορά διαφοροποιείται σημαντικά ανάλογα με το φύλο, με τις γυναίκες να διατηρούν πιο συστηματική και ευρεία σχέση με το βιβλίο».
Η εκπαίδευση και το μορφωτικό επίπεδο ενισχύουν την ανάγνωση και στα δύο φύλα, αλλά οι διαφορές ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες παραμένουν σημαντικές.
Η έρευνα υπογραμμίζει την ανάγκη για πολιτικές και δράσεις που θα ενθαρρύνουν την ανάγνωση στους άντρες, ώστε να μειωθεί το χάσμα ανάμεσα στα φύλα και να προωθηθεί η ισότιμη πρόσβαση και συμμετοχή στον κόσμο του βιβλίου.
Αυτά τα στοιχεία —αλλά δεν είναι τα μόνα— προκύπτουν από την ποσοτική και ποιοτική ανάλυση των απαντήσεων ενός πολύ μεγάλου δείγματος ερωτηθέντων: μιλάμε για 1.500 άτομα από όλη την Ελλάδα. Να διαβάζετε τις έρευνες του ΟΣΔΕΛ και να γραφτείτε στο newsletter του.
Παρά ταύτα, δεν ετίθετο θέμα επιλογής. Γιατί; Γιατί ΚΑΝΕΙΣ από τους συμμαθητές μου στο Α΄ Γυμνάσιο και Λύκειο Αρρένων Χαριλάου δεν θα δήλωνε Κλασικό: το Κλασικό θεωρούνταν κάτι που αφορούσε ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΝΟ τα κορίτσια, όπως η Σχολή Νηπιαγωγών ας πούμε.
Όλα τα παραπάνω μού θύμισαν μια δικιά μου ιστορία, πολύ παλιά, από τα χρόνια του σχολείου ακόμα. Λοιπόν, το 1978-79, έπρεπε να δηλώσουμε τη «δέσμη» ή «κατεύθυνση» που θέλαμε να ακολουθήσουμε. Τότε το λύκειο, στη Δευτέρα και στην Τρίτη Λυκείου, χωριζόταν στα δύο: στο Κλασικό (με αρχαία, λατινικά κλπ.) και στο Πρακτικό (μαθηματική, φυσικοχημεία κ.τ.σ.). Τώρα, εγώ δεν είχα ιδέα από μαθηματικά —ήταν ένας τομέας που με τρόμαζε και με απωθούσε, όπως άλλωστε ακόμα το κάνει—, αν και ήμουν μάλλον καλός μαθητής γενικά («του 18»). Αλλά σίγουρα το πεδίο μου ήταν τα «γράμματα». Εκεί ήμουν εύκολα ο καλύτερος στην τάξη. Παρά ταύτα, δεν ετίθετο θέμα επιλογής. Γιατί; Γιατί ΚΑΝΕΙΣ από τους συμμαθητές μου στο Α΄ Γυμνάσιο και Λύκειο Αρρένων Χαριλάου δεν θα δήλωνε Κλασικό: το Κλασικό θεωρούνταν κάτι που αφορούσε ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΝΟ τα κορίτσια, όπως η Σχολή Νηπιαγωγών ας πούμε. Δηλαδή, η ερώτηση από το υπουργείο σε σχολεία όπως το δικό μας —λαϊκά, περιφερειακά, άρα και φουλ αντιδραστικά και οπισθοδρομικά— ήταν τυπική· γινόταν για να γίνει.
Δήλωσα κι εγώ Πρακτικό, έτσι, απλώς από ντροπή, για να μη με δείχνουν με το δάχτυλο καγχάζοντας. Ή αλλιώς: πιστεύει κανείς πως η manosphere είναι καινούργιο φρούτο; Σοβαρά τώρα; What’s wrong with you, people?
* * *
ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ ΤΗΝ Ψ
Η κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και ομαδική αναλύτριαΣουζάνα Παπαφάγουκάθε εβδομάδα μιλά στο Ημερολόγιο για έναν φόβο μας, ένα πρόβλημα, κάτι που μας τρώει και μας ταλαιπωρεί — και πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Σήμερα: Φλεξάροντας.
Ο Π. φτάνει έξω από το μαγαζί με μια μαύρη Porsche Cayenne Turbo. Παρκάρει διαγώνια έξω από την είσοδο, αφήνει τον κινητήρα να γουργουρίσει με νόημα, οι ζάντες γυαλίζουν, οι ματιές στρέφονται. Κανείς δεν λέει τίποτα, αλλά όλοι καταλαβαίνουν. Αυτό είναι flex: η σιωπηλή δήλωση που λέει, «Κοίτα με, είμαι κάτι». Η λέξη προέρχεται από το ρήμα to flex, που κυριολεκτικά σημαίνει «λυγίζω» ή «τεντώνω» κάποιον μυ. Η εικόνα που περιγράφει είναι χαρακτηριστική: κάποιος φουσκώνει το μπράτσο του για να δείξει τη δύναμή του. Από εκεί προκύπτει και η μεταφορική χρήση να δείχνεις κάτι με τρόπο που τραβά την προσοχή, για να εντυπωσιάσεις ή να επιβεβαιώσεις ανωτερότητα.
Η έννοια αυτή μπήκε στη σύγχρονη αργκό μέσω τής hip-hop κουλτούρας ήδη από τη δεκαετία του ’90. Σήμερα, ο όρος έχει επεκταθεί: μπορείς να φλεξάρεις το αυτοκίνητό σου, το σώμα σου, τις γνώσεις σου, ακόμα και τη… νηφαλιότητά σου (βλ. «humble flex”»). Είναι ένας τρόπος να σηματοδοτήσεις κοινωνικό status ή κάποια επιτυχία — αλλά με έναν τρόπο σκόπιμα ορατό. Αν όμως νομίζουμε ότι το flex είναι προϊόν της εποχής των social, γελιόμαστε. Στην πραγματικότητα, είναι τόσο παλιό όσο και η φωτιά. Ο πρώτος άνθρωπος που κουβάλησε στην κοινότητα ένα τεράστιο θήραμα δεν το έκανε μόνο για να φάνε όλοι. Η εξελικτική ψυχολογία μιλά για συμπεριφορές ή αντικείμενα που δείχνουν ότι κάποιος έχει τους πόρους να επενδύει ή να σπαταλά. Η Cayenne τού Π., όπως και το ελάφι του κυνηγού, εκπέμπει το ίδιο μήνυμα: «Εγώ μπορώ».
Σήμερα, δεν φλεξάρουμε με θηράματα ή φτερά στο κεφάλι, αλλά με stories, ρολόγια, followers, κώδικες στιλ. Και δεν το κάνουμε μόνο για να ξεχωρίσουμε, αλλά για να επιβιώσουμε σε ένα περιβάλλον όπου η προσοχή είναι νόμισμα και η αναγνώριση ανάγκη. Το flex, λοιπόν, δεν είναι μόδα. Είναι ένστικτο. Είναι μηχανισμός επιβίωσης. Το ερώτημα είναι: αξίζει να ξεχωρίζουμε με όλο και πιο εντυπωσιακά «θηράματα», ή μήπως είναι εξίσου «προσοδοφόρο» να αναπτύξουμε έναν εσωτερικό πυρήνα που δεν χρειάζεται προβολείς για να φανεί;
* * *
ΣΥΜΒΟΛΗ ΙΑΤΡΟΥ
Ο Στέλιος Ιατρού, ιστορικός από τη Θεσσαλονίκη, γράφει στο Ημερολόγιο για να βρίσκει αφορμές να χρονοτριβεί και ν’ αναβάλλει την παράδοση των εργασιών του. Σήμερα: Αρχαία Ελλάδα, μάχες, συμμαχίες και πάθη.
