Όσα μου έμαθαν τα βιβλία φέτος: Λίστες, βιβλία, ημερολόγια και μικρές εξομολογήσεις

Στις αρχές αυτού του έτους άρχισα να κρατώ ημερολόγιο. Βιβλιοφιλικό ημερολόγιο, θέλω να πω· με άλλα λόγια άρχισα να καταγράφω όλα τα βιβλία που διάβαζα.

Δεν ξέρω ποιος καλός άνθρωπος μου είχε πάρει δώρο αυτό το μαύρο moleskin σημειωματάριο που έγραφε μέσα Book Journal, αλλά καθόταν στα συρτάρια μου πολλά χρόνια τώρα, μαζί με άλλα σημειωματάρια που συλλέγω κι άρχισα πολύ προσφάτως επιτέλους να τα χρησιμοποιώ, γιατί πόσο πια να τα χαζεύω με αγάπη;

[Ανοίγω παρένθεση: θυμάμαι στο ονειρικό ντοκιμαντέρ του Grant Dee για τον Ορχάν Παμούκ και την Κων/πολη («Innocence of Memories») πώς ο Παμούκ είχε στο σπίτι του ένα ντουλάπι με τζαμένια πόρτα και μέσα είχε παρατάξει στη σειρά όλα τα σημειωματάρια στα οποία έγραφε τις σκέψεις για τα βιβλία του: δεκάδες μικρά, δερμάτινα mini moleskins, γεμάτα λέξεις, φράσεις, ζωγραφιές. Πόσο τον ζήλεψα που μπορούσε να μετατρέψει όλο αυτόν το διανοητικό χυλό σε μεστά μυθιστορήματα — όχι πάντα λειτουργικά, αλλά επαρκώς συναρπαστικά ώστε να κερδίσουν (άξια, κατά τη γνώμη μου) το Νόμπελ.

Παρεμπιπτόντως, ο Grant Dee θα ήταν πολύ φίλος μου, αν τον ήξερα: έχει κάνει κι ένα ακόμα ντοκιμαντέρ, για έναν άλλο συγγραφικό μου ήρωα —ΤΟΝ συγγραφικό μου ήρωα, πρέπει να πω— τον W.G. Sebald, βασισμένο στους «Δακτύλιους του Κρόνου» (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, εκδ. Άγρα).

Στο ντοκιμαντέρ, όπως και στο βιβλίο, ο Ζέμπαλντ περιφέρεται στις αγγλικές κομητείες του Σάφοκ και του Νόρφοκ προσπαθώντας να μετρηθεί με τη μνήμη, το ιστορικό τραύμα, πόλεις που εξαφανίζονται μες στη θάλασσα, τον υπερ-αινιγματικό Ρότζερ Κέισμεντ που αποκάλυψε τα έκτροπα του Λεοπόλδου στο Κονγκό και δολοφονήθηκε από τους Βρετανούς ως Ιρλανδός πατριώτης-κατάσκοπος (και για τον οποίο ο προσφάτως αποθανών Μάριο Βάργκας Λιόσα έγραψε «Το όνειρο του Κέλτη», εκδ. Καστανιώτη, μτφρ. Μαργαρίτα Μπονάτσου – δυστυχώς εξαντλημένο στον εκδότη, boooo), την Αικατερίνη της Σιένα, τους μεταξοπαραγωγούς του Νόριτς (η παρένθεση της παρένθεσης: όταν ζούσα στο Νόριτς, έμενα σε ένα σπίτι του 1667 που είχε χτίσει ένας από αυτούς τους μεταξοπαραγωγούς.

Ο ιδιοκτήτης, από τη Νέα Ζηλανδία, είχε κρατήσει αρκετά από τα αρχικά στοιχεία του κτιρίου, από τις κάσες στις πόρτες —ολόκληροι κορμοί— μέχρι τα μικρά τετράγωνα παραθυράκια α λα Βερμέερ που έβλεπαν στην εσωτερική αυλή και στον δρόμο / ίσως πρέπει μια μέρα να γράψω ένα ξεχωριστό άρθρο γι’ αυτό το σπίτι και το Νόριτς και τους μεταξοπαραγωγούς και τα καναρίνια τους, σύμβολα της ανεκτικότητας απέναντι στον Ξένο και σήμα της ποδοσφαιρικής του ομάδας) και όλα όσα γούσταρε τέλος πάντων να εξερευνά ο Ζέμπαλντ και μετά να τα υφαίνει στα απίστευτης ευρυμάθειας βιβλία του.

