Καρλ Πόππερ: Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της

«Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», ο Αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόππερ παρουσιάζει μια «υπεράσπιση της ανοιχτής κοινωνίας ενάντια στους εχθρούς της» και προσφέρει μια κριτική στις θεωρίες του τελεολογικού ιστορικισμού, σύμφωνα με τις οποίες η ιστορία εκτυλίσσεται αδυσώπητα ακολουθώντας παγκόσμιους νόμους, «νομοτέλειες». Ο Πόππερ ασκεί κριτική στον Πλάτωνα, στον Χέγκελ και στον Μαρξ επειδή βασίστηκαν στον ιστορικισμό για να υποστηρίξουν τις πολιτικές τους φιλοσοφίες.

«Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» πρωτοεκδόθηκε το 1945 στο Λονδίνο σε δύο τόμους: «The Spell of Plato» και «The High Tide of Prophecy: Hegel, Marx, and the Aftermath». Ο υπότιτλος του πρώτου του τόμου, «Τα μάγια του Πλάτωνα», φανερώνει την άποψη του Πόππερ ότι οι περισσότεροι ερμηνευτές του Πλάτωνα ανά τους αιώνες έχουν παρασυρθεί από το μεγαλείο και το αμίμητο ύφος του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου. Αλλά, ο Πόππερ λέει ότι έχουν εκλάβει την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα ως καλοήθη ουτοπία και δεν κατανοούν τις επικίνδυνες τάσεις του προς την ολοκληρωτική ιδεολογία. Σε αντίθεση με τους μελετητές του Πλάτωνα στην εποχή του, ο Πόππερ ξεχώρισε τις ιδέες του Πλάτωνα από εκείνες του Σωκράτη, ισχυριζόμενος ότι ο πρώτος στα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν εξέφραζε τις ανθρωπιστικές και δημοκρατικές τάσεις του δασκάλου του: κατά κάποιον τρόπο, ο Πλάτωνας πρόδωσε τον Σωκράτη στην «Πολιτεία» όπου τον απεικονίζει να συμμετέχει στον ολοκληρωτισμό. Από την άλλη πλευρά, ο Πόππερ αναγνωρίζει ότι η ανάλυση του Πλάτωνα για την κοινωνική αλλαγή και τη δυσαρέσκεια, δείχνει κοινωνιολογικό βάθος, αλλά απορρίπτει την απέχθειά του για τη δημοκρατία. Αντιθέτως, για τον Πόππερ, τα αναδυόμενα ανθρωπιστικά ιδανικά της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι το ξεκίνημα μιας πολυπόθητης «ανοιχτής κοινωνίας».

Το τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου τόμου φέρει τον ίδιο τίτλο με το βιβλίο και περιλαμβάνει τις φιλοσοφικές εξερευνήσεις του Πόππερ για την αναγκαιότητα της άμεσης φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τη μόνη μορφή διακυβέρνησης που επιτρέπει θεσμικές βελτιώσεις χωρίς βία και αιματοχυσία. Στον δεύτερο τόμο, ασκεί κριτική στον Χέγκελ και στον Μαρξ, εντοπίζοντας τις ιδέες τους στον Αριστοτέλη και υποστηρίζοντας ότι ενέπνευσαν τις διάφορες μορφές ολοκληρωτισμού του 20ού αιώνα. Για να επικρίνει τον Χέγκελ, παραπέμπει στον Άρτουρ Σοπενχάουερ ο οποίος, ως σύγχρονος του Χέγκελ τον καθύβριζε κανονικά. Είναι αλήθεια ότι στην εποχή του και σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα ο Χέγκελ είχε το μεγαλύτερο φιλοσοφικό fan club όλων των εποχών και είχε επηρεάσει τόσο τη σκέψη όσο και τη διακυβέρνηση.

Ο Πόππερ αναλύει την επιρροή του Χέγκελ στον φασισμό του 20ού αιώνα, εστιάζοντας στα ιστορικιστικά του στοιχεία, όχι στον ολοκληρωτισμό του όπως έκανε με τον Πλάτωνα. Ο τρίτος εχθρός της ανοιχτής κοινωνίας, είναι ο Καρλ Μαρξ. Ο Πόπερ παραδέχεται ότι, σε αντίθεση με τον Χέγκελ, ο Μαρξ νοιαζόταν βαθιά για τα δεινά των απλών ανθρώπων και τις αδικίες που επικρατούσαν στην εποχή του στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Επίσης, τα γραπτά του Μαρξ δείχνουν οικονομικές, κοινωνιολογικές και ιστορικές γνώσεις. Ωστόσο, ακόμη κι αν θεωρεί ότι οι απόψεις του Μαρξ έχουν αξία, ο Πόππερ σημειώνει ότι ο ιστορικισμός του Μαρξ τον οδήγησε να υπερεκτιμήσει την αρχική του υπόθεση, τη σπουδαιότητα της ταξικής πάλης στην πορεία της ιστορίας με αποτέλεσμα ανορθολογική και ολοκληρωτική οπτική.