Μα Στέλιο, κάθε ειρήνη είναι καλό πράγμα, για τον άνθρωπο, με κάθε κόστος — όχι;
Η επιτύμβια στήλη του Δημοκλείδου, γιου του Δημητρίου, που βρέθηκε το 1881 στον Πειραιά. Όπως βλέπουμε, ο Δημοκλείδης, ανθός της αθηναϊκής νεολαίας, εικονίζεται καθισμένος πάνω στη χλαμύδα του στην πλώρη μιας αθηναϊκής τριήρους, που αποδίδεται στο προφίλ περίγραμμά της με το ωραιότατο έμβολό της, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα ήταν και χρωματισμένη.
Ο νεαρός φοράει χιτώνα, και έχει αποθέσει πίσω του τον οπλισμό του, την ασπίδα και πάνω της το κορινθιακού τύπου κράνος του.
Το λέω γιατί έχω δει να συμπληρώνουν ένα Σ στο «ΔΗΜΗΤΡΙΟ», λες και δεν έφτασε το μάρμαρο στον χαράκτη
Ακουμπά στοχαστικά την κεφαλή του στο δεξί του χέρι, ενώ από πάνω του μια επιγραφή μάς δίνει το όνομά του, «ΔΗΜΟΚΛΕΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟ», από το οποίο όχι, δεν λείπει το «Υ», γιατί με το «Ο» στην αττική γραφή αποδιδόταν και ο φθόγγος «ου».
Το λέω γιατί έχω δει να συμπληρώνουν ένα Σ στο «ΔΗΜΗΤΡΙΟ», λες και δεν έφτασε το μάρμαρο στον χαράκτη που ήθελε τάχα να γράψει ονοματεπώνυμο, «Δημοκλείδης Δημήτριος», αλλά ξεκίνησε να χαράσσει ένα γράμμα πιο δεξιά απ’ όσο έπρεπε και ξέμεινε από πέτρα. Κάτι τέτοιο είναι μια πλάνη, γιατί οι επιτύμβιες στήλες στους πεσόντες οπλίτες των Αθηνών ήταν σοβαρή υπόθεση που κόστιζε πολύ και τις αναλάμβαναν έμπειροι τεχνίτες.
Ο Δημοκλείδης έπεσε μάλλον στη Μάχη της Νεμέας, το θέρος του 394 π.Χ., άλλως γνωστή ως Μάχη της Κορίνθου, όπως την έλεγαν οι Αθηναίοι, η οποία εγγράφεται στον Κορινθιακό Πόλεμο (395-387 π.Χ.). Στην ίδια μάχη ίσως χάθηκε και ο εικοσάχρονος Δεξίλεως, γιος του Λυσανίου από την τάξη των ιππέων, που καταγόταν από το Θορικό, και εικονίζεται έφιππος στην επιτύμβια στήλη παρακάτω.
Ο έφιππος Δεξίλεως καταβάλλει έναν οπλίτη, εικονολογικός πρόγονος του Αϊ-Δημήτρη
Στη μια μεριά στον Κορινθιακό Πόλεμο βρέθηκε η Σπάρτη, ενώ από την άλλη συνήψαν το 394 π.Χ. συμμαχία εναντίον της στην Κόρινθο τέσσερις σημαντικές πόλεις-κράτη που δυσφορούσαν από τη σπαρτιατική ηγεμονία την επομένη του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) —που όλοι οι Έλληνες πλην Αθηναίων τον έλεγαν «Αθηναϊκό Πόλεμο»—, δηλαδή η ηττημένη Αθήνα, το Άργος, μα και η Θήβα και η Κόρινθος, που ήσαν τέως σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων, αλλ’ ένιωθαν κάπως ριγμένες από τους νικητές.
Επειδή κάθε μεγάλη αναστάτωση κάτω από τους ουρανούς είναι μια θαυμάσια κατάσταση, η περσική αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών προθυμοποιήθηκε να προσφέρει στήριξη στους δυσφορούντες, ώστε αξιοποιώντας τη βούλησή τους να τερματίσουν τη σπαρτιατική ηγεμονία (404-371 π.Χ.), να τους στρέψει σε αντιπερισπασμό εναντίον της Σπάρτης, διότι ο Αγησίλαος Β΄ της Σπάρτης (445/4-360/59 π.Χ., βασιλεύς από περ. 400 έως περ. 360 π.Χ.) εκστράτευε εκείνον τον καιρό εναντίον των σατραπών στην Ιωνία.
Ηρωικός και τολμηρός στη μάχη αλλά γενικά αδέξιος στη διπλωματία, που μιλώντας για διπλωματία στον αρχαίο κόσμο είναι ένας άλλος τρόπος για να αποφύγουμε όρους του καιρού μας αν λέγαμε πως δεν ήταν μάστορας της γεωπολιτικής
Ο Αγησίλαος Β΄ θεωρείται ο σπουδαιότερος βασιλεύς της Σπάρτης σε όλη τη μακρά ιστορία της, και εννοώ κυρίως την ιστορία της κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή.
Ηρωικός και τολμηρός στη μάχη αλλά γενικά αδέξιος στη διπλωματία, που μιλώντας για διπλωματία στον αρχαίο κόσμο είναι ένας άλλος τρόπος για να αποφύγουμε όρους του καιρού μας αν λέγαμε πως δεν ήταν μάστορας της γεωπολιτικής, κάτι που του προσάπτουν οι ιστορικοί διαφόρων σπουδών πολέμου και στρατηγικής, αξιολογώντας το πώς διαχειρίστηκε την ηγεμονία της Σπάρτης που κληρονόμησε μια τετραετία μετά τον θρίαμβο επί των Αθηνών, μα κατέληξε να χάνει, όταν απέτυχε να αποτρέψει την άνοδο της Θήβας και την εγκατάσταση της δικής της, βραχύβιας ηγεμονίας μετά τη Μάχη στα Λεύκτρα (371 π.Χ.), εξέλιξη που έκτοτε υποβίβασε τη Σπάρτη σε μια ολωσδιόλου άγνωστη σε κείνην για δυο αιώνες εμπειρία, την εμπειρία μιας δευτερεύουσας πλέον δύναμης στην Ελλάδα. [Περισσότερα για τον Αγησίλαο στην επόμενη συμβολή].
Του Κορινθιακού Πολέμου είχε προηγηθεί προπαρασκευαστικά μια περιοδεία του Τιμοκράτη του Ρόδιου, απεσταλμένου του Σατράπη Φαρνάβαζου Β΄ της Φρυγίας επί τον Ελλήσποντο (413-387 π.Χ.). Ο Φαρνάβαζος είχε περιέλθει σε κίνδυνο, όταν ο Σατράπης των πολύχρυσων Σάρδεων Τιθραύστης, που το 395 π.Χ. είχε αποσταλεί από τα Σούσα να εκτελέσει τον Τισσαφέρνη και να αναλάβει τις Σάρδεις στη θέση του, είχε πείσει τον Αγησίλαο να αφήσει τις Σάρδεις ήσυχες, και να στραφεί καλύτερα στη Φρυγία του Φαρνάβαζου, παρέχοντάς του μάλιστα και χρηματοδότηση. Ο Τιμοκράτης είχε επισκεφτεί το 396 ή 395 π.Χ. τις τέσσερις ελληνικές πόλεις κουβαλώντας άφθονους περσικούς στατήρες και υποσχέσεις για περισσότερο χρήμα, μεταφέροντας δε ζωηρές παραινέσεις για να κινηθούν άμεσα και από κοινού εναντίον της Σπάρτης.
