Συνέντευξη: Ο διδάκτορας Φιλοσοφίας και συγγραφέας Αλέξης Παπάζογλου συζητά για τις θεωρίες συνωμοσίας, τους αρνητές της πανδημίας, τα fake news στην εποχή μας
Όταν ο δημόσιος διάλογος, ακόμη και ο διάλογος μέσα στις παρέες μας, αγγίζει τα επίμαχα κοινωνικά, πολιτικά, ακόμη και πολιτισμικά θέματα, τα οποία απασχολούν τη διεθνή και εγχώρια κοινή γνώμη, τότε αντιλαμβανόμαστε κάτι πολύ θλιβερό: Ζούμε σε διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα, σε σχέση με τους αρνητές της πανδημίας και του εμβολίου κατά του νέου κορωνοϊού SARS – COV 2, καθώς και σε σχέση με τους υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας.
Ο συγγραφέας και διδάκτορας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Cambridge, Αλέξης Παπάζογλου, μιλάει σήμερα στην ATHENS VOICE -με αφορμή το άρτι εκδοθέν από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος βιβλίο του με τίτλο «Καθημερινή Φιλοσοφία, 5 μαθήματα για την εποχή μας» - και εξηγεί τις συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ ορθολογισμού και θεωριών συνωμοσίας, τους κινδύνους οι οποίοι ελλοχεύουν από την πρακτική της ισότιμης προβολής των απόψεων των συνωμοσιολόγων από τα ΜΜΕ, καθώς και τις δυνατότητες των ενημερωμένων, ορθολογικών πολιτών να αντισταθούν στα fake news και τη «γοητεία» της ανορθολογικής διασύνδεσης των πάντων με τα πάντα…
Όπως εξηγείτε στο βιβλίο σας, οι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας απορρίπτουν τις επίσημες πηγές ενημέρωσης, καθώς και τους καθιερωμένους επιστήμονες, ως πηγές γνώσης για την πραγματικότητα. Άρα, να υποθέσουμε ότι όλες οι εκστρατείες ενημέρωσης της κοινής γνώμης, για παράδειγμα σχετικά με την αξία του εμβολιασμού κατά του νέου κορωνοϊού SARS – COV 2, αποτυγχάνουν να επηρεάσουν τέτοια ακροατήρια; Αποτυγχάνουν, δηλαδή, στον βασικό σκοπό τους;
Θα πρέπει πρώτα να διαχωρίσουμε δύο κατηγορίες ανθρώπων που συγχέονται στη συζήτηση γύρω από τα εμβόλια και τους αρνητές τους. Υπάρχουν αυτοί που πιστεύουν σε απίθανες θεωρίες συνομωσίας, όπως πως το εμβόλιο εμπεριέχει μικροτσίπ με το οποίο οι κυβερνήσεις σκοπεύουν να παρακολουθούν τους πολίτες. Και υπάρχουν και αυτοί που εκφράζουν μια διστακτικότητα απέναντι σε ένα καινούριο εμβόλιο για κάποιους συγκεκριμένους λόγους - είτε επειδή τους προβληματίζει το πόσο γρήγορα παρήχθη, είτε επειδή είναι ακόμα μικρός ο αριθμός των ανθρώπων που έχουν κάνει το εμβόλιο. Αυτοί που ανήκουν στην πρώτη κατηγορία είναι μάλλον χαμένη υπόθεση, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον. Αν κανείς έχει φτάσει να εκφράζει τόση πολλή δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς της πολιτικής, της επιστήμης, της δημοσιογραφίας, και πιστεύει κάτι τόσο αποκομμένο από την πραγματικότητα, δεν πρόκειται να του αλλάξει τη γνώμη μια επίσημη εκστρατεία ενημέρωσης. Η άλλη κατηγορία όμως, όσοι έχουν ερωτήσεις και κάποια αγωνία σχετικά με το καινούριο εμβόλιο, μπορεί να επηρεαστεί θετικά από τις εκστρατείες ενημέρωσης και τους συμβολικούς εμβολιασμούς προσώπων που χαίρουν κάποιας ευρείας εκτίμησης (όπως o Sir Ian McKellen στη Βρετανία). Η εξήγηση στο ευρύ κοινό για τη διαδικασία παρασκευής, των εμβολίων, των κλινικών δοκιμών, αλλά και της διαδικασίας έγκρισής τους από εθνικούς οργανισμούς υγείας, είναι επίσης πολύ σημαντική για την καλλιέργεια εμπιστοσύνης προς τις επιστημονικές μεθόδους.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας αποτελούν έναν δεύτερο κοινωνικό κόσμο εμπειρίας δίπλα μας, με τον οποίο δεν μπορούμε να έχουμε καμία ορθολογική επικοινωνία;
Έτσι μας φαίνεται, πως ζούμε σε παράλληλες πραγματικότητες με τους υποστηρικτές των θεωριών συνομωσίας. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μερικές φορές, ειδικά στην εποχή της πολιτικής πόλωσης, αισθανόμαστε έτσι και για τους πολιτικούς μας αντιπάλους οι οποίοι ενημερώνονται από άλλα μέσα ενημέρωσης, και γενικά βλέπουν τον κόσμο τελείως διαφορετικά από εμάς. Όμως στον ίδιο κόσμο ζούμε όλοι, και όταν η συζήτηση δεν ακουμπάει τα επίμαχα θέματα, δεν υπάρχει τέτοιο χάσμα που να αποκλείει την επικοινωνία, ακόμα και με τους υποστηρικτές θεωριών συνομωσίας.