Κλείνει η παρένθεση, γεια σας.]

To Book Journal λοιπόν αυτό, που καθόταν χρόνια στα συρτάρια μου, ανασύρθηκε με μεγάλες προσδοκίες στις αρχές του Ιανουαρίου του 2025 προς τιμήν, κυρίως, ενός ακόμα αγαπημένου και προσφάτως πρωτοδιαβασθέντα συγγραφέα, του Γιον Φόσε. Γιατί έπρεπε να καταγράψω το γεγονός ότι διάβασα τον πρώτο τόμο της Επταλογίας του, Επταλογία Ι-ΙΙ: Το Άλλο Όνομα (μτφρ. Σωτήρης Σουλιώτης, για τις εκδ. Gutenberg). Για την ακρίβεια, το διάβασα μέσα σε δυο μέρες: το καταβρόχθισα.

Το βιβλιοφιλικό μου σημειωματάριο δίνει αρκετές επιλογές στο πώς να οργανώσει κανείς τις σημειώσεις των αναγνώσεών του: κάθε σελίδα ζητάει τίτλο/ συγγραφέα / ημερομηνίες ανάγνωσης / πρώτη έκδοση/ εκδοτικό οίκο/ αναγνωσμένη έκδοση/ γλώσσα πρωτοτύπου και ανάγνωσης/ βραβεία/ παραθέματα/ σημειώσεις (δώρο από κάποιον; πού και πώς) — και φυσικά ΓΝΩΜΗ (έχει και αστεράκια δίπλα, 5· σημειώνεις όσα θες). Εγώ αυτό το πεδίο της ΓΝΩΜΗΣ το σνομπάρω λίγο, κάνω καρδούλες ας πούμε (ο Φόσε έχει εφτά) χωρίς τίποτε άλλο, γιατί τι να πω τώρα εγώ για τον Φόσε; Ή γράφω μια-δυο σκέψεις ίσα ίσα για να θυμάμαι τη γενική αίσθηση του βιβλίου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: «Με έπεισε για…, ΑΛΛΑ…» / «Κατατοπιστικότατο ως… ΑΛΛΑ…» / «Βαθύ, ανθρώπινο ψυχογράφημα… ΟΜΩΣ…» Πλάκα κάνω, δεν έχω παντού «αλλά», συνήθως δεν έχω καθόλου.

Να μερικά παραδείγματα σχολίων που έχω γράψει για βιβλία που διάβασα από τον Ιανουάριο και μετά:

• «Ωραία εξιστόρηση της διάλυσης μιας σχέσης επειδή ο σύντροφος ‘τρελαίνεται’ με τον ακτιβισμό για το κλίμα και τον κορωνοϊό» (Περί Ανθρώπων, της Juli Zeh, μτφρ. Απόστολος Στραγαλινός, εκδ. Μεταίχμιο).
• «Εξαιρετικό companion piece για ο,τιδήποτε γράφεται σήμερα για τον εβραϊσμό ή το Ισραήλ—αφού είναι η ματιά ενός ανθρώπου που δεν έζησε το Ολοκαύτωμα, πάνω σε ανθρώπους που δεν μπορούσαν να ξέρουν ότι ο Θεός τους θα τους «προδώσει». (Περιπλανώμενοι Εβραίοι, του Joseph Roth, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης, εκδ. Άγρα).
• «Υπέροχο. Σαν πεζό ποίημα. Αποτυπώνει τη μικρή (και για μας, τόσο μεγάλη) κλίμακα της ανθρωπότητας μπροστά στο σύμπαν, σ’ ένα τόσο δα βιβλιαράκι.» (Orbital, της Samantha Harvey, εκδ. Vintage / στα ελληνικα, Τροχιές, μτφρ. Γιώργος Κυριαζής, εκδ. Gutenberg).
• «Κατατοπιστικότατο ως αντιπολιτευτική φωνή εντός Ισραήλ—όχι μόνο απέναντι στο Likud, αλλά και στην ιδέα του σιωνισμού, όπως παραμορφώθηκε από τη Δεξιά και την Αριστερά» (Ο μύθος του φιλελεύθερου Σιωνισμού & Οι Συγγραφείς της Ειρήνης στο Ισραήλ, του Yitzhak Laor, μτφρ. Σάββας Μιχαήλ, εκδ. Άγρα).