Η πρώτη μεγάλη μάχη του πολέμου, και νίκη των Θηβαίων, δόθηκε στην Αλίαρτο της Βοιωτίας το 395 π.Χ., όπου σκοτώθηκε ο Λύσανδρος, ένας από τους πιο ονομαστούς στρατηγούς των Σπαρτιατών
Το πράγμα απαιτούσε περίσκεψη, αλλά έπρεπε κάπως να ξεκινήσει, κι έτσι οι Θηβαίοι πίεσαν τις εξελίξεις συμμαχώντας με τους Λοκρούς, πείθοντάς τους να εισβάλουν στη Φωκίδα στη συνέχεια, η οποία έτσι υποχρεώθηκε να ζητήσει τη συνδρομή της συμμάχου Σπάρτης, που όφειλε να κατέλθει στο πλευρό της συμμάχου της για να πνίξει το τερατάκι της Θήβας προτού αυτό μεγαλώσει, οι δε Θηβαίοι και Βοιωτοί έταξαν παράλληλα στους παλαιούς ανταγωνιστές τους, Αθηναίους, μια αιώνια συμμαχία, εάν τους συνέτρεχαν στην επικείμενη αναμέτρηση, και οι Αθηναίοι είδαν μιαν ευκαιρία να πάρουν το αίμα τους πίσω.
Η πρώτη μεγάλη μάχη του πολέμου, και νίκη των Θηβαίων, δόθηκε στην Αλίαρτο της Βοιωτίας το 395 π.Χ., όπου σκοτώθηκε ο Λύσανδρος, ένας από τους πιο ονομαστούς στρατηγούς των Σπαρτιατών, αυτός που είχε συντρίψει τον στόλο των Αθηναίων στη Μάχη στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.), υποχρεώνοντας την Αθήνα να συνθηκολογήσει λίγο αργότερα, και ήταν ο εισηγητής της Σπαρτιατικής Ηγεμονίας σε αντικατάσταση της διαλυμένης Αθηναϊκής, στρατηγική επιλογή που απομακρυνόταν από την πάγια και αρχαία προτεραιότητα της Σπάρτης να μην επιδιώκει υπερέκταση των δυνάμεών της για να ασκεί ηγεμονία.
Ενώπιον των θηβαϊκών προκλήσεων, το σπαρτιατικό σχέδιο ήταν να αποσταλούν δύο στρατεύματα στη Βοιωτία, όσο ακόμα απουσίαζε ο Αγησίλαος Β΄ στην Ιωνία, το ένα υπό τον στρατηγό Λύσανδρο, και το δεύτερο υπό τον βασιλέα Παυσανία των Αγιαδών, που θα συμβάλλονταν στην Αλίαρτο.
Όμως, ο Παυσανίας καθυστερούσε στην Πελοπόννησο, ο δε Λύσανδρος που έφτασε μέρες νωρίτερα αποφάσισε να μην περιμένει άλλο, μα να κινηθεί από μόνος του, πρώτα επιχειρώντας να ανατρέψει τις Αρχές της πόλης με πραξικόπημα, κι έπειτα, όταν απέτυχε, να την καταλάβει εφορμώντας στα τείχη της.
Οι Σπαρτιάτες εξεμάνησαν εναντίον του Captain Slow, τον πέρασαν από δίκη για την καταστροφική του αργοπορία, ευθύνη που αναγνώρισε και ο ίδιος ο Παυσανίας, βλέποντας τη βέβαιη καταδίκη και την εκτέλεσή του να πλησιάζει, και αυτοεξορίστηκε
Τότε, μια θηβαϊκή δύναμη που στρατοπέδευε εκεί κοντά έσπευσε στην Αλίαρτο, συγκρούσθηκε σε μάχη ακριβώς κάτω απ’ τα τείχη της πόλης, ο Λύσανδρος έπεσε, οι Σπαρτιάτες του υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση, οι Θηβαίοι τούς καταδίωξαν, και τελικά, μολονότι τεχνικά νικητές της μάχης στα τείχη της Αλιάρτου, υπέστησαν μεγάλες απώλειες όταν οι Σπαρτιάτες έκαναν μεταβολή και απώθησαν τους διώκτες τους. Κατόπιν, τα δύο στρατεύματα αποσύρθηκαν πίσω στα εδάφη τους.
Πέρασαν οι μέρες, ώσπου έφτασε ο Παυσανίας, προτείνοντας ανακωχή για να συλλέξει τους νεκρούς, μεταξύ αυτών και τον Λύσανδρο. Οι Θηβαίοι αποδέχθηκαν υπό τον όρο να αποσυρθεί ακολούθως από τη Βοιωτία, και να επιστρέψει στη Σπάρτη. Οι Σπαρτιάτες εξεμάνησαν εναντίον του Captain Slow, τον πέρασαν από δίκη για την καταστροφική του αργοπορία, ευθύνη που αναγνώρισε και ο ίδιος ο Παυσανίας, βλέποντας τη βέβαιη καταδίκη και την εκτέλεσή του να πλησιάζει, και αυτοεξορίστηκε.
Οι ανέλπιστες αυτές εξελίξεις αφενός κατέλιπαν μόνον κυρίαρχο στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Σπάρτης τον Αγησίλαο, που όμως βρισκόταν ακόμα στην ιωνική του εκστρατεία, αφετέρου δε ενθάρρυναν την Κόρινθο και το Άργος να συνταχθούν στο πλευρό της Θήβας και της Αθήνας, όταν αποδείχθηκε πως η Σπάρτη δεν ήταν αήττητη, αλλά είχε μάλιστα μείνει και προς στιγμήν ακέφαλη.
Το συνέδριο των συμμάχων που συνήλθε στην Κόρινθο ούτε δέκα χρόνια μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου θα εξέταζε με προβληματισμό τις επιθετικές και μονομερείς παρεμβάσεις των Λακεδαιμονίων στη Λοκρίδα και την εμπεδωμένη σπαρτιατική επιρροή στη συμμαχική Φωκίδα.
Θορυβημένοι από το συνέδριο που προμήνυε τη σύμπηξη συμμαχίας εναντίον τους, οι Σπαρτιάτες απέστειλαν στράτευμα υπό τον Αριστόδημο να απειλήσει τα συμμαχικά στρατεύματα στην Κόρινθο, αφού ο Αγησίπολις Α΄ (394-380 π.Χ.), που διαδέχθηκε τον φυγά πατέρα του, Παυσανία, ως βασιλεύς από τον Οίκο των Αγιαδών, ήταν ακόμα παιδί, όπως και ο αδελφός του, Κλεόμβροτος Α΄.
Αν και μοιάζει σαν η σπαρτιατική ορμή να επέσπευσε τις εξελίξεις σύμπηξης της συμμαχίας, στ’ αλήθεια αυτό που έκαναν οι Σπαρτιάτες ήταν ν’ αρπάξουν πίσω την πρωτοβουλία επιλογής τόπου και χρόνου
Προτού το συμμαχικό συνέδριο καταλήξει σε κάποια απόφαση για πόλεμο με τη Σπάρτη, η Σπάρτη κατέφθασε και εισέβαλε στην κορινθιακή επικράτεια, λεηλατώντας, καίγοντας, και ρημάζοντας, τόσο για να στερήσει πολύτιμους πόρους, logistics που λέμε σήμερα, όσο και για να προκαλέσει χάος και καταστροφή τέτοια που θα απέτρεπε εν τη γενέσει της κάθε κορινθιακή σκέψη για βιώσιμη πολεμική συμμετοχή στην αντισπαρτιατική ομοσπονδία.
Αν και μοιάζει σαν η σπαρτιατική ορμή να επέσπευσε τις εξελίξεις σύμπηξης της συμμαχίας, στ’ αλήθεια αυτό που έκαναν οι Σπαρτιάτες ήταν ν’ αρπάξουν πίσω την πρωτοβουλία επιλογής τόπου και χρόνου για την αναπόφευκτη σύγκρουση με μια κίνηση «ή τώρα ή ποτέ», γιατί όσο καθυστερούσαν παραχωρούσαν χρόνο προπαρασκευής των βέβαιων εχθρών τους, που ήδη είχαν καταγάγει τη νίκη στην Αλίαρτο, της οποίας οι συνέπειες δεν μετρώνταν μονάχα σε απώλεια Σπαρτιατών οπλιτών, μα και δύο ηγετικών προσωπικοτήτων της Σπάρτης.