Τελικά, δεν υπάρχει τρόπος ο ορθός λόγος να επηρεάσει τα ακροατήρια των θεωριών συνωμοσίας; Θα παραμείνουν μία εστία «κινδύνου» μέσα στην πανδημία του SARS – COV 2;
Ο ορθός λόγος, τα επιχειρήματα, και η προσκόμιση εμπειρικών τεκμηρίων, όπως εξηγώ στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου μου, έχουν περιορισμένη επιρροή ακόμα και στο πεδίο της επιστημονικής έρευνας, πόσο μάλλον στην πολιτική και τα ακροατήρια θεωριών συνομωσίας. Όσο μάταιο είναι να προσπαθεί κανείς να αλλάξει τη γνώμη των πολιτικών του αντιπάλων με ορθολογικά επιχειρήματα, τόσο μάταια είναι και η προσπάθεια αλλαγής γνώμης των ακόλουθων θεωριών συνομωσίας. Τα εργαλεία που πρέπει να επιστρατεύσουμε είναι μάλλον η ρητορική, και το θυμικό. Ο φιλόσοφος Quassim Cassam υποστηρίζει πως οι θεωρίες συνομωσίας είναι προϊόντα πολιτικής προπαγάνδας, συχνά με αντισημιτικά στοιχεία, και ακραίες πολιτικές ατζέντες που δεν είναι πάντα εμφανείς, ούτε αρεστές, στους ακροατές τους. Επομένως, ένας τρόπος να επηρεάσει κανείς τους οπαδούς θεωριών συνομωσίας είναι η πολιτική και ηθική διαπόμπευση αυτών των θεωριών, με αποτέλεσμα να γίνει ανεπιθύμητος ο οποιοσδήποτε συσχετισμός με αυτές τις θεωρίες. Η πραγματική λύση όμως, σε βάθος χρόνου, για την καταπολέμηση των θεωριών συνομωσίας, είναι η καλλιέργεια μιας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ του κράτους, των πανεπιστημίων, του τύπου, και άλλων βασικών θεσμών, με τους πολίτες. Επίσης, έρευνες έχουν δείξει πως κοινωνίες με λιγότερη κοινωνική συνοχή και μεγαλύτερες οικονομικές ανισότητες είναι πιο επιρρεπείς στις θεωρίες συνομωσίας. Άρα και η βελτίωση αυτών των κοινωνικών συνθηκών θα βοηθούσε στην μείωση της έλξης που ασκούν σε κάποιους πολίτες οι θεωρίες συνωμοσίας.
Πώς κρίνετε το γεγονός της ισότιμης δημόσιας αντιπαράθεσης, μέσω των συχνοτήτων των ΜΜΕ, μεταξύ των θέσεων του ορθολογισμού και των θέσεων των υποστηρικτών των θεωριών συνωμοσίας; Ο καθηγητής του LSE, Ηλίας Μόσιαλος, έχει προτείνει να μην δίνεται βήμα για ισότιμη παρουσίαση των απόψεων των συνωμοσιολόγων και των αρνητών της πανδημίας. Ποια είναι η γνώμη σας;
Ένας υποστηρικτής μια ακραίας αντίληψης για την ελευθερία του λόγου ίσως να υποστήριζε πως οι προπαγανδιστές θεωριών συνομωσίας για την πανδημία δικαιούνται το δημόσιο βήμα όσο και οι επιδημιολόγοι. Αυτή η σκέψη δικαιολογείται συχνά με την επίκληση ενός επιχειρήματος του φιλελεύθερου φιλόσοφου του 19ου αιώνα, John Stuart Mill, πως χωρίς την αντιπαράθεση ακόμα και οι πιο ορθολογικές μας θεωρίες καταλήγουν να είναι ένα νεκρό δόγμα. Όμως εδώ θα συμφωνήσω με τον κ. Μόσιαλο, καλή η αντιπαράθεση, αλλά με προϋποθέσεις. Θα πρέπει να έχει κανείς τις απαραίτητες γνώσεις για να μπορεί να εκφράσει εύλογες αμφιβολίες για επιστημονικές θεωρίες και ιατρικές συμβουλές. Η παραγωγή επιστημονικής γνώσης είναι στην πραγματικότητα ήδη αποτέλεσμα αντιπαραθέσεων και αμφισβητήσεων, από άλλους επιστήμονες! Η διαδικασία peer review στις επιστημονικές δημοσιεύσεις σε αυτό αποβλέπει, στον έλεγχο και την αντιπαράθεση, αλλά από ανθρώπους με τις γνώσεις και την εκπαίδευση που τους καθιστά κατάλληλους. Επομένως η δημόσια αντιπαράθεση ενός επιδημιολόγου με έναν μη ειδικό, συνωμοσιολόγο, αρνητή της πανδημίας, δεν έχει καμία αξία, και μάλιστα έχει βλαβερές συνέπειες, παρουσιάζοντας στο κοινό τις απόψεις των δύο σαν να έχουν ίση βαρύτητα.