Ναι, οκέι, προφανώς και έχω διαβάσει αναλογικώς αρκετά βιβλία για το Ισραήλ και τη Γάζα τώρα τελευταία, αλλά είναι δυνατόν να μην το είχα κάνει; Μερικά με θύμωσαν, άλλα με λύπησαν, σε κάποια βρήκα παρηγοριά. Ένα συγκεκριμένο, ας πούμε, μου έκατσε λίγο στο λαιμό (σαν κόκαλο, που λέει κι η Μαρίνα Σάττι στη Λόλα: «ημιμόνιμο») γιατί με έκανε να αναθεωρήσω κάτι πολύ κομβικό στον τρόπο που έβλεπα τι συμβαίνει στη Γάζα.

Αναφέρομαι στο «Για τη Συναίνεση στον Αφανισμό της Γάζας», του Didier Fassin, από τις εκδόσεις Πόλις (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας). Θυμάμαι ότι το διάβασα πριν τη δεύτερη συμφωνία εκεχειρίας μεταξύ Χαμάς και Ισραήλ, αρχές Ιανουαρίου δηλαδή, και στην αρχή ήθελα να το εκσφενδονίσω τον απέναντι τοίχο (έχω αυτομάτως αλλεργία σε οποιονδήποτε χρησιμοποιεί τη λέξη «αντισιωνιστής», γιατί οι περισσότεροι την πιπιλούν ως καραμέλα ενώ εννοούν, βασικά, «αντισημίτης»). Ας πούμε, έχω σχολιάσει μ’ ένα χιλιοϋπογραμμισμένο ΔΙΑΦΩΝΩ την ιδέα του Φασέν να απελευθερωθεί ο αρχιτέκτονας-δολοφόνος των 2 πρώτων Ιντιφάντα, Μαρουάν Μπαργκούτι, σύμφωνα με ιστορικά προηγούμενα συμφιλίωσης — βλ. Αραφάτ, Νότια Αφρικής κλπ. [Οκέι, ποια είμαι εγώ που μου πέφτει λόγος να κρίνω τι πρέπει να γίνει; θα ρωτήσετε. Μου πέφτει λόγος, όσο σας πέφτει κι εσάς, που σχολιάζετε τα πάντα στο FB ή κατεβαίνετε στους δρόμους με κεφιγέ].

Έχω σημειώσει, επίσης, ότι ο Φασέν δε μοιάζει να αναγνωρίζει ότι οι κάτοικοι του Ισραήλ νιώθουν μια μόνιμη απειλή, από πολύ πριν την πρώτη Ιντιφάντα· κι ότι, λανθασμένα λοιπόν, θεωρεί ότι βλέπουν την 7η Οκτωβρίου ως αποκομμένη από την Ιστορία. [Πάμε πάλι μια παρενθεσούλα εδώ: φίλη στην Αριστερά μού είπε ότι το «concept» της 7ης Οκτωβρίου—λέει— δεν υφίσταται στις συζητήσεις που κάνει και ακούει. Από μένα το άκουσε πρώτη φορά, όχι ως γεγονός, αλλά ως σημαδιακό γεγονός. Αχ. Να λοιπόν πού τα βρίσκει και τα λέει κι ο Φασέν. Κλείνει η παρένθεση].

Ε, το λοιπόν, τέλος πάντων· μετά από όλες αυτές τις διαφωνίες με τον Φασέν, έχω να του αναγνωρίσω το εξής: με έπεισε για τον χαρακτηρισμό του τι συμβαίνει στη Γάζα εδώ και ενάμιση περίπου χρόνο ως «γενοκτονία».

There, το είπα και αμαρτία ουκ έχω.