Ο Αριστόδημος διοικούσε περίπου δεκαοχτώ ή δεκαεννιά χιλιάδες οπλίτες, εκ των οποίων οι έξι χιλιάδες ήσαν Σπαρτιάτες και Λακεδαιμόνιοι, και οι υπόλοιποι από άλλες πόλεις-κράτη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, ακόμα τριακόσιοι Κρήτες τοξότες και σφενδονίτες. Οι ιππείς του ήσαν εξακόσιοι.
Όταν οι δύο φάλαγγες συγκρούσθηκαν, οι αριστερές τους πτέρυγες ηττήθηκαν, και οι δεξιές τους επικράτησαν, κάτι που δεν σπάνιζε στις οπλιτικές μάχες των κλασικών χρόνων
Στην ξερή κοίτη του ποταμού της Νεμέας παρατάχθηκαν απέναντί τους περίπου είκοσι τέσσερις χιλιάδες άνδρες. Έξι χιλιάδες Αθηναίοι οπλίτες και πλάι τους τρεις χιλιάδες Ευβοείς, επτά χιλιάδες Αργείοι, πέντε χιλιάδες Βοιωτοί, τρεις χιλιάδες Κορίνθιοι. Τους συνόδευε ένα ιππικό οχτακοσίων Βοιωτών, εξακοσίων Αθηναίων, εκατό Χαλκιδέων, και άλλοι περίπου πενήντα Οζόλες Λοκροί.
Όπως πάντα, οι Σπαρτιάτες έπιασαν τη δεξιά πτέρυγα και οι σύμμαχοί τους την αριστερή. Από την άλλη, όμως, οι ομόσπονδοι διαφωνούσαν για τη δική τους διάταξη, ώσπου τελικά οι Θηβαίοι με τους Βοιωτούς κατέλαβαν τη δεξιά πτέρυγα, οι Αθηναίοι δέχθηκαν να παραταχθούν στην αριστερή πτέρυγα, απέναντι από τους Σπαρτιάτες, και οι λοιποί στη δεξιά, απέναντι απ’ τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων.
Όταν οι δύο φάλαγγες συγκρούσθηκαν, οι αριστερές τους πτέρυγες ηττήθηκαν, και οι δεξιές τους επικράτησαν, κάτι που δεν σπάνιζε στις οπλιτικές μάχες των κλασικών χρόνων. Δηλαδή, οι Σπαρτιάτες είχαν επικρατήσει των Αθηναίων, και οι Θηβαίοι είχαν επικρατήσει των Πελοποννησίων συμμάχων, τους οποίους αφρόνως είχαν βαλθεί να καταδιώξουν καθώς εκείνοι υποχωρούσαν.
Με τα χέρια τους ελεύθερα πια από τους ηττημένους Αθηναίους, οι Σπαρτιάτες επιτέθηκαν διαδοχικά στους Αργείους, τους Κορινθίους, και τέλος στους Βοιωτούς, που όλοι τους υπέστησαν βαριές απώλειες, περίπου τριπλάσιες των Σπαρτιατών, κάπου τρεις χιλιάδες έναντι χιλίων, αν και ο φίλος των Λακεδαιμονίων, ο Ξενοφών ο Αθηναίος, παραδίδει πως οι Σπαρτιάτες έχασαν μονάχα οκτώ άνδρες, ίσως εννοώντας τους Σπαρτιάτες ή Ομοίους, και όχι γενικά τους Λακεδαιμονίους, που συγκροτούσαν κυρίως οι περίοικοι και οι είλωτες. Ο ίδιος Ξενοφών επέρριψε την ευθύνη της ήττας στους Θηβαίους που είχαν υπερεκτιμήσει την ισχύ τους και δεν διέθεταν την πειθαρχία για μια μάχη με τόσες συμμαχικές δυνάμεις στην παράταξή τους.
Η μεν σπαρτιατική νίκη δεν ήταν διόλου αμφιλεγόμενη, αλλά η Σπάρτη δεν κατόρθωσε να επωφεληθεί τη συντριβή του εχθρικού στρατεύματος, λογουχάρη για να κυριέψει την Κόρινθο και να περάσει τον Ισθμό εισβάλλοντας στην Αττική και τη Βοιωτία, ενώ οι μήνες που μεσολάβησαν μέχρι την επόμενη οπλιτική αναμέτρηση, στην Κορώνεια της Βοιωτίας, υπαινίχθηκαν κάποια στρατηγική αμηχανία της Σπάρτης, όσο απουσίαζε ο Αγησίλαος.
Ορισμένοι δυσμενείς οιωνοί, ιδιαίτερα μια μερική έκλειψη ηλίου λίγες ημέρες νωρίτερα, είχαν κλονίσει το ηθικό του κατάκοπου στρατεύματος
Ο Αγησίλαος είχε στο μεταξύ κληθεί να επιστρέψει εσπευσμένα από την Ιωνία με ταχυπορείες διερχόμενος τη Θράκη έως την κεντρική και νότια Ελλάδα πίσω στην πατρίδα, εγκαταλείποντας τις επιχειρήσεις του που είχαν φέρει σε δύσκολη θέση τον Σατράπη Φαρνάβαζο Β΄. Ο περσικός αντιπερισπασμός στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε πιάσει.
Το στράτευμα του Αγησιλάου συγκροτούσαν Σπαρτιάτες βαρυοπλίτες, πλάι τους στέκονταν μισθοφόροι βετεράνοι από τους γνωστούς μας Μυρίους του Κύρου του Νεότερου που είχαν βαδίσει εναντίον του αδελφού του, Αρταξέρξη Β΄ (405/4-369/8 π.Χ.), και μετά τη συντριβή στη Μάχη στα Κούναξα (401 π.Χ.) είχαν τραβήξει τον δρόμο του γυρισμού (399 π.Χ.) πίσω στον ελληνικό κόσμο· επιπλέον απελεύθεροι είλωτες, και σύμμαχοι Ίωνες, Φωκείς, και Ορχομένιοι, όλοι μαζί περίπου δεκαπέντε χιλιάδες άνδρες, όμως με περισσότερους πελταστές απ’ όσους θα κατέβαζαν οι αντίπαλοι, και περίπου ισάριθμο ιππικό με κείνων.
Όταν ο Αγησίλαος έφτασε στη Βοιωτία, τον περίμεναν εκεί στην Κορώνεια στους πρόποδες του Ελικώνα περίπου είκοσι χιλιάδες οπλίτες, Θηβαίοι με συμμάχους Βοιωτούς, Κορίνθιοι, οι γνωστοί εχθροί των Σπαρτιατών Αργείοι, ακόμα Αθηναίοι, Ευβοείς, και Λοκροί, που επρόκειτο να εμπλακούν σε μια από τις φονικότερες μάχες οπλιτών της κλασικής αρχαιότητας, η οποία μπορεί να συγκριθεί με γνωστότερες μάχες, όπως εκείνες στο Δήλιον το 424 π.Χ. και στη Μαντίνεια το 362 π.Χ., που όλες τους συνέβη να λάβουν χώρα μέσα στον μακρό βίο του Αγησιλάου.
