Επίκτητος: Η ζωή του στωικού φιλοσόφου, το φιλοσοφικό του σύστημα και το «Εγχειρίδιον» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος.
Καμιά φορά, όταν συμβαίνει κάτι δυσάρεστο, λέμε στην καθημερινή ζωή: «το φιλοσόφησα»· ή προτρέπουμε τους άλλους να «το φιλοσοφήσουν». Τι εννοούμε; Πάνω κάτω αυτό που μας πρότειναν οι στωικοί: δεν είμαστε πάντοτε υπεύθυνοι για τα γεγονότα, είμαστε όμως υπεύθυνοι για ό,τι νιώθουμε και σκεφτόμαστε.
Ο Επίκτητος (50-120 μ.Χ.), ένας από τους στωικούς, γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας (στο Ισμίτ της σημερινής Τουρκίας). Ανάμεσα στους συγχρόνους του ήταν ο ιστορικός Πλούταρχος ―συγγραφέας του «Βίοι παράλληλοι»― και ο γεωγράφος Στράβων. Να τι συνέβαινε, μέσες άκρες, στην εποχή τους: το 68 μ.Χ. ο Νέρων αυτοκτόνησε· ακολούθησε η χρονιά των Τεσσάρων Αυτοκρατόρων, κατά την οποία δύο αυτοκράτορες δολοφονήθηκαν κι ένας αυτοκτόνησε επίσης· στον θρόνο αναδείχτηκε ο Βεσπασιανός. Παρά τα αιματηρά γεγονότα, ήταν μια καλή εποχή για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: διήρκεσε μέχρι τον θάνατο του Μάρκου Αυρηλίου το 180 μ.Χ.· τον σοφό βασιλιά διαδέχτηκε ο Κόμμοδος, που ήταν ανίκανος και φρικτός σαν τον Νέρωνα και σαν τον Καλιγούλα.
Στη διάρκεια της ζωής του Επίκτητου, οι χριστιανοί αποτελούσαν ακόμα μια καταπιεσμένη μειονότητα: η ζωή και τα πάθη του Ιουστίνου του Μάρτυρα είναι ένα παράδειγμα που φανερώνει τι συνέβαινε τότε στη φιλοσοφία, στη θρησκεία και στην πολιτική. Ο Ιουστίνος ξεκίνησε από τον στωικισμό, ασπάστηκε τον χριστιανισμό και, όταν πήγε στη Ρώμη, παρέδωσε στον τότε αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο την απολογία της χριστιανικής του πίστης και ίδρυσε χριστιανική φιλοσοφική σχολή όπου δίδασκε τις χριστιανικές τελετουργίες. Αλλά, το 165, επί Μάρκου Αυρηλίου δηλαδή, τον συνέλαβαν και τον αποκεφάλισαν. Αναφέρω την ανάδυση του χριστιανισμού διότι η φιλοσοφία του Επίκτητου περιέχει στοιχεία που μπορούμε, εκ των υστέρων, να χαρακτηρίσουμε «χριστιανικά».
