10 αντιδικτατορικές ταινίες για να δεις πριν την επέτειο του Πολυτεχνείου

Η 17η Νοεμβρίου έχει καθιερωθεί, από το 1981 και ύστερα, ως επίσημη ημέρα εορτασμού της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και κατά συνέπεια — αν και τα δύο γεγονότα δεν συνδέονται ακριβώς — την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών. Οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις κατά τη διάρκεια της «επταετίας» (1967-1973) επηρέασαν όλους τους Έλληνες, ενώ ιδιαίτερα κυνηγήθηκαν από το καθεστώς οι αριστεροί και οι μειονότητες. Καθώς πρόκειται για ένα γεγονός της σχετικά πρόσφατης ιστορίας, πολλοί άνθρωποι που έζησαν και θυμούνται τα γεγονότα της δικτατορίας είναι ακόμα δραστήριοι και έχουν στο μυαλό τους την Χούντα των Συνταγματαρχών ως έναν πραγματικό κίνδυνο, στον οποίο η κοινωνία μπορεί εύκολα να οδηγηθεί ξανά ανά πάσα στιγμή. Η τέχνη υπήρξε βασικό όπλο ενάντια στην καταπίεση και ακόμα και μέσα στην «επταετία» κυκλοφόρησαν παράνομα ταινίες που έρχονταν σε αντιπαράθεση με τις συντηρητικές αρχές των Συνταγματαρχών. Στις 21 Απριλίου του 2021, μέσα στην πανδημία του κορονοϊού, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος έκανε ένα αφιέρωμα στις ελληνικές ταινίες με αντιδικτατορικό χαρακτήρα που γυρίστηκαν κατά τη διάρκεια ή μετά την πτώση της Χούντας. Το αφιέρωμα «Μνήμες Δικτατορίας», που προβλήθηκε online στο πλαίσιο της ενότητας «Η Ταινιοθήκη στο σπίτι», ξεκίνησε την ίδια ημερομηνία που έγινε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και συμπεριέλαβε ταινίες των Ροβήρου Μανθούλη, Νίκου Κούνδουρου, Θεόδωρου Αγγελόπουλου, Παντελή Βούλγαρη, Φρίντας Λιάππα, Παύλου Τάσιου κ.α.

Αυτές είναι 10 ταινίες με έντονο αντιδικτατορικό χαρακτήρα για να δείτε πριν από την φετινή επέτειο του Πολυτεχνείου

«Πρόσωπο με πρόσωπο» (1966), του Ροβήρου Μανθούλη

Αν και κέρδισε το Βραβείο Καλύτερου Σκηνοθέτη στο 7ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, η ταινία «Πρόσωπο με πρόσωπο» έγινε η αιτία για να φύγει ο Ροβήρος Μανθούλης οριστικά από την Ελλάδα. Εξαιτίας της «γενικότερης θέσης της» η ταινία απαγορεύτηκε λιγότερο από ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία της από το καθεστώς της Χούντας και καθώς ο σκηνοθέτης της βρίσκονται στην Ιέρ, στη Νότια Γαλλία, για μία προβολή της ταινίας του, μαθαίνοντας για την απαγόρευσή της, αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στο Παρίσι και τη Γενεύη. Η ταινία πραγματεύεται την «περιπέτεια» του Δημήτρη Εμμανουήλ (Κώστας Μεσσάρης), ενός νεαρού καθηγητή αγγλικής φιλολογίας από τη Θεσσαλονίκη, που προσλαμβάνεται από έναν πλούσιο μεγαλοεπιχειρηματία από την Αλεξάνδρεια (Λάμπρος Κοτσίρης), για να μάθει αγγλικά στην έφηβη κόρη του, που σύντομα θα παντρευτεί έναν Άγγλο. Τολμηρή και σχεδόν επαναστατική, ως προς το περιεχόμενό της, η ταινία θίγει ταξικά θέματα, βάζοντας στο στόχαστρο τους μεγαλοεπιχειρηματίες, τις νεόπλουτες νοικοκυρές (τον ρόλο της μητέρας υποδύεται η Θεανώ Ιωαννίδου) και τους προνομιούχους νέους (στον ρόλο των παιδιών παίζουν οι Ελένη Σταυροπούλου και Αλέξης Γεωργίου), που ζουν σε μια δική τους κοινωνία, αγνοώντας τα προβλήματα των κοινών ανθρώπων, οι οποίοι στην ταινία έχουν συγκεντρωθεί συμβολικά σε μια πολυπληθή διαδήλωση έξω από την υπερπολυτελή πολυκατοικία της οικογένειας. Η ταινία, αν και απαγορεύτηκε τότε, εκτιμήθηκε ξανά κατά την Μεταπολίτευση και θεωρείται πλέον κλασική.