Ορισμένοι δυσμενείς οιωνοί, ιδιαίτερα μια μερική έκλειψη ηλίου λίγες ημέρες νωρίτερα, είχαν κλονίσει το ηθικό του κατάκοπου στρατεύματος, που όμως ο Σπαρτιάτης βασιλεύς κατόρθωσε να ανυψώσει υπενθυμίζοντας την πρόσφατη νίκη στη Νεμέα, όπου είχε πέσει και ο Δημοκλείδης, αλλά και μεταφέροντας στους οπλίτες του κάποια fake news που σκαρφίστηκε για το ηρωικό και τάχα νικηφόρο τέλος του Ναυάρχου Πεισάνδρου σε ναυμαχία στην Ιωνία εναντίον του περσικού στόλου, αν και γνώριζε πως ο απόλεμος γαμπρός του είχε συντριβεί στην καταστροφική Ναυμαχία της Κνίδου.
Απέναντί του είχαν παραταχθεί ψυχωμένοι οι Θηβαίοι με τους Βοιωτούς συμμάχους τους, οι Αθηναίοι, που κουβαλούσαν μέσα τους την κυνική σοφία μιας παλαιάς δύναμης που γνώριζε πως για να διατηρήσουν την περσική στήριξη όφειλαν να φέρνουν νικηφόρα αποτελέσματα, ειδάλλως ο Μέγας Βασιλεύς θα έμπαινε στον πειρασμό να αλλάξει πλευρά, και οι συγκλονισμένοι από την ήττα της Νεμέας Κορίνθιοι και Αργείοι.
Βιαστικά πέταξαν κάτω ό,τι είχαν αρπάξει, και επιχείρησαν να συγκροτήσουν εκ νέου τη δική τους φάλαγγα
Δεκαπέντε χιλιάδες έναντι είκοσι χιλιάδων στάθηκαν σιωπηλοί, και άρχισαν να βαδίζουν σε φάλαγγες, ώσπου στα διακόσια μέτρα οι Θηβαίοι ξεχύθηκαν κραυγάζοντας την πολεμική τους ιαχή, και οι Μύριοι λίγο αργότερα μαζί με τους Ίωνες στο κέντρο της παράταξης του Αγησιλάου όρμηξαν στους πανικόβλητους Αργείους που την κοπάνησαν υποχωρώντας άτακτα στον Ελικώνα. Οι έμπειροι Μύριοι είχαν πιστέψει πως η μάχη είχε κριθεί, και ετοίμαζαν στεφάνια για τον Αγησίλαο.
Οι Θηβαίοι, όμως, είχαν σπάσει τις γραμμές των Ορχομενίων, και παρατώντας την καταδίωξη ρίχτηκαν να λεηλατήσουν το αφύλαχτο στρατόπεδο των Ιώνων, όταν πρόσεξαν πως οι Αργείοι είχαν εξαφανιστεί από τη μάχη συμπαρασύροντας στον Ελικώνα κι άλλους συμμάχους, και τώρα καταπάνω τους βροντούσε τρέχοντας η σπαρτιατική φάλαγγα με τον ίδιο τον Αγησίλαο στην κορυφή της.
Βιαστικά πέταξαν κάτω ό,τι είχαν αρπάξει, και επιχείρησαν να συγκροτήσουν εκ νέου τη δική τους φάλαγγα, όμως οι Σπαρτιάτες τούς πρόλαβαν και ακολούθησε μια φονική μάχη σώμα με σώμα, ασπίδα με ασπίδα, που αποδεκάτισε τους Θηβαίους και τους Βοιωτούς, απ’ τους οποίους πολύ λίγοι κατόρθωσαν να αποδράσουν στον Ελικώνα, και καμιά ογδονταριά είχαν καταφύγει στο άσυλο ενός ιερού.
Τραυματισμένος αλλά νικητής, ο Αγησίλαος διέταξε να μην πειράξουν όσους είχαν προσφύγει στο ιερό, και επέτρεψε την επομένη στους Θηβαίους και τους λοιπούς ηττημένους συμμάχους τους Βοιωτούς να αποσυρθούν, συλλέγοντας τους περίπου εξακόσιους νεκρούς τους, όσο και οι Σπαρτιάτες συνέλεγαν και τους δικούς τους τριακόσιους πενήντα. Κατόπιν, αποσύρθηκαν στη συμμαχική Φωκίδα και από κει εισέβαλαν στη Λοκρίδα.
Μέχρι το τέλος τού ειδάλλως ασαφούς σε έκβαση Κορινθιακού Πολέμου, οι σπαρτιατικές νίκες στη Νεμέα και την Κορώνεια στάθηκαν οι πιο τυπικές, χερσαίες, οπλιτικές αναμετρήσεις σημαντικής κλίμακας, όμως η ήττα του σπαρτιατικού στόλου στην Κνίδο εξουδετέρωσε για πάντα κάθε όνειρο της Σπάρτης να καταστεί θαλασσοκράτειρα, επιτρέποντας στην Αθήνα υπό τον Θρασύβουλο, και με τη στήριξη του βασιλέα Ευαγόρα της Κύπρου, να πιστέψει εκ νέου στο ναυτικό της πεπρωμένο, αναλαμβάνοντας σειρά θαλάσσιων επιχειρήσεων που της απέφεραν τη μερική ανάκτηση χώρου και κάμποσων νησιών που κάποτε ανήκαν στη Δηλιακή της Συμμαχία του προηγούμενου αιώνα.
Αυτή η υπόθεση της περσικής ανάμιξης στις ελληνικές υποθέσεις είχε γυρίσει μπούμερανγκ, και έπρεπε να κλείσει γρήγορα
Κοντά σ’ αυτά, όμως, οι Πέρσες παρακολουθούσαν με αυξανόμενη ανησυχία αφενός τη σπαρτιατική αμηχανία στη στεριά και τη σπαρτιατική εξαΰλωση στη θάλασσα, αφετέρου τις αθηναϊκές επιτυχίες επικίνδυνης έως απειλητικής ανάκαμψης σε κείνο το όπλο και πεδίο που κατεξοχήν είχαν καταστήσει ηγέτιδα έως ηγεμονική την Αθήνα στον ελληνικό κλασικό κόσμο, δηλαδή στη ναυτοσύνη, η οποία τους επέτρεπε να πλήττουν τον εχθρό τους όπου ήθελαν με σχετική ασυλία, με την Κύπρο του Ευαγόρα στο πλευρό τους.
Αυτή η υπόθεση της περσικής ανάμιξης στις ελληνικές υποθέσεις είχε γυρίσει μπούμερανγκ, και έπρεπε να κλείσει γρήγορα, γιατί ο πόλεμος που προοριζόταν να είναι χερσαίος κατά της σπαρτιατικής μητρόπολης αποτελματώθηκε στη στεριά, αλλά μεταφέρθηκε και επεκτάθηκε στο Αιγαίο, όπως ακριβώς δεν έπρεπε να συμβεί, όταν τους Πέρσες απασχολούσε ο Αγησίλαος Β΄ στην Ιωνία και το ανατολικό Αιγαίο.
Οι εξελίξεις υποχρέωσαν τους Αχαιμενίδες να αποσύρουν την υποστήριξή τους από τους τέσσερις συμμάχους και να στραφούν τώρα στο πλευρό της Σπάρτης, διότι προτεραιότητά τους δεν ήταν κάποιος να διαδεχθεί σε ισχύ τη Σπάρτη, που τους ενοχλούσε στη Μικρά Ασία, ειδικά οι Αθηναίοι που τον προηγούμενο αιώνα είχαν, πάνω στη δική τους Δηλιακή ακμή, βάλει στο στόχαστρο τις ιωνικές σατραπείες, αλλά καμία ελληνική δύναμη να μην αναδειχθεί ηγέτιδα, μα να εμπλέκεται διαρκώς με ισοδύναμους αντιπάλους σε αδιέξοδες συγκρούσεις, ή εάν κάτι τέτοιο δεν καταστεί δυνατό και βιώσιμο, τότε κανείς Έλληνας να μη συμμαχήσει με κανένα Έλληνα, για να έχουν οι Πέρσες το κεφάλι τους ήσυχο.