Ο Επίκτητος ήταν γιος δούλων και πέρασε πολλά βάσανα. Όταν μετέβη στη Ρώμη, τον αγόρασε ο Επαφρόδιτος, ένας απελεύθερος του Νέρωνα, ο οποίος τον κακομεταχειριζόταν: μια φορά τού σφήνωσε το πόδι σε μια μέγγενη και το έσφιγγε για να τον αναγκάσει να χάσει την αταραξία του. «Θα μου σπάσεις το πόδι», είπε ήρεμα ο Επίκτητος, αλλά ο Επαφρόδιτος συνέχισε το σφίξιμο μέχρι που του το έσπασε. Ο Επίκτητος κουτσάθηκε, παρέμεινε όμως ατάραχος. Τον καιρό εκείνο παρακολουθούσε τα μαθήματα του φιλοσόφου Γάιου Μουσώνιου Ρούφου, ο οποίος συνόψιζε τη διδασκαλία του λέγοντας «ανέχου και απέχου» («να έχεις υπομονή και ψυχραιμία»). Όταν ο Επίκτητος έγινε με τη σειρά του απελεύθερος, παρέμεινε για λίγο καιρό στη Ρώμη —όπου ζούσε σε μια καλύβα χωρίς πόρτα— μέχρι που, εξαιτίας των διώξεων των φιλοσόφων επί Δομιτιανού αναγκάστηκε να φύγει και να εγκατασταθεί στη Νικόπολη της Ηπείρου, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Μεταξύ των μαθητών του ήταν ο ιστορικός και έπαρχος της Καππαδοκίας Φλάβιος Αρριανός από τη Νικομήδεια, ο οποίος συγκέντρωσε αργότερα τις ομιλίες του, τις «Διατριβές» ―από τις οποίες διασώζονται μόνο τα τέσσερα πρώτα βιβλία―, και τις εξέδωσε με τον τίτλο «Εγχειρίδιον Επικτήτου». (Η λέξη «εξέδωσε» είναι καταχρηστική: «εκδόσεις» σαν τις σημερινές άρχισαν στην Ευρώπη μόλις τον 15ο αιώνα, μετά την επινόηση της τυπογραφίας: στο παρελθόν, τα βιβλία γράφονταν σε παπύρους ή σε περγαμηνές και στη συνέ- χεια ειδικευμένοι γραφιάδες έφτιαχναν αντίγραφα.)
Ο Επίκτητος ανέπτυξε ένα φιλοσοφικό σύστημα που αφομοίωνε την ηθική του Σενέκα ―ο οποίος το 65 μ.Χ. έκοψε τις φλέβες του με εντολή του Νέρωνα― και αναζητούσε την ελευθερία και την ευτυχία μέσω της φιλοσοφικής εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τον Επίκτητο, για να είμαστε ευτυχισμένοι, πρέπει να ξεχωρίζουμε τα «εφ’ ημίν» (δηλαδή τις πράξεις και τις σκέψεις μας) από τα «ουκ εφ’ ημίν» (τα οποία εξαρτώνται πρωτίστως από την τύχη: υγεία, εμφάνιση, πλούτη, δόξα). Υπάρχει μόνο ένας δρόμος για την ευτυχία: να μην ασχολούμαστε με όσα δεν μπορούμε να ελέγξουμε· αν θέλουμε να μη μας τύχουν αρρώστιες, θάνατος ή φτώχεια, θα δυστυχήσουμε. Αυτό που κάνει τους ανθρώπους δυστυχισμένους, μας λέει ο Επίκτητος, δεν είναι οι καταστάσεις, αλλά οι γνώμες που έχουν γι’ αυτές, το πώς τις βλέπουν και το πώς τις βιώνουν. Οι ανατολικές φιλοσοφίες και η γνωστική ψυχοθεραπεία (που ονομάζεται και ορθολογική θεραπεία συναισθηματικής συμπεριφοράς) στηρίζονται σ’ αυτή την ιδέα, την οποία ο Επίκτητος εκφράζει λέγοντας ότι κάθε πράγμα έχει δύο λαβές, μία από την οποία μπορούμε να το σηκώσουμε και μία από την οποία είναι ασήκωτο.
Η βάση της φιλοσοφίας του Επίκτητου είναι η αυτογνωσία και η αναζήτηση της αταραξίας της ψυχής. Όταν συναντάμε εμπόδια, λέει, δεν πρέπει να κατηγορούμε τους άλλους· άλλωστε, δεν πρέπει να κατηγορούμε ούτε τον εαυτό μας. Σε κάθε κατάσταση μπορούμε να επιλέξουμε πώς θα συμπεριφερθούμε: κάτι παρόμοιο έλεγε το 1946 ο Βίκτορ Φρανκλ στο βιβλίο του «Το νόημα της ζωής», όπου περιέγραφε τη ζωή του σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και τις προσπάθειές του να διατηρήσει την ελευθερία της σκέψης του κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες. Η ελευθερία είναι κεντρικό ζήτημα στη σκέψη του Επίκτητου: Τι είναι αυτό που με κάνει ή δεν με κάνει ελεύθερο άνθρωπο; Ποια είναι τα εξωτερικά και ποια τα εσωτερικά δεσμά που αυξάνουν ή μειώνουν την ελευθερία μου και με ποια αξίζει να ασχολούμαστε; Πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε την ελευθερία των ανθρώπων που αγαπάμε; «Να αγαπάς σαν μετανάστης», λέει, υπονοώντας ότι τα αντικείμενα της αγάπης μας δεν είναι «αντικείμενα», αλλά αυτόνομοι άνθρωποι. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο άτομο και στην πολιτεία όσον αφορά τις κοινωνικές ελευθερίες, τα «δικαιώματα»; Τέτοιου τύπου ερωτήματα, που απασχόλησαν από νωρίς την αρχαιοελληνική φιλοσοφία, διατήρησαν τη σημασία τους στη ρωμαϊκή περίοδο και παραμένουν επίκαιρα, αν και οι όροι, οι λέξεις, έχουν αλλάξει στο πέρασμα των αιώνων.
Σχετικά με το ζήτημα της ελευθερίας, ο Επίκτητος αναφερόταν συχνά στον Διογένη τον Κυνικό, τον οποίον περιγράφει ως «άνδρα ελεύθερο, που εξέτασε σοβαρά το ζήτημα και που προφανώς βρήκε τη λύση του»: ήταν ένας άνθρωπος που δεν αποκάλεσε κανέναν «αφέντη», ούτε ένιωσε ποτέ δούλος κανενός· ένας άνθρωπος που «ό,τι είχε μπορούσε εύκολα να το αφήσει». Γενικά, ο Επίκτητος συγγενεύει με τον Σωκράτη και τον Διογένη ως προς τον ορισμό των αξιών και των αρετών, ιδιαίτερα ως προς τον ορισμό της ελευθερίας. Ωστόσο, αν και ο Επίκτητος θεωρεί πως ο Διογένης έλυσε το πρόβλημα της ελευθερίας, το πρόβλημα δεν λύνεται. Πώς να ασχοληθείς με την «εσώτερη ελευθερία» αν σε υποβάλλουν σε βασανιστήρια ή σε οδηγούν στο ικρίωμα; Αν η ιδέα της εσώτερης ελευθερίας φτάσει στα άκρα, συνεπάγεται πως το πολίτευμα ή το περιβάλλον γίνονται αδιάφορα, άρα δεν αξίζει να προσπαθούμε να τα βελτιώσουμε. Εξίσου ακραία μπορεί να αποβεί η ιδέα του περί αταραξίας: είναι άραγε επιθυμητό να απαλλαγούμε από τις σφοδρές επιθυμίες; Και πού τελειώνει η αταραξία και αρχίζει η απάθεια την οποία συναντάμε σε ανατολικές φιλοσοφίες όπως ο ταοϊσμός; (Ο ταοϊστής σοφός δεν έχει πάθη ή επιθυμίες: δεν θέλει να διευθύνει, να κατευθύνει, ή να παρεμβαίνει.)
Έτσι κι αλλιώς, ο στωικισμός του Επίκτητου (όπως και ο Κυνισμός) θέτει στόχους ζωής: αποτελεί έναν τρόπο να μάθουμε να αποδεχόμαστε όσα δεν μπορούμε να αλλάξουμε, να προσδοκάμε λιτή και γαλήνια ζωή και να έχουμε πάντοτε υπόψη μας την έσχατη λύση: «Να θυμάσαι ότι η πόρτα είναι ανοιχτή» λέει ο Επίκτητος, πάντοτε έτοιμος να εγκαταλείψει το σπίτι της ζωής μέσω της αυτοχειρίας. Τι μας προτείνει, με λίγα λόγια, στο «Εγχειρίδιο»: να δείχνουμε υπομονή και εγκράτεια· να μην αναλαμβάνουμε θέσεις και καθήκοντα που ξεπερνούν τις δυνάμεις μας· κι αν θέλουμε να μας επαινούν, πρώτα να λέμε οι ίδιοι καλά λόγια, κι αφού μάθουμε να λέμε καλά λόγια, να κάνουμε καλές πράξεις ― τότε θα ακούμε καλά λόγια.
