Επισκεφθήκαμε το Λουτρό των Αέρηδων και μάθαμε την ιστορία των χαμάμ με αφορμή την έκθεση «Τα τετράδια της Πόλης» της Ειρήνης Βογιατζή.
Ίσως να μην υπήρχε πιο ιδανικός χώρος από το λουτρό των Αέρηδων για να φιλοξενήσει τα υπέροχα «Τετράδια της Πόλης» της Ειρήνης Βογιατζή, ένα ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό μνημείο των οθωμανικών χρόνων της Αθήνας.
Η αγάπη είναι καρφίτσα
«Τα τετράδια της Πόλης» αποτελούν την εικαστική αποτύπωση των βιωμάτων που έζησε από παιδί η καλλιτέχνης, (κατάγεται από την Κωνσταντινούπολη, αλλά μεγάλωσε στην Ξάνθη), δίπλα στη γιαγιά της, τη Σμαρώ Καραγατσίδου από την Κεσσανή της Ανατολικής Θράκης.
Όπως το Λουτρό των Αέρηδων είναι ένας χώρος γεμάτος μνήμες και αισθήσεις, έτσι και τα «Τετράδια της Πόλης», τα γεμάτα αναμνήσεις, ενθυμήματα, φυλαγμένα οικογενειακά μυστικά, γεύσεις, μουσικές και ευωδίες, έρχονται, μετά την Κωνσταντινούπολη και την Ξάνθη, στην Αθήνα για νααφηγηθούν την ιστορία τους.
Λουτρό των Αέρηδων
Όπως αναφέρει η επιμελήτρια της έκθεσης κα Ίρις Κρητικού: «Κάθε έργο, πέρα από την εκφραστική πλαστική απόδοσή του, συνοδεύεται από την αυτούσια καταγραφή ή την από μνήμης επανεγγραφή μίας οικογενειακής εξιστόρησης που με πολύτιμη αμεσότητα το συντροφεύει και το φωτίζει».
Το Λουτρό των Αέρηδων είναι ένας υποβλητικός χώρος που αποπνέει μία γοητεία, έναν μυστικισμό, και ταυτόχρονα θυμίζει παραμύθι, γεμάτο όμως με θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις εκείνης της εποχής, οι οποίες έχουν σαν πρωταγωνιστή το νερό.
Το νερό, το βασικότερο στοιχείο για την ύπαρξη ζωής, μετά τα οξυγόνο, αναφέρεται στην κοσμολογία του φιλόσοφου Θαλή του Μιλήσιου ως «η αρχή των πάντων». Είναι δε εκ αρχαιοτάτων χρόνων, άρρηκτα συνδεδεμένο με τη γέννηση και εξέλιξη σημαντικών πολιτισμών, που αναπτύχθηκαν γύρω απ' αυτό και λόγω της δύναμής του αλλά και του ζωογόνου ρόλου του, λατρεύτηκε από πολλές θρησκείες και του αποδόθηκαν πλούσιοι συμβολισμοί και θεϊκές ιδιότητες.
Ενταγμένο στην πνευματική και στη θρησκευτική ζωή των ανθρώπων το νερό υπήρξε, μέσω διαφόρων τελετουργικών εκδηλώσεων, αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς τους και ο καθαρμός με νερό συνδέεται με σημαντικές στιγμές του ανθρώπινου βίου, όπως η γέννηση, ο γάμος, ο θάνατος. Το λουτρό αποσκοπούσε πολλές φορές όχι μόνο στον καθαρισμό και θεραπεία του σώματος αλλά και στον εξαγνισμό της ψυχής.
Αν και σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα η χρήση του λουτρού ήταν διαδεδομένη σε πολλά μέρη της Ελλάδας από την ύστερη εποχή του χαλκού (17ος -12ος αι. π.Χ.), στην Αθήνα εμφανίστηκαν κατά την κλασσική και ελληνιστική περίοδο (5ο & 4ο αιώνα π.Χ.) τα «βαλανεία», λιτά, δημόσια κτίρια, με παροχή ζεστού νερού σε θερμαινόμενο χώρο που βρίσκονταν συνήθως κοντά σε Γυμνάσια και χρησιμοποιούνταν ευρέως από τον ανδρικό πληθυσμό. Η ονομασία «βαλανείο» προέρχεται από την ρίζα του «βαλανεύω» και της «Βαλανευτικής», λέξη που περιγράφει την τέχνη του μπάνιου και πατέρας της λουτροθεραπείας θεωρείται ο Ιπποκράτης.
Οι Ρωμαίοι, με την ιδιαίτερη πρόοδο στην υδραυλική τεχνολογία και λάτρεις των λουτρών, τα είχαν εντάξει απόλυτα στην καθημερινή τους ζωή και είχαν κατασκευάσει σε πολλά σημεία της επικράτειας τεράστιες, πολυτελείς εγκαταστάσεις λουτρών, τις «θέρμες», όπου εκεί οι λουόμενοι μπορούσαν να περνούν πολλές ώρες της ημέρας κάνοντας σωματική άσκηση, διαβάζοντας, παρακολουθώντας διαλέξεις κ.ά. Οι θέρμες διέθεταν σύστημα θέρμανσης, με καμίνια και λέβητες, το υπόκαυστο, και υπήρχαν αίθουσες με κρύο (το frigidarium), χλιαρό (το tepidarium) και καυτό νερό (το caldarium). Οι Θέρμες του Αγρίππα (πρώτες θέρμες της Ρώμης), οι θέρμες του Καρακάλλα, οι Θέρμες του Τραϊανού κ.ά. αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα του ρωμαϊκού πολιτισμού.
Χλιαρό Ανδρών (tepidarium)
Oι Βυζαντινοί συνέχιζαν τη λουτρική παράδοση των Ρωμαίων και την κληροδότησαν αργότερα στους Οθωμανούς. Ονόμαζαν τα λουτρά βαλανεία ή λούσμα και υπήρχαν δημόσια, ιδιωτικά και μοναστηριακά. Είχαν περίπου την ίδια διαρρύθμιση με τα ρωμαϊκά, χωρίς όμως χώρους γυμναστηρίου και διέθεταν το υπόκαυστο ως σύστημα θέρμανσης. Τα λουτρά βρίσκονταν σε κεντρικά σημεία της πόλης και αποτελούσαν χώρους καθαριότητας αλλά και ψυχαγωγίας, για άνδρες και γυναίκες. Ένα από τα μεγαλύτερα λουτρά της Κωνσταντινούπολης ήταν τα Λουτρά του Ζευξίπου. Από την Ελλάδα της μεσοβυζαντινής εποχής σώζονται μικρά μοναστηριακά λουτρά, όπως της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι του Κιθαιρώνα, στη Μονή Δαφνίου και στη Μονή της Καισαριανής, τα οποία επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι και οι μοναχοί χρησιμοποιούσαν τα λουτρά.
Οι Οθωμανοί, μέσω των κατακτήσεων της Μικράς Ασίας από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα, ήλθαν σε επαφή με τα λουτρά των Βυζαντινών και αφομοίωσαν με μικρές παραλλαγές πολλά στοιχεία της λουτρικής παράδοσης αυτών. Διατήρησαν αρκετά αλλά έφτιαξαν και πολλά δικά τους, τα χαμάμ, τα οποία είναι τυπικά κτίρια της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, πολύ μικρότερα σε μέγεθος από τις θέρμες, χωρίς χώρους γυμναστηρίου και η οικοδόμησή τους οφειλόταν συχνά σε δωρεά, το βακούφι. Η δε λέξη «χαμάμ» στην αραβική γλώσσα σημαίνει «πολύ ζεστός χώρος».
Το κτίριο του χαμάμ ήταν συνήθως ενταγμένο σε κουλιγιέ, δηλαδή ένα κτιριακό συγκρότημα που περιελάμβανε τζαμί, μεντρεσέ (ιεροσπουδαστήριο), ιμαρέτι (πτωχοκομείο) και άλλα ευαγή και κοινωφελή ιδρύματα που έκτιζαν οι Οθωμανοί αμέσως μόλις κατακτούσαν μία πόλη, όπως π.χ. το Bey Hamam της Θεσσαλονίκης, γνωστό αργότερα και ως Λουτρά Παράδεισος, που κτίστηκε το 1444, μετά την κατάληψη της πόλης από τον Μουράτ Β΄.
Η μακέτα του Λουτρού των Αέρηδων
Το χαμάμ για τους Οθωμανούς δεν είχε σαν σκοπό μόνο την κάθαρση του σώματος αλλά και της ψυχής και ήταν μία προετοιμασία πριν την είσοδό τους στα τεμένη για το «ναμάζι», την προσευχή. Σύμφωνα δε με το Κοράνι, μόνο το τρεχούμενο νερό έχει ιδιότητες κάθαρσης και έτσι ο εξαγνισμός γίνεται με το «ράντισμα» και όχι με τη βύθιση του σώματος στο νερό. Γι' αυτό το λόγο, στα χαμάμ καταργήθηκε η δεξαμενή με το νερό που υπήρχε στις θέρμες.
Ένα κλασικό χαμάμ αποτελείται από τρία δωμάτια τα οποία αντιστοιχούσαν στα τρία συμβολικά στάδια του λουτρού, δηλαδή τον εξαγνισμό, την εξυγίανση και την απόλαυση. Αυτά είναι: το αποδυτήριο, μία τρουλωτή αίθουσα που χρησιμεύει και ως χώρος υποδοχής, βεστιαρίου, αναμονής, ανάπαυσης αλλά και διασκέδασης μετά το λουτρό, το χλιαρό (το αντίστοιχο του ρωμαϊκού tepidarium) μέσα στο οποίο η θερμοκρασία είναι μέτρια (20-30 βαθμοί), ώστε να συνηθίσει το σώμα στη ζέστη πριν μπει στο τρίτο δωμάτιο, το θερμό (το αντίστοιχο του ρωμαϊκού caldarium) με την υψηλή θερμοκρασία, η οποία αγγίζει τους 40 βαθμούς. Στο δωμάτιο αυτό υπάρχουν βρύσες με τρεχούμενο νερό που οι λουόμενοι ρίχνουν πάνω τους χρησιμοποιώντας χάλκινα μπολάκια και στο κέντρο μία υπερυψωμένη πολυγωνική μαρμάρινη πεζούλα, η λεγόμενη ομφαλική πέτρα (γκιομπέκ τασί), όπου οι λουόμενοι ξαπλώνουν για μασάζ, ή εντριβές για θεραπεία, από τους χαμαμτζούδες. Επίσης, εκεί υπάρχουν και μικροί βοηθητικοί χώροι που συμπληρώνουν τη λειτουργικότητα ενός λουτρού. Οι χώροι του χαμάμ φωτίζονται μέσω φεγγίδων (φωτιστικών οπών στους θόλους) σχήματος κυκλικού, οι οποίες καλύπτονταν με κώδωνες από φυσητό γυαλί. Εξωτερικά, οι θόλοι αυτοί είναι επικαλυμμένοι με κεραμίδια.
Θερμό Ανδρών (caldarium)
Το χαμάμ ήταν αναπόσπαστο μέρος της ζωής των Οθωμανών. Αποτελούσε χώρο υγιεινής, περιποίησης, καλλωπισμού, ψυχαγωγίας, απόλαυσης, και κοινωνικών συναναστροφών για άνδρες και γυναίκες, ανεξαρτήτου οικονομικής, κοινωνικής ή θρησκευτικής προέλευσης. Ειδικά δε για τις γυναίκες που εκείνα τα χρόνια δεν τους επιτρεπόταν να κυκλοφορούν και πολύ, ήταν ο κατεξοχήν χώρος επικοινωνίας και διασκέδασης, ένα πραγματικό «καφενείο». Μετά το λουτρό τους έπιναν, έτρωγαν, κουτσομπόλευαν, χόρευαν, τραγουδούσαν, αλλά μπορούσαν ακόμη και να βρουν σύζυγο μια και πολλές μητέρες πήγαιναν εκεί για να διαλέξουν νύφη για τον γιο τους. Λέγεται δε ότι τόσο σημαντικό ήταν το χαμάμ στη ζωή των γυναικών που έτσι και ένας σύζυγος απαγόρευε στη σύζυγό του την επίσκεψή της εκεί, αυτός ήταν λόγος να του ζητήσει διαζύγιο.
Χλιαρό Γυναικών
Σύμφωνα με μαρτυρίες και όπως διαβάζουμε στο άρθρο "Τα Λουτρά της Αθήνας" των Μ. Καρδαμίτση και Μ. Γραφάκου, «Στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξεχωριστά αντρικά και γυναικεία λουτρά, αλλά βάρδιες. Έτσι από το πρωί μέχρι τις 2, τα χαμάμ ήταν ανοικτά για τις γυναίκες. Από τις 2-3 λειτουργούσαν για τους άνδρες και από τις 5 και ύστερα άρχιζε μία τρίτη γυναικεία βάρδια. Η ώρα της αλλαγής ανακοινωνόταν από τους λουτράρηδες που κτύπαγαν δυνατά τα τάσια».
Για τη γυναίκα στην εποχή της τουρκοκρατίας η επίσκεψη στο χαμάμ ήταν μία από τις μεγαλύτερες ιεροτελεστίες και κατά τη διάρκεια της ζωής της έπρεπε οπωσδήποτε να κάνει τρία τελετουργικά λουσίματα. Το πρώτο όταν από την παιδική ηλικία περνούσε στην εφηβεία, το δεύτερο τις παραμονές του γάμου της, όπου οι φίλες και οι άλλες γυναίκες τη φρόντιζαν, της έδιναν συμβουλές για τον έγγαμο βίο και έριχναν στις κρήνες χρυσά νομίσματα (έθιμο που συνεχίστηκε αργότερα με άλλη μορφή, όταν την παραμονή του γάμου οι καλεσμένοι ρίχνουν νομίσματα στο κρεβάτι της νύφης) και το τρίτο, όταν αυτή γινόταν μητέρα. Το σύνολο δε των αντικειμένων που χρησιμοποιούσε η νύφη για το λουτρό ονομαζόταν «λουτρικά» ή «λουτρίκια» και ήταν πολλές φορές μία προγαμιαία δωρεά του γαμπρού προς αυτήν και συχνά μνημονεύονταν στα προικοσύμφωνα. Περιελάμβανε δε 6 μεγάλες μαχραμάδες (πετσέτες), 1 λουτρομπόλια (πουκαμίσα) κεντημένη με μετάξι ή χρυσοκλωστή, ένα ορειχάλκινο ή ασημένιο ή χρυσό τάσι και τα ειδικά ξύλινα τσόκαρα, τα ναλίν, διακοσμημένα συχνά με ασήμι ή φίλντισι.
Το φεγγάρι της Πόλης. Κρέμεται το βαμβακερό πουκαμισάκι της Σμαρώς (το φορά στο έργο Το φεγγάρι της Πόλης)
Οι γυναίκες όταν πήγαιναν στο χαμάμ μετέφεραν τα προσωπικά υφασμάτινα είδη που θα χρησιμοποιούσαν για το λουτρό (πετσέτες, pestemal, ασπρόρουχα) μέσα στον μποξά τους. Ο μποξάς φτιαχνόταν από χειροποίητα μαντήλια από βελούδο ή βαμβακερό ύφασμα με σχέδια λουλουδιών, τα οποία ανάλογα με την κοινωνική θέση της λουόμενης ήταν κεντημένος με μεταξωτή ή ασημένια κλωστή.
Eπίσης, εκτός από το τάσι και τα ξύλινα τσόκαρα (τα ναλίν) έφερναν μαζί τους και άλλα αντικείμενα τουαλέτας όπως σαπούνια, σαπουνοθήκες, μυρωδικά, χέννα, κτένες, σακουλάκια με λεβάντα, καθρέφτη και κοσμηματοθήκη όπου έβαζαν τα κοσμήματά τους. Η ποικιλία, τα υλικά κατασκευής, η διακόσμηση και η ποιότητα όλων αυτών των αντικειμένων καθώς και το ύψος των ναλίν ήταν μία ένδειξη της κοινωνικο-οικονομικής θέσης στην κοινωνία αλλά και αισθητικής που διέθετε κάθε γυναίκα.
Ασημένιο σκεύος για γλυκό του κουταλιού με ημιπολύτιμους λίθους, ασημένιος δίσκος με ποτηράκια για το λικέρ (από την προίκα της Σμαρώς) Πορσελάνινο φλιτζανάκι του καφέ (ιδιωτική συλλογή)
Στα χαμάμ γίνονταν επίσης τελετουργίες που αφορούσαν τη γέννηση ενός παιδιού και την περιτομή του αγοριού, καθώς και σύναψη διάφορων επαγγελματικών συμφωνιών μεταξύ των ανδρών.
Τα χαμάμ εκτός από τις κοινωνικο-πολιτιστικές πληροφορίες που δίνουν για μία ολόκληρη εποχή και την κουλτούρα ενός λαού, περιβάλλονται από ένα μυστήριο, ειδικά αυτό που αφορά τον κρυφό, αισθησιακό και γοητευτικό κόσμο των γυναικών. Οι περιγραφές και οι εντυπώσεις των περιηγητών, ανδρών αλλά και γυναικών που είχαν την εμπειρία επίσκεψης σε ένα χαμάμ, φτάνουν από την εξωτική Ανατολή στην Ευρώπη, εξάπτουν τη φαντασία και εμπνέουν καλλιτέχνες, όπως τον A.L. Castellan, τον Jean-Auguste-Dominique Ingres, τον Jean-Leon Gerome, τον Θόδωρο Ράλλη κ.ά. Σκηνές από τα άδυτα των λουτρών της Ανατολής, με γυμνά γυναικεία σώματα κυριευμένα από μία νωχέλεια, που εκπέμπουν έναν ερωτισμό, μία φιλαρέσκεια, μία ραθυμία, γυναικεία πρόσωπα με ύφος φιλήδονο, σαγηνευτικό και βλέμμα ηδυπαθές και ονειροπόλο πρωταγωνιστούν σε σπουδαία έργα του ευρωπαϊκού οριενταλισμού.
Μία περιηγήτρια, η Λαίδη Έλγιν (σύζυγος του γνωστού λόρδου Έλγιν), γράφει για την επίσκεψή της σε ένα χαμάμ, το 1802: «Είμαι σίγουρη πως υπήρχαν τριακόσιες με τετρακόσιες γυναίκες, Ελληνίδες και Τουρκάλες. Αν και είχα σχηματίσει στο μυαλό μου μία πολύ ωραία ιδέα γι' αυτήν τη διασκέδαση, πρέπει να πω ότι ξεπέρασε κατά πολύ τις προσδοκίες μου...»
Υπάρχουν επίσης περιγραφές ανδρών, όπως του Α. Πανσέληνου, ο οποίος γύρω στο 1915, όταν ήταν παιδάκι, επισκεπτόταν με τη μητέρα του χαμάμ της Μυτιλήνης τα οποία, όπως γράφει, ήταν στα μέρη τους υπόθεση με πλατύ κοινωνικοπνευματικό χαρακτήρα και συνεχίζει «στον πρώτο θάλαμο, το δροσερότερο, έμπαινες για να συνηθίσεις στη ζέστη. Στο δεύτερο που ήταν αρκετά ζεστός, έμπαινες και περίμενες ώσπου να ιδρώσεις. Και όταν πια έτρεχε ο ιδρώτας από όλο το σώμα σου και από τις βλεφαρίδες, περνούσες στον τρίο (φωτιά και λόγη) θάλαμο, που ήταν ο τρίτος κύκλος της κόλασης, κανένα παιδί δεν τον ήθελε...».
Ζεϊμπέκικο του Αϊβαλιού. Κάτω, κομπολόι από κεχριμπάρι του Γιάννη Γαβριηλίδη
Τα χαμάμ τα συνόδευαν και διάφορες φήμες άλλοτε καλές και άλλοτε κακές, όπως το ότι έφερναν τύχη σε κάποιον που πήγαινε εκεί 40 συνεχείς Τετάρτες, ή ότι ήταν χώροι μέσα στους οποίους υπήρχαν φαντάσματα και δαίμονες και γι' αυτό όταν οι γυναίκες έφευγαν απ' εκεί έριχναν στον κόρφο τους ψωμί και αλάτι για να μην τις πειράξουν τα κακά πνεύματα και προσπαθούσαν να μην πατήσουν χρησιμοποιημένα νερά και σαπουνάδες γιατί υποτίθεται ότι αυτά κατοικούσαν σ' εκείνα τα σημεία.
Την πρώτη περίοδο της τουρκοκρατίας (1456-1687), σύμφωνα με την μαρτυρία του Τούρκου περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί ο οποίος ήλθε στην Αθήνα το 1667, λειτουργούν «τρία ευχάριστα χαμάμια»: του Ουλά Μπέη ή Λουτρό του Σταροπάζαρου, μέσα στη Ρωμαϊκή Αγορά −κατεδαφίστηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στον χώρο−, του Χατζή Αλή ή Λουτρό του Ροδακιού στη συμβολή των σημερινών οδών Ναυάρχου Νικοδήμου και Αγ. Φιλοθέης −κατεδαφίστηκε το 1890 από τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών Γερμανό και στη θέση του κτίστηκε το Μέγαρο της Αρχιεπισκοπής− και του Αμπιντ Εφέντη ή Λουτρό των Αέρηδων, της οδού Κυρρήστου, το οποίο είναι το μόνο που σώζεται έως σήμερα.
Ο επάνω από την είσοδο χώρος του Λουτρού των Αέρηδων
Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας (Ρόδο, Μυτιλήνη, Χίο, Θεσσαλονίκη, Γιαννιτσά, Ιωάννινα, Μεθώνη) υπάρχουν σήμερα περίπου 60 χαμάμ, χτισμένα μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα, αλλά λίγα εξ αυτών βρίσκονται σε καλή κατάσταση και χρήζουν ανακαίνισης και αποκατάστασης.
Η χρονολογία ανέγερσης του Λουτρού των Αέρηδων δεν είναι γνωστή, αλλά το κτίριο φαίνεται ότι πέρασε από δύο οικοδομικές φάσεις. Αρχικά, οικοδομήθηκε το τμήμα προς την οδό Λυσίου. Το χαμάμ τότε ήταν μονό, αποτελείτο από αποδυτήρια, χλιαρό και θερμό χώρο και λειτουργούσε με βάρδιες, χωριστά για άνδρες και γυναίκες. Το 1870 αγοράστηκε από έναν οδοντίατρο ονόματι Διαμαντόπουλο και με διάφορες μετατροπές των παλαιών χώρων και προσθήκη αποδυτηρίων προς την οδό Κυρρήστου μετατράπηκε σε διπλό (αριστερά γυναικείο και δεξιά ανδρικό).
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι το χαμάμ έπαθε ζημιές κατά την πολιορκία του 1827 και μετά την απελευθέρωση επισκευάστηκε και απέκτησε ατομικά λουτρά με μαρμάρινες μπανιέρες, τα λεγόμενα ευρωπαϊκά, και νεοκλασική όψη. Αν και η περίοδος της τουρκοκρατίας είχε λήξει, η συνήθεια του χαμάμ εξακολουθούσε να είναι λίαν προσφιλής στους Έλληνες και όπως διαβάζουμε στο βιβλίο της Α. Σκουμπουρδή, «Μοναστηράκι-Πλάκα, οι γειτονιές των θεών», στην Αθήνα του 19ου αιώνα το επάγγελμα του λουτράρη βρίσκεται στην 26η θέση, μεταξύ των πλέον επικερδών, στον κατάλογο των 165 επαγγελμάτων".
Πίσω από μία πόρτα, ο επισκέπτης μπορεί να δει το γκάγκαρο, το βαρύ ξύλο κρεμασμένο σε ένα σχοινί, με το βάρος του οποίου κλείνει αυτόματα η πόρτα.
Το γκάκαρο (βαρύ ξύλο, κρεμασμένο με σχοινί, πίσω από την πόρτα με το βάρος του οποίου αυτή κλείνει αυτόματα).
Πολλά σπίτια των Αθηναίων της υψηλής κοινωνίας είχαν, επί τουρκοκρατίας, αυτό το ξύλο πίσω από την πόρτα τους, για περισσότερη ασφάλεια και σε αυτό οφείλεται η ονομασία «γκάγκαροι» που είχε αποδοθεί στους γηγενείς Αθηναίους.
Το Λουτρό των Αέρηδων λειτούργησε αδιαλείπτως μέχρι το 1965. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 έγιναν έργα συντήρησης από το Υπουργείο Πολιτισμού και στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση του μνημείου. Σήμερα εκεί στεγάζεται παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.
Η έκθεση «Τετράδια της Πόλης» συνοδεύεται από έναν θαυμάσιο κατάλογο, επιμέλειας Ίριδας Κρητικού και σχεδιασμού Κώστα Φίσσερ, τα κείμενα των οποίων αφηγούνται την ιστορία του κάθε έργου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αυγούλη Μαρία, Υπουργείο Πολιτισμού. Το Λουτρό των Αέρηδων. Χορηγός Ιδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, Εκδ. Καππόν, Αθήνα 1999.
Γιοχάλας Θ. Καφετζάκη Τ. ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία. Εκδ. ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 2012
14°