«Vortex ή Το Πρόσωπο της Μέδουσας» (1967), του Νίκου Κούνδουρου

Η ταινία αυτή του Νίκου Κούνδουρου (σκηνοθέτης του «Δράκου» και της «Μαγικής Πόλης») είναι σίγουρα η πιο πειραματική του και ακόμα και σήμερα είναι μια από τις πιο δυσεύρετες. Όπως είχε πει ο ίδιος: «Σίγουρα το "Vortex ή το Πρόσωπο της Μέδουσας" είναι μια παράξενη ταινία. Γέννημα της αμέσως πριν τη δικτατορία ανώμαλης εποχής, φυγή θα μπορούσα να πω, ή ακόμα και απιστία στα δημόσια πράγματα, ή κούραση ή και οργή ή και όλα μαζί τα παραπάνω, και άλλα πολλά ακόμα. [...] Ως ένα σημείο είναι ένα πείραμα, ή μια άσκηση πάνω σ' ένα τεντωμένο σκοινί. Κάθε στιγμή ο κίνδυνος να γλιστρήσουν όλα στο κενό είναι φανερός». Τη γνώμη αυτή του σκηνοθέτη μοιράστηκαν και τα στούντιο διανομής στην Αμερική (Paramount Pictures, 20th Century Fox, United Artists), που απέρριψαν την ταινία ως «ιδιότυπη» και «ακατάλληλη» για το αμερικανικό κοινό, αφού «δεν μπορεί να καταταχτεί σε κανένα από τα γνωστά είδη κινηματογράφου». Γυρισμένη κατά το ήμισυ σε ένα νησί του Αιγαίου το 1966-67 και η υπόλοιπη στο Λονδίνο και τη Ρώμη το 1970, το «Vortex» είναι μια συρραφή δύο ξεχωριστών ταινιών, που επιχειρούν μαζί να αφηγηθούν μια ιστορία «ανθρωποφαγίας», έχοντας στο επίκεντρο ένα θελκτικό θηλυκό που σαν μέδουσα, ή αράχνη, «ρουφάει» χωρίς αναστολές κάθε αρσενικό. Ο Κούνδουρος καταλήγει στο συμπέρασμα πως το πείραμα, τελικά, απέτυχε. «Όχι επειδή η ταινία είναι ίσως κακή –γιατί αυτό δεν έχει πια πολλή σημασία, καθώς τα σύνορα του καλού από το κακό είναι τόσο ρευστά– αλλά επειδή ο δρόμος δεν οδηγεί πουθενά. Αδιέξοδο. Έτσι το ‘Vortex’ είναι απλά αυτό που είναι, ένας κινηματογράφος χωρίς μέλλον, αλλά και χωρίς παρελθόν, μετέωρος ανάμεσα στη χαρά που μπορεί να πάρει ίσως κανείς βλέποντάς τον, και στην αγανάκτηση. Εγώ τα γεύτηκα και τα δυο. Τώρα η σειρά σας».

«Z» (1969), του Κώστα Γαβρά

Αν και, με την στενή έννοια του όρου, το «Z», του Κώστα Γαβρά, δεν είναι μία ελληνική ταινία, καθώς πρόκειται για μια γαλλο-αλγερινή παραγωγή, με πρωταγωνιστές τους Γάλλους ηθοποιούς Ιβ Μοντάν και Ζαν Λουί Τρεντινιάν, το θέμα της και η πολιτική κριτική που ασκεί, αφορούν ιδιαιτέρως την Ελλάδα, κατά την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας. Ο Κώστας Γαβράς, έχοντας φύγει για τη Γαλλία αμέσως μετά το λύκειο, το 1951, ήταν πλέον Γάλλος υπήκοος και παρακολουθούσε τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα από μακριά. Η ταινία αυτή, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού, που αφηγείται τα αληθινά γεγονότα γύρω από την δολοφονία του βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη, στην οποία εμπλέκονταν η Αστυνομία, την εποχή που κυβερνών κόμμα ήταν η Ε.Ρ.Ε., με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, γυρίστηκε μετά το Πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, προκειμένου να μιλήσει εμμέσως και για το καθεστώς της δικτατορίας. Με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και με την παρουσία της Ειρήνης Παπά στο καστ, η ταινία, αν και γυρισμένη στο Αλγέρι, έχει μια εξαιρετικά ελληνική ατμόσφαιρα, που επιτυγχάνεται με παλιές διαφημίσεις της μπίρας Φιξ στο φόντο και μερικές διάσπαρτες ελληνικές φράσεις. Το «Z» αγαπήθηκε από κοινό και κριτικούς, όπως για παράδειγμα τον Ρότζερ Ίμπερτ των Chicago Sun-Times, που έγραψε ότι πρόκειται για την καλύτερη ταινία του 1969, και βοήθησε, μαζί με τις μαρτυρίες βασανισμού από το καθεστώς της Χούντας της Κίττυς Αρσένη και του Περικλή Κοροβέση, που κυκλοφόρησαν την ίδια εποχή στο Παρίσι, να αναθεματιστεί το καθεστώς από τα δημοκρατικά κράτη της Ευρώπης και τελικά να ανατραπεί το 1973.

«Μέρες του ’36» (1972), του Θόδωρου Αγγελόπουλου

Πάντοτε με το χαρακτηριστικό σκηνοθετικό του ύφος, που τον καθιέρωσε ως «είδωλο του κινήματος του Αργού Σινεμά» και αγαπήθηκε, μεταξύ άλλων, από τον Μπέργκμαν, τον Κουροσάβα και τον Μικελάντζελο Αντονιόνι, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος δεν απέφυγε ποτέ να αντιταχθεί σε συγκεντρωτικά καθεστώτα, όπως αυτό της Χούντας. Η ταινία του «Μέρες του ’36», η δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του και η πρώτη της τριλογίας του «Ιστορία» —μέρος της οποίας είναι και το magnum opus του «Ο Θίασος» (1975)— διαδραματίζεται μερικούς μήνες πριν από την ελληνική δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά. Με πρωταγωνιστές τους Βαγγέλης Καζάν, Θάνος Γραμμένος και Κώστας Παύλου, η ταινία είναι μια σαφής αλληγορία για την δικτατορία των Συνταγματαρχών, αλλά, αποφεύγοντας να χρησιμοποιήσει λέξεις όπως «κομμουνισμός», «δημοκρατία», «ελευθερία», «αντίσταση», «πολιτικοί κρατούμενοι» κ.λπ., που θα προκαλούσαν την λογοκρισία της εποχής και θα είχαν ως αποτέλεσμα η ταινία να απαγορευτεί, ο Αγγελόπουλος κατάφερε η ταινία του να ξεπεράσει τον «σκόπελο της λογοκρισίας». Η χρονική περίοδος κατά την οποία διαδραματίζεται η ιστορία δεν είναι προσδιορισμένη με σαφήνεια, αφήνοντας έτσι αιχμές κατά του Πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου.

«Ναι μεν, αλλά…» (1972), του Παύλου Τάσιου

Η ταινία του Παύλου Τάσιου, «Ναι μεν, αλλά…», με πρωταγωνιστή τον Φάνη Χήνα στον ρόλο του Φάνη, ενός άνεργου νεαρού άντρα, που ζει μια μίζερη ζωή στην ελληνική επαρχία και προσπαθεί να βρει νόημα στην ύπαρξή του, δεν μιλάει ευθέως για το καθεστώς της δικτατορίας, αλλά μέσα από ανακοινώσεις της κυβέρνησης που ακούγονται στο ραδιόφωνο και την γενικότερη δυσφορία που νιώθουν οι χαρακτήρες, η οποία προκαλεί εκρήξεις βίας, αλλά παραμένει ανεξήγητη, αποτελεί μια σαφή διαμαρτυρία απέναντι στην Χούντα. Η ιστορία ξεκινάει ουσιαστικά από το τέλος, όταν ο Φάνης έχει δολοφονήσει μια κοπέλα με την οποία είχε ένα σύντομο δεσμό και έχει αυτοκτονήσει, πέφτοντας στο κενό από την σκεπή ενός ψηλού κτηρίου και ένας δημοσιογράφος (Αλέξης Δαμιανός) προσπαθεί να συνδέσει τα κομμάτια του παζλ και να καταλάβει τα αίτια πίσω από αυτό το τραγικό γεγονός. Ο Τάσιος, που συνέχισε να μιλάει για φλέγοντα κοινωνικά ζητήματα της εποχής του, με ταινίες όπως το «Βαρύ... Πεπόνι» (1977), την «Παραγγελιά!» (1980) και τα «Βαποράκια» (1983), ξεκινάει εδώ μια πολλά υποσχόμενη καριέρα, καταφέρνοντας να γυρίσει μια πραγματικά αντιδικτατορική ταινία «κάτω από τη μύτη» της λογοκρισίας, χωρίς τελικά να πέσει θύμα της.

«Το προξενιό της Άννας» (1972), του Παντελή Βούλγαρη

Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Παντελή Βούλγαρη είναι μια καταγγελία της μικροαστικής αθηναϊκής τάξης, που με τις συντηρητικές της πεποιθήσεις και στον βωμό των μικροπρεπών προσωπικών της συμφερόντων, σπέρνει την μιζέρια και την δυστυχία. Εδώ, η Άννα του τίτλου (Άννα Βαγενά) είναι μια φτωχή επαρχιώτισσα που εργάζεται ως εσωτερική υπηρέτρια (ψυχοκόρη) σε μια πατριαρχική αθηναϊκή οικογένεια. Καθώς βρίσκεται σε ηλικία γάμου, η οικογένεια προσπαθεί αρχικά να προξενέψει την Άννα στον Κοσμά, έναν υποψήφιο γαμπρό λίγο μεγαλύτερο από εκείνη σε ηλικία. Η Άννα δέχεται να βγει μαζί του και τον ερωτεύεται, αλλά μόλις η Κυρία συνειδητοποιεί πως αν η Άννα παντρευτεί θα μείνουν χωρίς οικιακή βοηθό, κάνει τα πάντα για να τους χωρίσει. Η Άννα τελικά γυρίζει αποκαρδιωμένη στην καθημερινότητά της και τελικά παίρνει την απόφαση να γυρίσει στο χωριό, μαζί με την μητέρα της, γνωρίζοντας πως ο δρόμος θα είναι δύσκολος χωρίς το εισόδημα που είχε εξασφαλίσει ως τώρα. Ο Βούλγαρης, αν και η ταινία δεν τοποθετείται πολιτικά, μοιάζει να επιρρίπτει ευθύνες στη μεσαία τάξη, βλέποντας την εξουσία που ασκεί επάνω στη Άννα ως ανάλογη με αυτή που ασκούσε το καθεστώς της δικτατορίας επάνω στους Έλληνες πολίτες.

«Ιωάννης ο βίαιος» (1973), της Τώνιας Μαρκετάκη

Έχοντας σπουδάσει κινηματογράφο στο Παρίσι, η σκηνοθέτρια της ταινίας «Ιωάννης ο βίαιος», Τώνια Μαρκετάκη, επηρεάστηκε σημαντικά από την «Nouvelle Vague» που την εποχή εκείνη μόλις είχε εμφανιστεί, με τις ταινίες του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, του Ζαν-Πιέρ Μελβίλ και της Ανιές Βαρντά. Μάλιστα, η συγκεκριμένη ταινία, που πραγματεύεται την ιστορία του Ιωάννη Ζάχου (Μανώλης Λογιάδης), ενός ψυχοπαθή που φαντασιώνεται να σκοτώνει όμορφες γυναίκες ως μέσο για να επικυρώσει τον ανδρισμό του, είναι η πρώτη που γύρισε στην Ελλάδα, επιστρέφοντας μετά την επταετή φυγή της στη Γαλλία, κατά την περίοδο της δικτατορίας. Σοκαριστική και γυρισμένη σαν ντοκιμαντέρ, η ταινία «Ιωάννης ο βίαιος» αποτελεί ορόσημο του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, μιλώντας για τη σύγκρουση του ατόμου με την κοινωνία. Η ταινία δεν μιλάει για τα πολιτικά γεγονότα της εποχής, αλλά για μια διαφορετική έκρηξη βίας, εν όψη της καταπίεσης από το ολοκληρωτικό καθεστώς της Χούντας.