Μπορούμε επίσης να συνοψίσουμε τον στωικισμό στη φράση που ακούγεται συχνά στα προγράμματα αποτοξίνωσης των 12 βημάτων και στα σεμινάρια διαχείρισης θυμού: «Θεέ μου, δώσε μου τη δύναμη να αλλάξω αυτά που μπορώ, την υπομονή να αντέξω αυτά που δεν μπορώ, και τη σοφία για να γνωρίζω τη διαφορά μεταξύ τους» ―ίσως ο λόγος του Επίκτητου να έχει κάτι που ηχεί πιο μοντέρνο, λιγότερο διδακτικό και πιο εύθυμο από τους υπόλοιπους στωικούς. Καθώς ενέκρινε την ιδέα της αυτοκτονίας, παρομοίαζε τη ζωή με παιχνίδι το οποίο ο καθένας από μας μπορεί, αν θέλει, να εγκαταλείψει· παραλλήλως, μιλώντας για την εργασία και την αρετή, έλεγε ότι μπορούμε να δούμε τη ζωή σαν γιορτή, σαν θεατρικό έργο ή σαν στρατιωτική θητεία: παίζουμε ένα ρόλο, μας έχει ανατεθεί ένα έργο και πρέπει να το φέρουμε εις πέρας όσο καλύτερα μπορούμε.
Το «Εγχειρίδιο» μεταγράφηκε σε μικρογράμματη γραφή γύρω στο 900 υπό την επιμέλεια του Αρέθα. Από το 900, αν και υπήρξαν διακυμάνσεις στην επιρροή του, ο Επίκτητος σημάδεψε τη σύγχρονη σκέψη περισσότερο από κάθε άλλον στωικό φιλόσοφο: ίσως έχω φαντασιώσεις, αλλά τον συναντώ στον «Μύθο του Σισύφου» του Αλμπέρ Καμύ, όπως και σε ολόκληρο το έργο του Εμίλ Σιοράν. Θυμάμαι επίσης τον Αμερικανό πιλότο Τζέιμς Στόκντεϊλ (1923-2005), που επί τέσσερα χρόνια ήταν αιχμάλωτος των Βιετκόνγκ, που είπε αργότερα ότι κατάφερε να επιβιώσει εφαρμόζοντας αυτά που θυμόταν από τον Επίκτητο. Ο στωικισμός, τον οποίο είχε διδαχθεί στο πανεπιστήμιο, τον βοήθησε να αντέξει τα βασανιστήρια και την απομόνωση. O Στόκντεϊλ δημοσίευσε πολλά άρθρα για τον Επίκτητο —ένα από αυτά έχει τίτλο «Courage Under Fire: Testing Epic¬ tetus’s Doctrines in a Laboratory of Human Behav¬ior», (1993)— καθώς και το βιβλίο «Thoughts of a Philosophical Fighter Pilot» (1995). Νομίζω πως η φιλοσοφία του Επίκτητου μάς οδηγεί, εκτός από τον Σενέκα, σε έναν μεγάλο εκλαϊκευτή των στωικών ιδεών, στον Ιπποκράτη στον οποίον, μεταξύ άλλων, αποδίδουμε τη φράση: «Ο βίος βραχύς, η τέχνη μακρά»: ο Ιπποκράτης υπονοούσε ότι, καθώς πλησιάζουμε προς την εκπλήρωση των στόχων μας, μας βρίσκει ο θάνατος. Συμφωνεί κι ο Επίκτητος.
18°