Από την άλλη πλευρά, πόσο ισχυρό είναι το ενδεχόμενο οι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας να καταφέρουν να «στρατολογήσουν» ικανό αριθμό επιφυλακτικών πολιτών, οι οποίοι ανήκουν, όμως, στο «στρατόπεδο» του ορθού λόγου;
Δεν νομίζω πως υπάρχουν δύο στρατόπεδα, ορθολογικών και μη ορθολογικών πολιτών. Στην πραγματικότητα είμαστε όλοι πολύ λιγότερο ορθολογικοί απ’ ό,τι νομίζουμε, και σε σχέση με τα όσα πιστεύουμε επηρεαζόμαστε πολύ από το κοινωνικό μας περιβάλλον και από τα κοινωνικά μας πρότυπα. Όσο οι θεωρίες συνομωσίας παραμένουν στο κοινωνικό περιθώριο, χωρίς την προβολή τους μέσα από μέσα ενημέρωσης, χωρίς την πολιτικοποίησή τους, όπως έγινε στην Αμερική, και με την καταπολέμησή τους από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, η επιρροή τους θα παραμείνει περιορισμένη.
Τελικά, ποιοι θα λέγατε ότι είναι οι κίνδυνοι, τους οποίους αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες μας, από τη δραστηριοποίηση των κύκλων της συνωμοσιολογίας, ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια της πανδημίας του SARS – COV 2;
Θα πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση, καθώς στο παρελθόν, πάλι σε καιρό πανδημιών, οι θεωρίες συνωμοσίας οδήγησαν στην στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων και σε φαινόμενα βίας. Κατά την πανδημία της πανούκλας στη Δυτική Ευρώπη τον 14ο αιώνα, μια θεωρία συνωμοσίας ήταν πως την επιδημία την είχαν προκαλέσει οι Εβραίοι, με αποτέλεσμα να υπάρξουν βίαιες επιθέσειςεναντίον τους, αλλά και δολοφονίες. Τη δεκαετία του 1830, κατά την επιδημία της χολέρας στην Ευρώπη, στο στόχαστρο μπήκαν οι γιατροί, που σύμφωνα με τις θεωρίες συνωμοσίας της εποχής έλεγαν ψέματα για την ύπαρξητης επιδημίας, με σκοπό να κάνουν πειράματα ανατομίας στους «δήθεν» αρρώστους. Επιπλέον, εκτός από τον κίνδυνο της βίας που ενέχουν, οι θεωρίες συνωμοσίας γίνονται εστίες μετάδοσης αντικοινωνικών φαινομένων όπως η άρνηση κάποιων να φορέσουν μάσκα, και την αντίσταση στον εμβολιασμό. Όμως αυτά τα φαινόμενα είναι σχετικά περιορισμένα στην Ελλάδα, και όπως δείχνει η πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις, το ποσοστό των Ελλήνων που δηλώνουν πρόθυμοι να εμβολιαστούν είναι αρκετά μεγάλο (δύο στους τρεις), και πολύ μεγαλύτερο από αυτό που ήταν πριν λίγους μήνες, κάτι που είναι λόγος να πιστεύουμε πως θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο, φτάνοντας στα ποσοστά που χρειάζονται για την επίτευξη ανοσίας του πληθυσμού. Αυτό που θα πρέπει να μας προβληματίσει όμως, πέραν των ίδιων των θεωριών συνωμοσίας, είναι οι λόγοι για τους οποίους έχουν έστω και περιορισμένη απήχηση. Είναι μια ένδειξη έλλειψης εμπιστοσύνης προς τους βασικούς θεσμούς της δημοκρατίας. Αυτό θα πρέπει να μας απασχολήσει περισσότερο.
23°