«Μαύρο + Άσπρο» (1973), των Θανάση Ρεντζή και Νίκου Ζερβού

Αν και η ιστορία της ταινίας είναι στενά συνδεδεμένη με την δικτατορία, γυρισμένη αμέσως μετά την κατάληψη της Νομικής το 1973, τα θέματα που έθιγε ήταν πολύ πιο σύνθετα και αφορούσαν τόσο στην Ελλάδα της «Επταετίας» όσο και σε «ελεύθερες» κοινωνίες. Μια ροκ ταινία διεθνών προδιαγραφών, το «Μαύρο + Άσπρο» του Θανάση Ρεντζή και του Νίκου Ζερβού πραγματεύεται την περιπέτεια ενός νεαρού (Γιώργος Τσεμπερόπουλος) που φτάνει στην Αθήνα για να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών. Αποφασισμένος να διαφοροποιηθεί από το κλίμα της αναταραχής των γεγονότων του Πολυτεχνείου, θέλοντας να αφοσιωθεί στις σπουδές του, ο κεντρικός χαρακτήρας συνάπτει δεσμό με μια κοπέλα, πιάνει δουλειά σε γκαλερί και τέλος καταλήγει σε διαφημιστικό γραφείο. Η ταινία προβλήθηκε τις μέρες του Πολυτεχνείου στην «Αλκυονίδα», λίγο πριν ο κινηματογράφος κλείσει εξαιτίας των μέτρων που επέβαλε η νέα χούντα του Ιωαννίδη.

«Αλδεβαράν» (1975), του Ανδρέα Θωμόπουλου

Παρόμοια με το «Μαύρο + Άσπρο» των Θανάσης Ρεντζής και Νίκος Ζερβός, το «Αλδεβαράν» του Ανδρέα Θωμόπουλου είναι μια ροκ ταινία που ξεπερνάει τα στενά όρια του αντιδικτατορισμού. Μισό ταινία και μισό συναυλία, το κινηματογραφικό ντεμπούτο του σκηνοθέτη που λίγα χρόνια μετά γύρισε τον «Ασυμβίβαστο» (1979), με τον Παύλο Σιδηρόπουλο, είναι επηρεασμένο από τα κινήματα της «Nouvelle Vague» και του «Λετρισμού», τα οποία τότε κυριαρχούσαν στην Γαλλία. Με πρωταγωνιστή τον Δημήτρη Φινινή, στο ρόλο του «Ποιητή», που έχει διαγνωστεί με μία ανίατη ασθένεια και οι γιατροί του δίνουν δύο χρόνια ζωής, η ταινία πραγματεύεται την καθημερινότητα ενός περιθωριακού καλλιτέχνη στο φανταστικό Αλμικανταρέ, της χώρας Αλδεβαράν (εννοώντας φυσικά την Ελλάδα). Ο «Ποιητής» έχει μία στενή φιλία με τον Κρις (Δημήτρης Πουλικάκος), ο οποίος όταν μαθαίνει πως ο φίλος του θα πεθάνει, αποφασίζει να διαλύσει τη μπάντα τους και να φύγει για την Ευρώπη. Στην ταινία ακούμε κατά κόρον την μπάντα Εξαδάκτυλος, του Πουλικάκου, που παίζουν live τις επιτυχίες τους, «Σκόνη πέτρες λάσπη» και «Ο γιατρός».

«Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις» (1982), της Φρίντας Λιάππα

Η Φρίντα Λιάππα αντιτάχθηκε στο δικτατορικό καθεστώς, τόσο μέσω του καλλιτεχνικού έργου της, όσο και σαν ακτιβίστρια. Έχοντας εκλεγεί στο γραφείο φοιτητών Φιλοσοφικής της Νεολαίας, μετά το Πραξικόπημα της 21ης Απριλίου πέρασε στην παράνομη αντιδικτατορική δράση, με αποτέλεσμα να συλληφθεί το 1968 και να βασανιστεί στις Φυλακές Αβέρωφ, καθώς και να διαγραφεί από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στον κινηματογράφο, έκανε τα πρώτα της βήματα δουλεύοντας ως σκριπτ στο «Προξενιό της Άννας» του Παντελή Βούλγαρη. Η ταινία «Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις» είναι μια ερωτική ιστορία στην Αθήνα της Μεταπολίτευσης, ανάμεσα σε μια αριστερή δημοσιογράφο και έναν ηθοποιό που έχει εγκαταλείψει το θέατρο. Έχοντας δανειστεί τον τίτλο της από ένα τραγούδι του Μητροπάνου, η ταινία έχει έντονο πολιτικό χαρακτήρα και περιγράφει, όχι μεμονωμένα γεγονότα, αλλά μια ολόκληρη γενιά που διαμορφώθηκε από τον αντιδικτατορικό αγώνα, τη λεγόμενη «γενιά του Πολυτεχνείου». Στην ταινία εμφανίζονται οι Μπέτυ Αρβανίτη, Δημήτρης Πουλικάκος και Νένα Μεντή.