Το βιβλίο είναι μια ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με την πολιτική θεωρία του 20ού αιώνα και να εισαχθούμε σε πολλά ρεύματα σκέψης, από τον αυστριακό μαρξισμό μέχρι την Αυστριακή Οικονομική Σχολή, την ψυχανάλυση και τον λογικό θετικισμό που γεννήθηκαν και ευδοκίμησαν στη Βιέννη. Είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κανείς με την κριτική του Πόππερ στον Πλάτωνα, στον Χέγκελ και στον Μαρξ, «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» είναι το έργο μιας ιδιοφυΐας: ο Πόππερ επιχειρηματολογεί πειστικά υπέρ της ανωτερότητας των φιλελεύθερων θεσμών έναντι άλλων μοντέλων πολιτειακής οργάνωσης και ιδιαίτερα έναντι των ολοκληρωτικών καθεστώτων εκείνης της εποχής, του φασισμού και του σταλινισμού. Αναλύοντας την εξέλιξη των κοινωνικών οργανώσεων και καθεστώτων στο πέρασμα του χρόνου, μιλάει για την ανάγκη δημιουργίας και διατήρησης θεσμών που όχι μόνο επιτρέπουν, αλλά προωθούν την κριτική μέσω της δημόσιας συζήτησης. Η ελεγξιμότητα των πολιτικών αποφάσεων (όπως και των επιστημονικών θεωριών) προϋποθέτει την κριτική συζήτηση και τον δημόσιο χαρακτήρα της γνώσης και των πολιτικών αποφάσεων. Οι προϋποθέσεις αυτές της ανοιχτής κοινωνίας είναι συνυφασμένες τόσο με την επιστημολογία όσο και με την ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Πόππερ ο οποίος αναφέρεραι συχνά στον Καντ και στη σημασία του κριτικού πνεύματος: η κριτική αντικαθιστά τη βία ως τρόπος εφαρμογής λύσεων στα προβλήματα του ανθρώπου.

Σύμφωνα με την αντίληψη του Πόππερ περί ανοιχτής κοινωνίας, το ζήτημα δεν είναι τόσο το ποιος θα μας κυβερνά, αλλά το πώς ως πολίτες θα ελέγχουμε την εξουσία χωρίς να πιστεύουμε σε ιστορικές νομοτέλειες που δήθεν καθορίζουν την πορεία της κοινότητας: τέτοια πίστη, λέει, αποτελεί θεμέλιο της σκέψης που οδηγεί σε κλειστές κοινωνίες. Δηλαδή ο Πόππερ, αν και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα των οικονομικών συμφερόντων στην κοινωνική και ιστορική εξέλιξη –την οποία τονίζει ο Μαρξ–, διαφωνεί με τον μαρξισμό στο ότι ο κόσμος, σύμφωνα με ιστορικές νομοτέλειες, οδεύει προς στον κομμουνισμό: για τον Πόππερ δεν υπάρχουν ιστορικές νομοτέλειες, ούτε η Ιστορία έχει «λογική». Στην ανοιχτή κοινωνία οι άνθρωποι, συνειδητοποιώντας την απουσία λογικής και ιστορικού νοήματος, προσπαθούν να βελτιώσουν τη ζωή τους με μικρές ή μεγάλες αλλαγές είτε προς την κατεύθυνση μιας κομμουνιστικής κοινωνίας είτε όχι. Για να το πούμε απλά, ο Πόππερ αμφισβητούσε τους προφήτες: επεξεργάστηκε ένα ερμηνευτικό σχήμα –τον «κριτικό ορθολογισμό»– κατά το οποίο η διαδικασία δοκιμής-σφάλματος δεν λύνει μόνο επιστημονικά και τεχνικά προβλήματα, αλλά μπορεί να εφαρμοστεί και στο κοινωνικό πεδίο, στην εξέλιξη μιας ανοιχτής κοινωνίας. Για την επίλυση προβλημάτων στο κοινωνικό πεδίο –ανεργία, άδικο φορολογικό σύστημα, περιβαλλοντική ρύπανση– κάνει λόγο για βαθμιαία κοινωνική μηχανική, για εξεύρεση πρακτικών λύσεων, για «μεταρρυθμίσεις». Λέει δηλαδή ο Πόππερ ότι, αν θελήσουμε να προκηρύξουμε σοσιαλιστική δημοκρατία, αν κάνουμε «επανάσταση», θα την πληρώσουμε πολύ ακριβά όχι μόνο με αίμα και θυσίες, αλλά και με την αποτυχία του ίδιου του πολιτικού μας σχεδίου. Εξάλλου, η δημοκρατία προϋποθέτει κοινωνική συναίνεση: σπανίως μπορεί μια «επανάσταση» να εξασφαλίσει τη στήριξη των πολλών. Η σκέψη του Πόππερ είναι κοντά στη λογική της σοσιαλδημοκρατίας – και πράγματι, ο Πόππερ επαινεί την οικονομική πολιτική των Σουηδών σοσιαλδημοκρατών που αμέσως μετά τον πόλεμο δοκίμασαν αυτό που λίγο αργότερα ονομάστηκε «σουηδικό μοντέλο» και που παραμένει η πιο επιτυχημένη εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας.