Stand up therapy: Όταν η ψυχοθεραπεία βγαίνει στη σκηνή

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το άγχος έχει γίνει η νέα κανονικότητα. Από την πανδημία και την απομόνωση μέχρι την υπερπληροφόρηση και την αίσθηση μόνιμης επισφάλειας, η ψυχική υγεία μοιάζει με πεδίο μάχης - χωρίς σταθερά όπλα. Οι παραδοσιακές θεραπείες συχνά σκοντάφτουν πάνω σε ένα σκληρό περιβάλλον που καταπίνει την όποια πρόοδο. Και κάπου εδώ, σε μια χώρα που σπανίως παράγει καινοτομία στον χώρο της ψυχολογίας, γεννιέται ένα πείραμα: να μετατραπεί η ψυχοθεραπεία σε συλλογικό γεγονός.

Το Stand Up Therapy δεν είναι θέατρο ούτε κλινική συνεδρία. Είναι ένα υβρίδιο όπου «το σοκ, η συμμετοχή και η κοινότητα λειτουργούν ως καταλύτες για την ψυχική ανθεκτικότητα», όπως εξηγεί ο Μάνος Χατζημαλωνάς. Με δεκαπέντε χρόνια εμπειρίας και πάνω από 7.000 ώρες συνεδριών σε τρεις χώρες, αποφάσισε να «ρισκάρει το κύρος του» για να δοκιμάσει κάτι που δεν υπήρχε: μια παράσταση δύο ωρών που μπορεί να οδηγήσει από το γέλιο στο δάκρυ και από την παραδοχή ενός μυστικού σε δημόσια εξομολόγηση.

Συναντώ τον Μάνο Χατζημαλωνά στο γραφείο του στο Μοναστηράκι. Ο χώρος είναι κατάφωτος και σου προκαλεί ηρεμία. Ο ίδιος μιλάει με καθαρή άρθρωση – δεν υψώνει τον τόνο της φωνής του, ίσως λίγο του ξεφεύγει μία επιπλέον χαρά, όταν διηγείται στιγμές συγκίνησης από τις περσινές παραστάσεις του. Παραδίπλα μας ένα stand, το οποίο λειτουργεί ως αυτοσχέδιο studio – από εκεί βγάζει τα συχνά live του στα social media.

«Το μήνυμα είναι γραμμένο στους τοίχους με κεφαλαία, απλώς καμιά φορά το αγνοούμε γιατί κοιτάμε κάτω», σημειώνει. Περιγράφει έναν «συνθετικό άνθρωπο» στη Δύση, ιδρυματοποιημένο μέσα σε τέσσερις τοίχους, με ελάχιστη επαφή με τη φύση και διαρκώς εκτεθειμένο σε πληροφορία που «ξεβάφει ό,τι στέρεο υπάρχει μέσα του». Η διάγνωση: «Όταν λείπει η εσωτερική συνοχή, η ηθική βάση που σου δίνει ασφάλεια και πρόβλεψη, ο άνθρωπος γίνεται καθοδηγούμενο ον. Είναι σκιά του εαυτού του». Αυτό, λέει, αποτυπώνεται στην εκτόξευση των δεικτών ψυχοπαθολογίας, ιδίως στους νεότερους πληθυσμούς. «Όλοι οι δείκτες πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο. Ζούμε σε μια παγκοσμιοποίηση του άγχους και της ψυχοσωματικής εμπειρίας».

Η πανδημία λειτούργησε σαν επιταχυντής. «Όταν περιορίζεις έναν άνθρωπο σε ένα ιδρυματοποιημένο περιβάλλον, χάνεται η κυκλικότητα που έχει ενσωματωμένη το DNA μας για εκατομμύρια χρόνια», εξηγεί. Η ελληνική κοινωνία, κατά τον ίδιο, «δεν διαφέρει από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές· μάλιστα τις συναγωνίζεται όσον αφορά την ψυχική υγεία». Τη συγκρατούν μερικά «αντίβαρα»: το φως, η μεσογειακή διατροφή, οι οικογενειακοί δεσμοί. Και η επαφή με τη φύση έχει χαθεί. «Δεν είναι θέμα φιλοσοφίας. Το φυσικό φως και το πράσινο δρουν ορμονικά. Εναρμονίζουν τον οργανισμό με τον κόσμο γύρω του.

Κατά τον Μάνο Χατζημαλωνά, η ισορροπία χάνεται όταν το σώμα και η νόηση δεν λειτουργούν σε εναρμόνιση. «Το σώμα κουβαλά μνήμη εκατομμυρίων ετών. Η νόηση μπορεί να επιβληθεί, αλλά μόνο πρόσκαιρα. Αν το στομάχι σου “θυμάται” τον κίνδυνο, θα αντιδρά ακόμη κι αν ο νους έχει προχωρήσει». Η καθημερινότητα, τονίζει, χρειάζεται πρακτικές που να φέρνουν το σώμα και τη νόηση σε συγχρονισμό. Ένα απλό παράδειγμα είναι η έκθεση στο φυσικό φως το πρωί. «Ξυπνάς και βλέπεις φως φυσικό. Οι ορμόνες της κορτιζόλης εναρμονίζονται, κάνουν την πρώτη κορύφωση που χρειάζεται και μετά εξισορροπούνται μέσα στη μέρα. Αντίθετα, αν η κορτιζόλη κορυφωθεί απότομα με τον πρώτο καβγά ή την πρώτη δυσκολία, το σώμα μένει εκτός ρυθμού».

Η ψυχική υγεία ξεκινά από τα απλά: φως, ύπνος, φαγητό, κοινότητα.

Μάνος Χατζημαλωνάς: Από το σοκ στη συμμετοχή

Ο κ. Χατζημαλωνάς μετρά 15 χρόνια ως ψυχολόγος, αλλά μόλις 1 χρόνο ως «επί σκηνής ψυχολόγος». Η πρώτη του παράσταση Stand Up Therapy έγινε τον Νοέμβριο του 2024 στην Αθήνα και μέσα σε έναν χρόνο ακολούθησαν περίπου 40 παραστάσεις σε όλη την Ελλάδα, από την Κρήτη μέχρι την Κέρκυρα – και την Κύπρο.

Η εμπειρία αυτή, επισημαίνει, γεννήθηκε μέσα από μια εσωτερική ηθική κρίση. «Πώς μπορώ εγώ να συνδράμω; Όταν φέρνω έναν άνθρωπο μέσα από τη θεραπευτική σχέση σε ένα καλό σημείο, την επόμενη εβδομάδα επιστρέφει στο ίδιο περιβάλλον και έρχεται ξανά κακοποιημένος. Έτσι, ό,τι πρόοδο κι αν έχει κάνει, επανέρχεται στην αφετηρία». Αυτό τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η ατομική ψυχοθεραπεία, όσο σημαντική κι αν είναι, δεν αρκεί. «Κι αν είχαμε έναν ψυχολόγο σε κάθε γωνία, δεν θα βελτιωνόταν η κατάσταση. Χρειάζονται συστημικές εφαρμογές, ενημέρωση και αναβάθμιση γνώσεων για να προστατευτεί η δημόσια ψυχική υγεία».

Η ανάγκη να απευθυνθεί σε ευρύτερο κοινό τον ώθησε στη σκηνή. «Ένιωθα ότι ήμουν υποκριτής, βασιζόμενος σε θεραπείες που δεν επαρκούν πλέον. Δεν μπορείς να βοηθήσεις έναν άνθρωπο μόνο με το να μιλάς για τον Φρόιντ ή τον Γιάλομ, αν δεν τον βοηθήσεις πρώτα να φάει καλά, να κοιμηθεί ποιοτικά, να βρει έναν υγιή ρυθμό». Η ψυχική υγεία, υπογραμμίζει, δεν είναι πολυτέλεια. «Η ευεξία είναι βιταμίνη C. Είναι απαραίτητη για όλους – από το παιδί που προετοιμάζεται για τις πανελλήνιες μέχρι τον άνθρωπο που πενθεί, ή τον βαριά κλινικά ασθενή. Όλοι έχουν ανάγκη για αποφόρτιση, για έναν ομαλό κιρκάδιο ρυθμό, για κοινωνικότητα και για το αίσθημα ότι παραμένουν άνθρωποι». 

Από αυτή την αγωνία του προέκυψε το Stand Up Therapy που παραμένει υπό διαμόρφωση - το 30% της δομής είναι σταθερό, το υπόλοιπο προκύπτει επί τόπου. «Δεν είναι σενάριο βαρύ κι αμετακίνητο. Είναι σήκω, στάσου και ομολόγησε. Κι όλοι ανεξαιρέτως μπαίνουν στη διαδικασία να δώσουν το παρόν».

Η κοινότητα ως θεραπεία

Ο κ. Χατζημαλωνάς είναι μέρος αυτής της διαδικασίας – κι ο ίδιος μαθαίνει. Εκτίθεται σε ένα κοινό που προσέρχεται χωρίς να γνωρίζει τι ακριβώς να περιμένει. Η δομή είναι καθαρά βιωματική: Ο ίδιος ξεκινά με ένα «σοκ», για να προκαλέσει ανατροπή και να ανοίξει χώρο για νέες συνδέσεις. Ακολουθεί η ροή, που θυμίζει διευρυμένη συνεδρία: εισαγωγή, διάλεξη με νέα γνώση, διάλογος με το κοινό, επίλογος. «Η γνώση που μεταδίδω συχνά σοκάρει, γιατί απομυθοποιεί πράγματα που θεωρούμε δεδομένα. Εξηγώ, για παράδειγμα, ότι το άγχος δεν είναι αυτό που νομίζουμε, ενώ όλοι κουβαλάμε τραυματική βάση εμπειρίας, ανεξάρτητα από το αν έχουμε ζήσει ένα συγκεκριμένο τραύμα ή όχι».

Το αποτέλεσμα είναι μια εμπειρία που συνδυάζει την αμεσότητα της θεραπευτικής σχέσης με τη συλλογικότητα του θεάτρου. «Δεν είναι θεατρική παράσταση με σενάριο στο 100%. Σχεδόν το ένα τρίτο είναι δομή, τα υπόλοιπα είναι διάδραση. Γι’ αυτό και υπάρχουν άνθρωποι που επιστρέφουν ξανά και ξανά, σαν να συμμετέχουν σε ομαδική θεραπεία», λέει και προσθέτει: «Τους βάζω να χρησιμοποιήσουν τη φωνή τους, να συντονιστούν. Πετάω μικρόφωνα στο κοινό. Δημιουργώ αμηχανία για να συνειδητοποιήσουν ότι μέσω της τόλμης μπορούν να λύσουν τα θέματά τους».

Οι θεατές μοιράζονται μυστικά μέσω QR code: από αστεία σχόλια μέχρι εξομολογήσεις κακοποίησης. «Βαριά πράγματα και χαζά παράλληλα. Όλα είναι ένα στην ψυχοσύνθεση». Οι σκηνές που περιγράφει είναι αποκαλυπτικές. «Κάποιος έκλαψε επί σκηνής. Κάποιος άλλος μίλησε στον πατέρα του και του είπε “σε αγαπώ”. Άλλος εξομολογήθηκε ότι δεν είναι ερωτευμένος. Αυτά με ταπεινώνουν. Κάθε φορά συνειδητοποιώ ξανά τις δυνατότητες του ανθρώπου να απελευθερωθεί».

Το κοινό κυμαίνεται από εφήβους μέχρι 80χρονους, με μέσο όρο ηλικίας τα 30 – «τα παιδιά της κρίσης», όπως επισημαίνω. «Μεγάλωσαν σε οικονομική κρίση, ενηλικιώθηκαν στον Covid. Μια γενιά έντονα αγχωμένη».

Η θεραπευτική λογική πίσω από όλα αυτά είναι καθαρή: «Μία συνεδρία μπορεί να αλλάξει τη ζωή κάποιου περισσότερο από οποιαδήποτε σειρά. Η αλλαγή έρχεται μέσα σε μια στιγμή. Κι αυτή η στιγμή μπορεί να γεννηθεί μέσα στην κοινότητα, όταν το εμείς αντικαθιστά το εγώ».

Η ανταπόκριση έχει ξεπεράσει τις προσδοκίες του. Από μικρά θεατράκια σε πόλεις της περιφέρειας, μέχρι το Christmas Theater της Αθήνας με 1.300 άτομα και άλλους 200 online. Σε μικρότερες αίθουσες, 150 θεατές συμμετέχουν σε πιο «στενές» εμπειρίες. Ψυχολόγοι συστήνουν στους θεραπευόμενούς τους να παρακολουθήσουν, ενώ ομάδες ολόκληρες έρχονται μαζί.

Ποια είναι η φιλοδοξία του; Να δημιουργηθεί μια μέθοδος που να σταθεί επιστημονικά. Όπως λέει, συνεργάζεται με κλινική στη Ζυρίχη για να μετρήσει βιοδείκτες πριν και μετά τις παραστάσεις. Σκέφτεται να το παρουσιάσει και στο εξωτερικό, ήδη υπάρχουν προτάσεις από τη Φλόριντα και το Μαϊάμι. «Θέλω να βγει μια μεθοδολογία, ένα πρωτόκολλο που θα μπορεί να αναπτυχθεί και αλλού. Δεν με ενδιαφέρει να το πουλήσω, αλλά να δείξω ότι υπάρχουν δρόμοι που η ψυχολογία δεν έχει ακόμα τολμήσει να βαδίσει. Με νοιάζει να αποδειχθεί ότι η κοινότητα μπορεί να είναι το πιο ισχυρό θεραπευτικό εργαλείο».

* Το επόμενο Stand Up Therapy υπό τον τίτλο «Από Μηχανής Άνθρωπος» είναι προγραμματισμένο για τη Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου στις 20:00, στο Christmas Theater.