Κι έκτοτε, από τότε που γύρισε δηλαδή ο διακόπτης και τολμώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη λέξη (την οποία, πιστέψτε με, δεν την πετάω από εδώ και από εκεί με ελαφρά τη καρδία —το ακριβώς αντίθετο) κατάφερα να βάλω σε λόγια και το γιατί: γιατί, ειδικά μετά τη Σερμπρένιτσα, που ήταν δίπλα μας, συνειδητοποιήσαμε ότι δε χρειάζεται να καταστρέψεις έναν ολόκληρο λαό, μια ολόκληρη φυλή, για να αποδώσεις σε κάτι τον χαρακτηρισμό «γενοκτονία»: πράξεις εθνοκάθαρσης είναι γενοκτονικές πράξεις. Το Χολοντομόρ ήταν γενοκτονία. Η Καμπότζη ήταν γενοκτονία. Η Ρουάντα ήταν γενοκτονία. Η Σερμπρένιτσα ήταν γενοκτονία. Οι Γιαζιντί, οι Ροχίνγκια ήταν (είναι) θύματα γενοκτονίας.

Καταλαβαίνω ότι ο Ραφαέλ Λέμκιν δημιούργησε τη λέξη εμπνευσμένος από την, τεράστια σε κλίμακα, Γενοκτονία των Αρμενίων το 1915 ώστε να υπάρξει μια νόμιμη βάση καταδίκης της μεγαλύτερης γενοκτονίας στην ιστορία της ανθρωπότητας, του Ολοκαυτώματος. Και προφανώς δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση μεγεθών εδώ πέρα. Αλλά οι καιροί έχουν αλλάξει. Και καταλαβαίνω επίσης και τη διαμαρτυρία των φίλων του Ισραήλ (μέχρι προσφάτως και δική μου διαμαρτυρία) πως «μα πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για γενοκτονία τη στιγμή που ο αραβικός —δηλαδή αυτοπροσδιοριζόμενος ως παλαιστινιακής καταγωγής— πληθυσμός του Ισραήλ αυξάνεται και αυγατίζει μήνα με το μήνα;» Ή πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για γενοκτονία τη στιγμή που η μισή Ιορδανία είναι παλαιστινιακής καταγωγής;

Κι όμως, φίλοι μου, είναι. Γιατί εντός της Γάζας, όσον αφορά τον πληθυσμό της Γάζας αυτόν κάθε αυτό, το αποτέλεσμα των στρατιωτικών επιχειρήσεων του Ισραήλ —είτε ηθελημένα, είτε όχι— είναι η εθνοκάθαρση. Και αυτό είναι μια γενοκτονική πολιτική (που πέφτει πάνω στo κεφάλι του πρωθυπουργού Νετανιάχου και όσων σχεδιάζουν τις στρατιωτικές επιθέσεις, κι επ’ ουδενί πάνω στα κεφάλια των πολιτών του Ισραήλ, να είμαστε ξεκάθαροι.) Αφήστε που, αν δεχθούμε αυτή την πιο σύγχρονη εκδοχή της έννοιας της «γενοκτονίας» —περιορισμένης κλίμακας αλλά συστηματικής φύσεως, είτε ως παράπλευρες απώλειες πολεμικών συγκρούσεων είτε όχι— γίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρο το Τέρας του Ολοκαυτώματος και το πόσο ένοχοι ήταν όλοι όσοι το διέπραξαν, το ενεθάρρυναν, το σιγοντάρισαν ή έκαναν, απλώς, τα στραβά μάτια.

(Να σημειώσουμε, βεβαίως εδώ, ότι το Εφετείο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ανέτρεψε πριν ελάχιστες ημέρες την πρωτόδικη καταδίκη Νετανιάχου και Γκαλάντ, του πρώην Υπουργού Αμύνης του Ισραήλ, για εγκλήματα πολέμου. Το γιατί ίσως να βρίσκεται στις νομικές λεπτομέρειες της υπόθεσης. Θα το παρακολουθήσουμε.)

***

Ορίστε λοιπόν, να πως ένα άρθρο για βιβλία γίνεται εξομολόγηση αναθεώρησης της οπτικής μου πάνω στον κόσμο. Αυτά κάνουν τα βιβλία, να το ξέρετε. Του διαβόλου πράγματα.