Το 387 π.Χ. ο Κορινθιακός Πόλεμος, που κατά την αντίληψη της εποχής ήταν το τελευταίο τμήμα του Πελοποννησιακού Πολέμου, έληξε με τη Βασίλειο Ειρήνη, αποκληθείσα έτσι στην αρχαιότητα από τον Μεγάλο Βασιλέα Αρταξέρξη Β΄ των Αχαιμενιδών που την υπαγόρευσε, άλλως γνωστή ως Ανταλκίδειος Ειρήνη, από τον Σπαρτιάτη διοικητή του στόλου και διπλωμάτη που κατέφθασε στα Σούσα να τη διαπραγματευθεί με τον Σατράπη της Λυδίας, τέως της Αρμενίας, τον έμπειρο διπλωμάτη Τιρίβαζο.
Για να πιέσει τους τέσσερις συμμάχους να προσέλθουν σε διαπραγματεύσεις, ο Ανταλκίδας έβαλε στο στόχαστρο τους Αθηναίους: μετακίνησε τα ενενήντα πλοία του σπαρτιατικού στόλου στον Ελλήσποντο, απ’ όπου οι Αθηναίοι ήδη από την τελευταία φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου έφερναν σιτηρά στην πόλη τους από το βασίλειο του Κιμμερίου Βοσπόρου, που εκτεινόταν στην Κριμαία και στις ακτές της Μαιώτιδος Λίμνης, που σήμερα αποκαλούμε Θάλασσα του Αζόφ.
Εκείνος ο ναυτικός αποκλεισμός της εφοδιαστικής αλυσίδας ξύπνησε στους Αθηναίους αναμνήσεις της στρατηγικής τραγωδίας, στρατιωτικής, εμπορικής, οικονομικής, στους Αιγός Ποταμούς πριν από δεκαεφτά χρόνια, και έτσι δήλωσαν έτοιμοι να προσέλθουν στη διαπραγμάτευση. Με τη σειρά τους, οι Αργείοι, οι Κορίνθιοι, και οι Θηβαίοι, που είχαν ήδη στερηθεί την αρχική περσική χρηματοδότηση, όταν αυτή είχε αποσυρθεί στη συνέχεια, βρέθηκαν σε αδιέξοδο, και αδυνατώντας να συνεχίσουν χωρίς τους Αθηναίους προσήλθαν κι εκείνοι στη σύνοδο της ειρήνης στη Σπάρτη.
Ο Ξενοφών παραδίδει τη γεωπολιτικά κρισιμότερη ρύθμιση της ειρήνης
Ο Ξενοφών παραδίδει τη γεωπολιτικά κρισιμότερη ρύθμιση της ειρήνης: ο βασιλεύς Αρταξέρξης, γράφει, θεωρεί δίκαιο να του ανήκουν οι πόλεις στην Ασία, δηλαδή στη Μικρά Ασία, όπως και οι Κλαζομενές και η Κύπρος ανάμεσα σε άλλα νησιά, και όλες οι άλλες ελληνίδες πόλεις, τόσο οι μικρές όσο και οι μεγάλες, να κηρυχθούν «αυτόνομες», εκτός από τη Λήμνο, την Ίμβρο, και τη Σκύρο, που όπως παλιά θα πρέπει να ανήκουν στους Αθηναίους.
Ο Μέγας Βασιλεύς συνέχισε με μια προειδοποίηση: αν κάποια από τις δύο πλευρές [Σπάρτη ή οι Σύμμαχοι] δεν αποδεχθεί αυτήν την ειρήνη, θα την πολεμήσω, μαζί με εκείνους που επιθυμούν αυτήν την ειρηνευτική ρύθμιση, τόσο κατά ξηρά όσο και κατά θάλασσα, με πλοία όσο και με χρήματα.
Έτσι, η Κύπρος και η Ιωνία εγκαταλείφθηκαν στα χέρια των Περσών από τις ελληνικές δυνάμεις του πρώιμου 4ου π.Χ. αιώνα, οι δε Αθηναίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν και να παραχωρήσουν τον έλεγχο του εσχάτως ανακτηθέντος αιγαιακού τους χώρου στους Πέρσες.
Στο περσικό στόχαστρο είχε περιέλθει ειδικότερα η νέα πολιτειακή μορφή της «συμπολιτείας» Άργους και Κορίνθου
Αυτή κατέστη η σπουδαιότερη γεωπολιτική μεταβολή που ανέτρεψε δραματικά την εικόνα στη ζώνη μετά τους Περσικούς Πολέμους και την εποχή της Δηλιακής Συμμαχίας του 5ου π.Χ. αιώνα, η επιστροφή της Ιωνίας και του Αιγαίου στον περσικό έλεγχο, όχι έπειτα από κατάκτηση, αλλά με παράδοση, ειδάλλως με απειλή πολέμου, με ευθαρσώς ένα πελώριο περσικό casus belli.
Βέβαια, η μεταβολή αυτή προπαρασκευαζόταν κλιμακωτά από την ύστερη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, όμως τώρα σημειωνόταν ο γεωπολιτικός θρίαμβος των Αχαιμενιδών που υπαγόρευαν με όρους και με απειλές την παραίτηση των Ελλήνων, δίχως καν να εκστρατεύσουν στην Ελλάδα, όπως είχε κάνει ανεπιτυχώς ο Ξέρξης.
Παράλληλα, ο όρος περί «αυτονομίας», που σήμαινε πως καμία ελληνική πόλη-κράτος δεν θα συμβαλλόταν σε ένωση ή συμμαχία με άλλη, αυτό που ονομαζόταν «κοινόν» στη γλώσσα της εποχής, ήταν ο όρος που προοριζόταν να βάλει ταφόπλακα πάνω στο πείραμα της Κορινθιακής Συμμαχίας Θήβας, Αθηνών, Άργους, και Κορίνθου, που είχε ξεκινήσει με περσική μεν πρωτοβουλία, μα εξελίχθηκε σε κάτι επικίνδυνο για τα Σούσα.
Στο περσικό στόχαστρο είχε περιέλθει ειδικότερα η νέα πολιτειακή μορφή της «συμπολιτείας» Άργους και Κορίνθου, οι πολίτες των οποίων μοιράζονταν το αυτό πολιτικό δικαίωμα, και τώρα καλούνταν να τη διαλύσουν. Θυμάμαι, κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα κάτι παρόμοιο ίσχυε ανάμεσα στα Άβδηρα και τη μητρόπολή τους, την Τέω της Ιωνίας, όπου είχαμε τους αποκαλούμενος σε μιαν επιγραφή «σύνθετους Τήιους», όμως ήταν ιστορικά διαφορετική η γέννηση και λειτουργία του φαινομένου εκεί.
Παρόμοια, οι Θηβαίοι και οι λοιποί Βοιωτοί όφειλαν να διαλύσουν τη δική τους Βοιωτική Συμμαχία. Μονάχα η ιστορική από την αρχαϊκή εποχή Πελοποννησιακή Συμμαχία επετράπη να εξακολουθήσει, ως δύναμη που θα επόπτευε στον ελλαδικό χώρο την εφαρμογή των όρων της ειρήνης.
Η επίσημη ανύψωση της Σπάρτης στανικώς στην κορυφή της παρακμάζουσας ελληνικής ιεραρχίας ισχύος, με την εντολή του Μεγάλου Βασιλέως, ήταν μια ιστορικά ντροπιαστική εξέλιξη για την άλλοτε περήφανη προστάτιδα του ελληνικού κόσμου, εξέλιξη που λειτουργούσε μονάχα διότι τα Σούσα το επέβαλλαν και το χρηματοδοτούσαν.
Παρείχε, όμως, απολύτως πρακτικά στη Σπάρτη τη διαβολική δυνατότητα να προβαίνει καταχρηστικά σε εχθροπραξίες κατά των ελληνίδων πόλεων ισχυριζόμενη πως απλώς εφαρμόζει την περσική εντολή περιφρούρησης των όρων της Βασιλείου Ειρήνης, όπως λογουχάρη βίωσε η Μαντίνεια, όταν υποχρεώθηκε να διαλυθεί στις κώμες και στα χωριά που την είχαν συνθέσει σε πόλη έπειτα από συνοικισμό των πληθυσμών της.
Το 383 π.Χ., η σπαρτιατική μηχανή έβαλε στο μάτι το «Κοινόν των Χαλκιδέων», που επρόκειτο για την Ολυνθιακή Χαλκιδική («Χαλκιδεῖς ἐπί Θρᾴκης»), το οποίο αργότερα πολέμησε και διέλυσε το 348 π.Χ. ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας.
Εφαρμόζοντας τάχα τη Βασίλειο Ειρήνη, η Σπάρτη έκρινε ξαφνικά πως το Κοινόν των Χαλκιδέων, που μετρούσε ήδη σαράντα επτά χρόνια ζωής από το 430 π.Χ., παραβίαζε τον όρο περί αυτονομίας των ελληνίδων πόλεων, και σπεύδοντας να πατάξει και να διαλύσει τους Χαλκιδείς, ένα εκστρατευτικό σώμα κατευθυνόμενο προς τη Χαλκιδική κυρίεψε καθ’ οδόν την Καδμεία της Θήβας, εγκαθιστώντας εκεί μια φιλολακωνική ολιγαρχία, έπειτα βέβαια από πρόσκληση της φιλολακωνικής παράταξης της πόλης, που πάντα βρίσκεται σε μια πόλη μια πέμπτη φάλαγγα για να στείλει βολικά τέτοια αιτήματα. Η σπαρτιατική εκστρατεία εναντίον της Χαλκιδικής διήρκεσε έως το 379 π.Χ.
Τότε ήταν, το 379 π.Χ., που πίσω στη Θήβα ο Πελοπίδας με την παράταξή του φόνευσε τους τυράννους και αποτίναξε τον ολιγαρχικό ζυγό
Τότε ήταν, το 379 π.Χ., που πίσω στη Θήβα ο Πελοπίδας με την παράταξή του φόνευσε τους τυράννους και αποτίναξε τον ολιγαρχικό ζυγό, απελευθερώνοντας την πόλη του από τη σπαρτιατική δυστοπία που με νομότυπες δικαιολογίες, με όπλα της χαρτιά, υπογραφές, και σφραγίδες, επιχειρούσε στο όνομα του Μεγάλου Βασιλέως να εγκαταστήσει μια δική της ηγεμονία πάνω στους Έλληνες, όπως παρατήρησε ακόμα και ο φίλος της ο Ξενοφών, που απέδωσε τις σπαρτιατικές ενέργειες σε παραφροσύνη.
Ακολούθησε ο Βοιωτικός Πόλεμος, 378 έως 371 π.Χ., που αναβίβασε τη Θήβα σε ηγεμονική δύναμη μετά τη Μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. έως τη Μάχη στη Μαντίνεια το 362 π.Χ.
Παράλληλα, το 377 π.Χ., οι Αθηναίοι συγκρότησαν τη Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία με σκοπό της την υπεράσπιση του συμμαχικού χώρου από τις σπαρτιατικές ηγεμονικές παρεμβάσεις και επιχειρήσεις [το 355 π.Χ. αποστάτησαν οι περισσότερες συμμαχικές πόλεις, και η συμμαχία διαλύθηκε].
Όχι σπάνια, η απειλή του πολέμου κοστίζει λιγότερο, αλλ’ αποφέρει περισσότερα
Έως την ηγεμονική άνοδο της Μακεδονίας το 346 π.Χ., η Βασίλειος Ειρήνη δεν κατόρθωσε μεν να εγκαταστήσει πλήρως την περσικής εξυπηρέτησης γεωπολιτική τάξη στην οποία απέβλεπε ο αρχικός σχεδιασμός της, διαμόρφωσε όμως μια απέθαντη κουλτούρα σκέψης που επιχειρούσε πλανεμένα να αναβιώσει το πνεύμα της σε κάποιο παρόμοιο νέο έγγραφο, το οποίο καταδικαζόταν σε αποτυχία όχι μονάχα λόγω της διαδοχής των βραχύβιων ηγεμονικών δυνάμεων που δεν ήθελαν με τίποτα να δούνε τη Σπάρτη να περιγράφεται ως εγγυήτρια ή εφαρμόστρια των όρων της νέας απόπειρας, αλλά και γιατί δεν έλεγαν να κατανοήσουν πως μια τέτοια πανελλήνια ειρήνη {«Κοινὴ Εἰρήνη» στη γλώσσα της εποχής}, παρά το virtue signaling περί αιώνιας διάρκειας, αυτονομίας με το περιεχόμενο που εξήγησα, και συμπερίληψης όλων των πόλεων-κρατών, δεν εξυπηρετούσε απώτερα τα γεωπολιτικά συμφέροντα των πόλεων-κρατών του ελληνικού κόσμου μα του αρχαίου, εξωτερικού εχθρού του, που επί δύο αιώνες αναμιγνυόταν είτε με πόλεμο, είτε με διαφθορά και χρήμα, είτε με δολοπλοκίες, πονηρή διπλωματία, και απειλές πολέμου στα ελληνικά πράγματα. Όχι σπάνια, η απειλή του πολέμου κοστίζει λιγότερο, αλλ’ αποφέρει περισσότερα, παραλύοντας και αποτρέποντας τον αποδέκτη της, όταν εκείνος έχει ξεμείνει από αυτοπεποίθηση, στρατηγική, πόρους, και συμμάχους.
* * *
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ
Irene Vallejo, «Κάποιος μίλησε για εμάς. Συμβουλές για το μέλλον από το παρελθόν» (μετάφραση Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη και Ιωάννα Καπετάνου, Εκδόσεις Μεταίχμιο)
Το βιβλίο διαβάζεται τμηματικά, κεφάλαιο το κεφάλαιο, σαν να παίρνεις ένα ευπρόσδεκτο διανοητικό χάπι, ένα σκουπ πρωτεΐνης για τη σκέψη
Το βιβλίο αυτό συντίθεται από δύο ούτως ή άλλως συμπληρωματικούς μεταξύ τους τόμους μικρών δοκιμίων: στην πραγματικότητα, άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Heraldo de Aragón». Αλλά τι άρθρων!
Το πρώτο («Alguien habló de nosotros») είναι μια εξερεύνηση στους τρόπους με τους οποίους η αρχαία σοφία και οι κλασικές ιδέες μπορούν να φωτίσουν τις σύγχρονες ανησυχίες και τα ερωτήματα που μας απασχολούν. Η συγγραφέας εμβαθύνει σε θέματα όπως η φύση του ανθρώπου, η ιστορία, η λογοτεχνία και η κοινωνία, χρησιμοποιώντας παραδείγματα και αναφορές από την αρχαιότητα. Με έναν τρόπο ζηλευτό, η Vallejo καταφέρνει να κάνει τους αρχαίους συγγραφείς και φιλοσόφους να μοιάζουν σύγχρονοι, αναδεικνύοντας τη διαχρονικότητα των προβληματισμών τους και προσκαλώντας τον αναγνώστη σε έναν διάλογο με τις φωνές του παρελθόντος. Η γραφή της είναι σαφής, λυρική και γεμάτη περιέργεια. Αποφεύγει την ακαδημαϊκή ορολογία και χρησιμοποιεί μια προσιτή γλώσσα, κάνοντας τα κλασικά θέματα ελκυστικά σε ένα ευρύ κοινό.
Το δεύτερο βιβλίο («El futuro recordado»), ή δεύτερο μέρος στον τόμο που κρατάμε στα χέρια μας, εστιάζει στη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Εξερευνά το πώς οι μύθοι, οι ιστορίες και οι θρύλοι μπορούν να φωτίσουν και να απαλύνουν τις σύγχρονες ανησυχίες μας. Τα —πάντα γοητευτικά— κείμενα της Vallejo χτίζουν γέφυρες μεταξύ διαφορετικών εποχών και πολιτισμών, θυμίζοντάς μας ότι οι θεμελιώδεις ανθρώπινες συγκινήσεις και προκλήσεις είναι παγκόσμιες και διαχρονικές. Ουσιαστικά, μας προσφέρεται εδώ ένας νέος τρόπος κατανόησης του κόσμου, βασισμένος στην ενσυναίσθηση και την προσωπική ανάπτυξη. Οι αναγνώστες θα βρουν πολλές δικές τους εμπειρίες να αντικατοπτρίζονται στις αφηγήσεις της συγγραφέως, και θα βρουν πολλές ευκαιρίες να σκεφτούν «πέρα από την επιφάνεια».
Το βιβλίο διαβάζεται τμηματικά, κεφάλαιο το κεφάλαιο, σαν να παίρνεις ένα ευπρόσδεκτο διανοητικό χάπι, ένα σκουπ πρωτεΐνης για τη σκέψη. Μάλιστα, κανένα κεφάλαιο (εκτός από ένα: το τελευταίο) δεν ξεπερνά ποτέ τη μία σελίδα.
Όσοι πιστεύουν ότι το παρελθόν έχει πολλά να μας διδάξει για το παρόν και το μέλλον, όσοι ενδιαφέρονται για την κλασική σκέψη και τη σύνδεσή της με το σήμερα, όσοι αναζητούν βιβλία που εμπνέουν προβληματισμό, διευρύνουν τις γνώσεις τους και προσφέρουν μια διαφορετική οπτική για την ανθρώπινη ιστορία και εμπειρία — αυτό είναι το βιβλίο τους. Και μάλιστα γραμμένο με μια ζεστή, προσωπική και ελκυστική αφηγηματική φωνή.
Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:
Ανατομία ενός εγκλήματος
Τα φιλμ νουάρ και η νουάρ λογοτεχνία περιγράφουν το σκοτεινό σύμπαν του εγκλήματος προκειμένου να διερευνήσουν ένα ανησυχητικό τοπίο: την άλλη όψη του ονείρου. Το κιαροσκούρο της ατμόσφαιρας που συνθέτουν παραπέμπει στην ομιχλώδη ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Και μέσα από την πλοκή τους ξεπροβάλλουν τυφλά πάθη, το έγκλημα, το πεπρωμένο, ο κόσμος που κρύβεται κάτω από την υποτιθέμενη γαλήνη της καθημερινότητας.
Το πρώτο έργο αστυνομικής λογοτεχνίας γράφτηκε στην αρχαία Ελλάδα. Ο πρωταγωνιστής, ο Οιδίποδας, ερευνά τον φόνο του βασιλιά της Θήβας κάτω από παράξενες συνθήκες χρόνια πριν. Καθώς ανακρίνει τους μάρτυρες του εγκλήματος, υποψιάζεται πως κρύβουν κάποιο σκοτεινό μυστικό. Όπως οι ντετέκτιβ Σπέιντ και Μάρλοου, ο Οιδίποδας είναι πεισματάρης, βίαιος, οξυδερκής και αποκομμένος από τις ρίζες του. Τον εγκατέλειψαν μόλις γεννήθηκε, δεν γνωρίζει τίποτα για την καταγωγή του. Πολύ πριν παγιωθεί ως τυπικό χαρακτηριστικό του νουάρ, ο Οιδίποδας δέχεται πιέσεις να σταματήσει τις έρευνές του, ωστόσο δεν ενδίδει, παλεύει κόντρα στις αντιξοότητες προκειμένου να ξεδιαλύνει τον λαβύρινθο των απαντήσεων και των στοιχείων που ανακαλύπτει, ώσπου συναντάει μια αλήθεια που θα προτιμούσε να μην τη γνώριζε. Ο βασιλιάς σκοτώθηκε σ’ έναν παράλογο καβγά σε κάποιο σταυροδρόμι. Σιγά-σιγά επανέρχεται στη μνήμη του Οιδίποδα ο θολός, τραγικός διαπληκτισμός από τον οποίο το ’σκασε τρέχοντας αφού χτύπησε έναν άγνωστο. Με μια αριστοτεχνική τροπή της εξέλιξης, ανακαλύπτει ποιοι είναι οι πραγματικοί του γονείς, ενώ κατάπληκτος μαθαίνει επίσης την ταυτότητα της συζύγου του.
Η έκβαση αυτού του πρώτου νουάρ προκαλεί ταραχή μέχρι σήμερα: ο Οιδίποδας είναι ταυτόχρονα ο ντετέκτιβ και ο δολοφόνος.
Νά και το οπισθόφυλλο:
Πολλές φορές βιώνουμε καταστάσεις, αγανακτούμε, πονάμε και πιστεύουμε ότι όλα αυτά συμβαίνουν μόνο σε εμάς, στη δική μας κοινωνία ή στη δική μας εποχή. Όμως αρκεί να κοιτάξουμε για λίγο πίσω, να κάνουμε ένα διάλειμμα, να δώσουμε χώρο σε φωνές από το παρελθόν που έκαναν τις ίδιες ερωτήσεις, είχαν τις ίδιες ανησυχίες, έκαναν τα ίδια λάθη. Στα σύντομα κι αυτοτελή κείμενα αυτού του βιβλίου, η χαρισματική γραφή της Irene Vallejo συνδέει το παρόν με την ιστορία μας. Θέματα όπως η δημοκρατία, η διαφθορά, ο εθισμός στα κοινωνικά δίκτυα, τα πρότυπα ομορφιάς, η ξενοφοβία, τα συστατικά της ευτυχίας εξετάζονται μέσα από το πρίσμα κυρίως της ελληνορωμαϊκής γραμματείας και μυθολογίας, υπενθυμίζοντάς μας ότι η ιστορία δεν είναι μια διαδικασία γραμμική αλλά ένας συνεχής, άχρονος διάλογος.
Και ένα μικρό βιογραφικό της συγγραφέως:
H Irene Vallejo (Ιρένε Βαγέχο, 1979, Σαραγόσα) σπούδασε Κλασική Φιλολογία και πήρε το διδακτορικό της από τα Πανεπιστήμια της Σαραγόσα και της Φλωρεντίας. Είναι συγγραφέας μυθιστορημάτων, δοκιμίων και παιδικών βιβλίων, ενώ αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο. Το βιβλίο της «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα» γνώρισε μεγάλη επιτυχία όχι μόνο στην Ισπανία αλλά και διεθνώς, και απέσπασε σημαντικά βραβεία.
Βρείτε το στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.
Από τους Χάρη και Πάνο Κατσιμίχα μέχρι απλούς κατοίκους, ένα βιβλίο — ταξίδι σε 201 ιστορίες. Ο Χρήστος Πιπίνης, «ψυχή» της ομάδας, μάς είπε περισσότερα
Τα δεκατέσσερα κείμενα του βιβλίου αναφέρονται στις πολιτικές, στρατιωτικές και διπλωματικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν το νεοελληνικό κράτος και την νεοελληνική κοινωνία
Με αφορμή το βιβλίο «Με τη δική σου ματιά μονάχα», η συγγραφέας μιλά αποκλειστικά στην Athens Voice για την πρόκληση να μετατρέψει την κρυφή ζωή της Μάιερ σε μια δυνατή μυθοπλαστική αφήγηση
11°