Εν τέλει, νιώθω πολύ καθησυχαστική την ύπαρξη αυτού του σημειωματαρίου όπου καταγράφω ό,τι βιβλίο διαβάζω. Η αλήθεια είναι ότι δεν είμαι πολύ τακτική στις καταγραφές μου, αμελώ συχνά να σημειώσω τι διαβάζω (κι ακόμα συχνότερα να τελειώσω βιβλία που έχω αρχίσει να διαβάζω) αλλά αν το έκανα πιο συστηματικά, έχω την εντύπωση ότι θα μου χάριζε μια αίσθηση σταθερότητας, regularity — που, για έναν άνθρωπο χωρίς σταθερό ωράριο (δουλεύω από το σπίτι) λειτουργεί εν μέρει θεραπευτικά.

Μου θυμίζω ένα από τα πρώτα βιβλία που κατάφερα να διαβάσω στα νορβηγικά, το «Naiv. Super» του Erlend Loe (μετάφραση στα ελληνικά από τη Φανή Μπουμπούλη για τις εκδόσεις Κριτική —το λέω για να σας πείσω να έρθετε στη Λέσχη Ανάγνωσης Νορβηγικής Λογοτεχνίας στο Ζάτοπεκ τον Ιούνιο, όπου θα το φιλοξενήσουμε ως ανάγνωσμα) όπου ο νεαρός πρωταγωνιστής, για να βγει από την κατάθλιψη, αρχίζει και κάνει λίστες για το ο,τιδήποτε μπορείτε να φανταστείτε και τις οποίες ανταλλάσσει (μέσω φαξ! άλλες εποχές…) με μία φίλη του, αν θυμάμαι καλά, που βρίσκεται στη Γροιλανδία σε κάποιον μετεωρολογικό σταθμό: λίστα για το τι του έκανε εντύπωση όταν ήταν παιδί· λίστα για πράγματα για τα οποία ξέρει πολλά περισσότερα απ’ ό,τι θα έπρεπε (κινηματογράφο, λογοτεχνία, αεροδυναμική, διαφημίσεις, τον Ρολάντ Μπαρτ, ιστορία, γλώσσες, σούπερ μόντελ)· λίστα με πράγματα που δε θα έπρεπε ποτέ να παρουσιάζονται σε διαφημιστικό πλαίσιο (γαλακτοκομικά, σοκολάτες, κρέατα, ψάρια, αυγά, ρολόγια)· λίστα με το τι έχει (ποδήλατο, μια καλή φίλη, έναν κακό φίλο, γονείς, παππούδες, φωτογραφική μηχανή, ένα ζευγάρι καινούργια παπούτσια για τρέξιμο) και με το τι δεν έχει (σχέδια, χαρά, κορίτσι, την αίσθηση ότι τα πράγματα έχουν νόημα κι ότι στο τέλος θα πάνε όλα καλά).

Το «Naiv. Super.» δεν είναι φυσικά ένα βιβλίο για λίστες, αυτή είναι η πρόφαση· είναι ένα βιβλίο για τη φιλοσοφία του χρόνου, τη θεωρία της σχετικότητας, τον Paul Davies, τα παιδικά παιχνίδια, το νόημα της ζωής — και όλα αυτά τα τρελά πράγματα που οδηγούν ανθρώπους με δυνητικά υπερδιεγερμένο μυαλό να συνδέουν φαινομενικά ασύνδετα πράγματα: τον Ζέμπαλντ, τον Λου (Loe), alas… εμένα. Αναρωτιέμαι αν μπαίνει κι ο Παμούκ σ’ αυτήν την κατηγορία. Γι’ αυτό άραγε να έχει όλα αυτά τα σημειωματάρια ή μήπως είναι κάνας φυσιολογικός άνθρωπος που κρατάει απλώς τις αναμενόμενες σημειώσεις ενός πολυγραφότατου συγγραφέα;

(Παρέμβαση μυαλού Κρυστάλλης: ΣΙΓΑ μην είναι φυσιολογικός ο τύπος που έχει στήσει ολόκληρο μουσείο στο Πέρα για να εκθέσει τις υποτιθέμενα καπνισμένες γόπες ενός μυθιστορηματικού του ήρωα. Hello).